श्रीगुणरत्नकोशः - श्रीपराशर भट्टार्यः श्रीर...

श्रीपराशर भट्टार्यः श्रीरङ्गेशपुरोहितः

श्रीवत्साङ्कसुतः श्रीमान् श्रेयसे मेऽस्तु भूयसे ।

श्रियै समस्तचिदचिन्निधानव्यसनं हरेः ।

अङ्गीकारिभिरालोकैः सार्थयन्त्यै कृतोऽञ्जलिः ॥१॥

उल्लासपल्लवितपालितसप्तलोकी-

निर्वाहकोरकित नेमकटाक्षलीलाम् ।

श्रीरङ्गहर्म्यतलमङ्गलदीपरेखां

श्रीरङ्गराजमहिषीं श्रियमाश्रयामः ॥२॥

अनुकलतनुकाण्डालिङ्गनारंभशुंभत्

प्रतिदिनभुजशाखश्रीसखानोकहर्द्धिः ।

स्तननयनगुलुच्छस्फारपुष्पद्विरेफाः

रचयतु मयि लक्ष्मीकल्पवल्ली कटाक्षान् ॥३॥

यद्भ्रूभंगाः प्रमाणं स्थिरचररचनातारतम्ये मुरारेः

वेदान्तस्तत्त्वचिन्तां मुरभिदुरसि यत्पादचिह्नैस्तरन्ति ।

भोगोपोद्घातकेलीचुलकितभगवद्वैश्वरूप्यानुभावा

सा नः श्रीरास्तृणीताममृतलहरिधीलङ्घनीयैरपाङ्गैः ॥४॥

यद्यावत्तववैभवं तदुचितस्तोत्राय दूरे स्पृहा

स्तोतुं के वयमित्यदश्च जगृहुः प्राञ्चो विरिञ्चादयः ।

अप्येवं तव देवि! वाङ्मनसयोर्भाषानभिज्ञं पदं

का वाचः प्रयतामहे कवयितुं स्वस्ति प्रशस्त्यै गिराम् ॥५॥

स्तोतारं तमुशन्ति देवि! कवयो योविस्तृणीते गुणान्

स्तोतव्यस्य ततश्च ते स्तुतिधुरा मय्येव विश्राम्यति ।

यस्मादस्मदमर्षणीयफणितिस्वीकारतस्ते गुणाः

क्षान्त्यौदार्यदयादयो भगवति! स्वां प्रस्नुवीरन् प्रथाम् ॥६॥

सूक्तिं समग्रयतु नः स्वयमेव लक्ष्मीः

श्रीरङ्गराजमहिषी मधुरैः कटाक्षैः ।

वैदग्ध्यवर्णगुणगुंभनगौरवैर्यां

कण्डूलकर्णकुहराः कवयो धयन्ति ॥७॥

अनाघ्रातावद्यं बहुगुणपरीणाहि मनसः

दुहानं सौहार्दं परिचितमिवाथापि गहनम् ।

पदानां सौभ्रात्रादनिमिषनिषेव्यं श्रवणयोः

त्वमेव श्रिर्मह्यं बहुमुखय वाणीविलसितम् ॥८॥

श्रियः श्रीः श्रीरङ्गेशय! तव च हृद्यां भगवतीं

श्रियं त्वत्तोऽप्युच्चैर्वयमिह फणामः शृणुतराम् ।

दृशौ ते भूयास्तां सुखतरलतारे श्रवणतः

पुनर्हर्षोत्कर्षात् स्फुटतु भुजयोः क्ञ्चुकशतम् ॥९॥

देवि! श्रुतिं भगवतीं प्रथमे पुमांसः

त्वत्सद्गुणौघमणिकोशगृहं गृणन्ति ।

तद्द्वारपाटनपटूनि च सेतिहास-

संतर्कणस्मृतिपुराणपुरस्सराणि ॥१०॥

आहुर्वेदानमानं कतिचन कतिचाऽराजकं विश्वमेतत्

राजन्वत्केचिदीशं गुणिनमपि गुणैस्तं दरिद्राणमन्ये ।

भिक्षावन्ये सुराजंभवमिति च जडास्ते तलातल्यकार्षुः

ये ते श्रीरङ्गहर्म्याङ्गणकनकलते! न क्षणं लक्ष्यमासन् ॥११॥

मनसि विलसताऽक्ष्णा भक्तिसिद्धाञ्जनेन

श्रुतिशिरसिनिगूढं लक्ष्मि! ते वीक्षमाणाः ।

निधिमिव महिमानं भुञ्जते येऽपि धन्याः

ननु भगवति! देवीं संपदं तेऽभिजाताः ॥१२॥

अस्येशाना जगत इतितेऽधीमहे यां समृद्धिं

श्रीः! श्रीसूक्तं बहुमुखयते तां च शाखानुशाखम् ।

ईष्टे कश्चिज्जगत इति यः पौरुषे सूक्त उक्तः

तं च त्वत्कं पतिमधिजगावुत्तरश्चानुवाकः ॥१३॥

उद्बाहुस्त्वां उपनिषदसावाह नैका नियन्त्रीं

श्रीमद्रामायणमपि परं प्राणिति त्वच्चरित्रे ।

स्मर्तारोऽस्मज्जननि यतमे सेतिहासैः पुराणैः

निन्युर्वेदानपि च ततमे त्वन्महिम्नि प्रमाणम् ॥१४॥

आकुग्रामनियामकादपि विभोरासर्वनिर्वाहकात्

ऐश्वर्यं यदिहोत्तरोत्तरगुणं श्रीरङ्गभर्तुः प्रिये ।

तुङ्गं मङ्गलमुज्ज्वलं गरिमवत् पुण्यं पुनः पावनं

धन्यं यत्तददश्च वीक्षणभुवस्ते पञ्चषाः विप्रुषः ॥१५॥

एको मुक्तातपत्रप्रचलमणिघण-

त्कारिमौलिर्मनुष्यः

दृप्यद्दन्तावळस्थो न गणयति

नतान् यत्क्षणं क्षॊणिपालान् ।

यत्तस्मै तिष्ठतेऽन्यः

कृपणमशरणो दर्शयन् दन्तपङ्क्ती

तत्ते श्रीरंगराजप्रणयिनि नयनो-

 दञ्चितान्यञ्चिताभ्याम् ॥१६॥

रतिर्मतिसरस्वती धृतिसमृद्धिसिद्धिश्रियः

सुधासखि! यतोमुखं चिचलिषेत्तव भ्रूलता ।

ततोमुखमथेन्दिरे! बहुमुखीमहंपूर्विकां

विगाह्य च वशंवदाः परिवहन्ति कूलङ्कषाः ॥१७॥

सह स्थिरपरित्रसव्रजविरिञ्चनाकिञ्चनैः

अनोकहबृहस्पतिप्रबलविक्लवप्रक्रियम् ।

इदं सदसदात्मना निखिलमेव निम्नोन्नतं

कटाक्षतदुपेक्षयोस्तव हि लक्ष्मि! तत्ताण्डवम् ॥१८॥

काले शंसति योग्यतां चिदचिदोरन्योन्यमालिङ्गतोः

भूताहंकृतिबुद्धिपञ्चकरणीस्वान्तप्रवृत्तीन्द्रियैः ।

अण्डानावरणैस्सहस्रमकरोत्तान्भूर्भुवस्सर्वतः

श्रीरङ्गेश्वरदेवि! ते विहृतये सङ्कल्पमानः प्रियः ॥१९॥

शब्दादीन् विषयान् प्रदर्श्य विभवं विस्मार्य दास्यात्मकं

वैष्णव्या गुणमाययाऽऽत्मनिवहान् विप्लाव्य पूर्वः पुमान् ।

पुंसा पण्यवधूविडंबिवपुषा धूर्तानिवायासयन्

श्रीरङ्गेश्वरि! कल्पते तव परीहासात्मने केलये ॥२०॥

यद्दूरे मनसो यदेव तमसः पारे यदत्यद्भुतं

यत्कालादपचेलिमं सुरपुरी यद्गच्छ्तो दुर्गतिः ।

सायुज्यस्य यदेव सूतिरथवा यद्दुर्ग्रहं मद्गिरां

तद्विष्णोः परमं पदं तव कृते मातस्समाम्नासिषुः ॥२१॥

हेलायामखिलं चराचरमिदं भोगे विभूतिः परा

पुण्यास्ते परिचारकर्मणि सदा पश्यन्ति ये सूरयः ।

श्रीरंगेश्वरदेवि! केवलकृपानिर्वाह्यवर्गे वयं

शेषित्वे परमः पुमान् परिकरा ह्येते तव स्फारणे ॥२२॥

आज्ञानुग्रहभीमकोमलपुरीपाला फलं भेजुषां

याऽयोध्येत्यपराजितेति विदिता नाकं परेण स्थिता ।

भावैरद्भुतभोगभूमगहनैस्सान्द्रा सुधास्यन्दिभिः

श्रीरङ्गेश्वरगेहलक्ष्मि! युवयोस्तां राजधानीं विदुः ॥२३॥

तस्यां च त्वत्कृपावन्निरवधिजनताविश्रमार्हावकाशं

सङ्कीर्णं दास्यतृष्णाकलितपरिकरैः पुंभिरानन्दनिघ्नैः ।

स्नेहादास्थानरक्षाव्यसनिभिरभयं शार्ङ्गचक्रासिमुख्यैः

आनन्दैकार्णवं श्रीः! भगवति! युवयोराहुरास्थानरत्नम् ॥२४॥

तत्र स्रक्स्पर्शगन्धं स्फुरदुपरिफणारत्नरोचिर्वितानं

विस्तीर्यानन्तभोगं तदुपरि नयता विश्वमेकातपत्रम् ।

तैस्तैः कान्तेन शांतोदितगुणविभवैरर्हता त्वामसंख्यैः

अन्योन्याद्वैतनिष्ठाघनरसगहनान् देवि! बध्नासि भोगम् ॥२५॥

भोग्या वामपि नान्तरीयकतया पुष्पाङ्गरागैस्समं

निर्वृत्तप्रणयातिवाहनविधौ नीताः परीवाहताम् ।

देवि! त्वामनु नीलया सह महीदेव्यस्सहस्रं तथा

याभिस्वं स्तनबाहुदृष्टिभिरिव स्वाभिः प्रियं श्लाघसे ॥२६॥

ते साध्यास्सन्ति देवा जननि! गुणवपुर्वेषवृत्तस्वरूपैः

भोगैर्वा निर्विशेषाः सवयस इव ये नित्यनिर्दोषगन्धाः

हे श्रीः! श्रीरङ्गभर्तुस्तव च पदपरीचारवृत्त्यै सदाऽपि

प्रेमप्रद्राणभावाविलहृदयहठात्कारकैङ्कर्यभोगाः ॥२७॥

स्वरूपं स्वातन्त्र्यं भगवत इदं चन्द्रवदने!

त्वदाश्लेषॊत्कर्षात् भवति खलु निष्कर्षसमये ।

त्वमासीर्मातः! श्रीः! कमितुरिदमित्थं त्वविभवः

तदन्तर्भावात्त्वां न पृथगभिदधतेश्रुतिरपि ॥२८॥

तव स्पर्शादीशं स्पृशति कमले! मङ्गलपदं

तवेदं नोपाधेरुपनिपतितं श्रीरसि यतः ।

प्रसूनं पुष्यन्तीमपि परिमलर्धिं जिगदिषुः

न चैवं त्वा देवं स्वदत इति कश्चित्कवयते ॥२९॥

अपाङ्गा भूयांसो यदुपरि परं ब्रह्म तदभूत्

अमी यत्रद्वित्रास्स च शतमखादिस्तदधरात् ।

अतः श्रीराम्नायस्तदुभयमुशंस्त्वां प्रणिजगौ

प्रशस्तिस्सा राज्ञो यदपि च पुरीकोशकथनम् ॥३०॥

स्वतश्श्रीस्त्वं विष्णोस्स्वमसि तत एषैव भगवान्

त्वदायत्तर्ध्वित्वेऽप्यभवदपराधीनविभवः ।

स्वया दीप्त्या रत्नं भवदपि महार्घं न विगुणं

न कुण्ठस्वातन्त्र्यं भवति न चाऽन्याहितगुणम् ॥३१॥

प्रशकनबलज्योतिर्ज्ञानेश्वरीविजयप्रथा-

प्रणतवरणप्रेमक्षेमङ्करत्वपुरस्सराः

अपि परिमलः कान्तिर्लावण्यमर्चिरितीन्दिरे!

तव भगवतश्चैते साधारणाः गुणराशयः ॥३२॥

अन्येऽपि यौवनसुखाः युवयोस्समानाः

श्रीरङ्गमङ्गलविजृंभणवैजयन्ति!

तस्मिंस्तव त्वयि च तस्य परस्परेण

संस्तीर्य दर्पण इव प्रचुरं स्वदन्ते ॥३३॥

युवत्वादौ तुल्येऽपरवशताशत्रुशमन-

स्थिरत्वादीन्कृत्वा भगवति! गुणान् पुंस्त्वसुलभान् ।

त्वयि स्त्रीत्वैकान्तान् म्रदिमपतिपरार्थ्यकरुणा-

क्षमादीन्वा भोक्तुं भवति युवयोरात्मनि भिदा ॥३४॥

घनकनकद्युती युवदशामपि मुग्धदशां

युवतरुणत्वयोरुचितमाभरणादि परम् ।

ध्रुवमसमानदेशविनिवेशि विभज्य हरौ

त्वयि च कुशेशयोदरविहारिणि निर्विशसि ॥३५॥

अङ्गं ते मृदुशीतमुग्धमधुरोदारैर्गुणैर्गुंभतः

क्षीराब्धेः किमृजीषतामुपगताः मन्ये महार्घास्ततः ।

इन्दुः कल्पलता सुधामधुमुखाइत्याविलां वर्णनां

श्रीरङ्गेश्वरि! शान्तकृत्रिमकथं दिव्यं वपुर्नार्हति ॥३६॥

प्रणमदनुविधित्सावासनानम्रमग्रे

प्रणयिपरिचिचीषाकुञ्चितं पार्श्वकेन ।

कनकनिकषचञ्चच्चंपकस्रक्समान-

प्रवरमिदमुदारं वर्ष्म वाचामभूमिः ॥३७॥

एकं न्यञ्च्य नतिक्षमं मम परं चाकुञ्च्य पादांबुजं

मध्ये विष्टरपुण्डरीकमभयं विन्यस्य हस्तांबुजम् ।

त्वां पश्येम निषेदुषीं प्रतिकलं कारुण्यकूलङ्कष-

स्फारापाङ्गतरङ्गमम्ब! मधुरं मुग्धं मुखं बिभ्रतीम् ॥३८॥

सुरभितनिगमान्तं वन्दिषीयेन्दिरायाः

तव कमलपलाशप्रक्रियं पादयुग्मम् ।

वहति यदुपमर्दैर्वैजयन्ती हिमांभः

प्लुतिरिव नवत्वं कान्तबाह्वन्तराले ॥३९॥

त्वत्स्वीकारकलावलेपकलुषा राज्ञां दृशो दुर्वचाः

नित्यं त्वन्मधुपानमत्तमधुपश्रीनिर्भराभ्यां पतिम् ।

दृग्भ्यामेव हि पुण्डरीकनयनं वेदो विदामास ते

साक्षाल्लक्ष्मि! तवावलोकविभवः का क्वा कया वर्ण्यते ॥४०॥

आनन्दात्मभिरीशमज्जनमदक्षीबालसैरागल-

प्रेमार्द्रैरपि कूलमुद्वहकृपासंप्लावितास्मादृशैः ।

पद्मे! ते प्रतिबिन्दुबद्धकलिकब्रह्मादिविष्कंभकैः

ऐश्वर्योद्गमगद्गदैरशरणं मां पालयाऽऽलोकितैः ॥४१॥

पादारुन्तुदमेवपङ्कजरजश्चेटीभृशालोकितैः

अङ्गम्लानिरथांब! साहसविधौ लीलारविन्दग्रहः

डोला ते वनमालया हरिभुजे हा कष्टशब्दास्पदं

केन श्रीरतिकोमला तनुरियं वाचां विमर्दक्षमा ॥४२॥

आमर्यादमकण्टकं स्तनयुगं नाद्यापि नालोकित-

भ्रूभेदस्मितविभ्रमा जहति वा नैसर्गिकत्वाऽयशः ।

सूते शैशवयौवनव्यतिकरो गात्रेषु ते सौरभं

भोगस्रोतसि कान्तदेशिककरग्राहेण गाहक्षमः ॥४३॥

आमोदाद्भुतशालि यौवनदशाव्याकोचमम्लानिमत्

सौन्दर्यामृतसेकशीतलमिदं लावण्यसूत्रार्पितम् ।

श्रीरङ्गेश्वरि! कोमलाङ्गसुमनस्सन्तर्पणं देवि ते

कान्तोरःप्रतियत्नमर्हति कविं धिङ्मामकाण्डाकुलम् ॥४४॥

मर्मस्पृशो रससिरा व्यतिविध्य वृत्तैः

कान्तोपभोगललितैर्लुलिताङ्गयष्टिः ।

पुष्पावलीव रसिकभ्रमरोपभुक्ता

त्वं देवि! नित्यमभिनन्दयसे मुकुन्दम् ॥४५॥

कनकरशनामुक्ताताटङ्कहारललाटिका-

मणिसरतुलाकोटिप्रायैर्जनार्दनजीविके!

प्रकृतिमधुरं गात्रं जागर्ति मुग्धविभूषणैः

वलयशकलैर्दुग्धं पुष्पैश्च कल्पलता यथा ॥४६॥

सामान्यभोग्यमपि कौस्तुभवैजयन्ती-

पञ्चायुधादि रमणः स्वयमेव बिभ्रद् ।

तद्भारखेदमिव ते परिहर्तुकामः

श्रीरङ्गधाममणिमञ्जरि! गाहते त्वाम् ॥४७॥

यदि मनुजतिरश्चां लीलया तुल्यवृत्तेः

अनुजनुरनुरूपा देवि! नाऽवातरिष्यः ।

असरसमभविष्यन्नर्म नाथस्य मातः

दरदलदरविन्दोदन्तकान्तायताक्षि ॥४८॥

स्खलितकटकमाल्यैर्दोर्भिरब्धिं मुरारेः

भगवति दधिमाथं मथ्नतः श्रान्तिशान्त्यै ।

भ्रमदमृतरङ्गावर्ततः प्रादुरासी:

स्मितनयनसुधाभिस्सिञ्चती चन्द्रिकेव ॥४९॥

मातर्मैथिलि राक्षसीस्त्वयि तदैवार्द्रापराधास्त्वया

रक्षन्त्या पवनात्मजाल्लघुतरा रामस्य गोष्ठी कृता

काकं तं च विभीषणं शरणमित्युक्तिक्षमौ रक्षतः

सा नस्सान्द्रमहागसस्सुखयतु क्षान्तिस्तवाकस्मिकी ॥५०॥

मातर्लक्ष्मि यथैव मैथिलजनस्तेनाध्वना ते वयं

त्वद्दास्यैकरसाभिमानसुभगैर्भावैरिहामुत्र च ।

जामाता दयितस्तवेति भवतीसंबन्धदृष्ट्या हरिं

पश्येम प्रतियाम याम च परीचारान् प्रहृष्येम च ॥५१॥

पितेव त्वत्प्रेयान् जननि परिपूर्णागसि जने

हितस्रोतोवृत्त्या भवति च कदाचित् कलुषधीः ।

किमेतन्निर्दोषः क इह जगतीतित्वमुचितैः

उपायैर्विस्मार्य स्वजनयसि माता तदसि नः ॥५२॥

नेतुर्नित्यसहायिनी जननि नस्त्रातुं त्वमत्राऽऽगता

लोके त्वन्महिमावबोधबधिरे प्राप्ता विमर्दं बहु ।

क्लिष्टं ग्रावसु मालतीमृदुपदं विश्लिष्य वासो वने

जातो धिक्करुणां धिगस्तु युवयोः स्वातन्त्र्यमत्यङ्कुशम् ॥५३॥

अधिशयितवानब्धिं नाथो ममन्थ बबन्ध ते

हरधनुरसौ वल्लीभञ्जं बभञ्ज च मैथिलि ।

अपि दशमुखीं लूत्वा रक्षः कबन्धमनर्तयत्

किमिव न पतिः कर्ता त्वच्चाटुचुञ्चुमनोरथः ॥५४॥

दशशतपाणिपादवदनाक्षिमुखैरखिलैः

अपि निजवैश्वरूप्यविभवैरनुरूपगुणैः ।
अवतरणशतैश्च रसयन् कमिता कमले

क्वचन हि विभ्रमभ्रमिमुखे विनिमज्जति ते ॥५५॥

जननभवनप्रीत्या दुग्धार्णवं बहुमन्यसे

जननि दयितप्रेम्णा पुष्णासि तत्परमं पदम् ।

उदधिपरमव्योम्नोर्विस्मृत्य मादृशरक्षण-

क्षममिति धिया भूयः श्रीरङ्गधामनि मोदसे ॥५६॥

औदार्यकारुणिकताश्रितवत्सलत्व-

पूर्वेषु सर्वमतिशायितमत्र मातः ।

श्रीरङ्गधाम्नि यदुतान्यदुदाहरन्ति

सीतावतारमुखमेतदमुष्ययोग्या ॥५७॥

ऐश्वर्यमक्षरगतिं परमं पदं वा

कस्मै चिदञ्जलिभरं वहते वितीर्य

अस्मै न किञ्चिदुचितं कृतमित्यथाम्ब!

त्वं लज्जसे कथय कोऽयमुदारभावः ॥५८॥

ज्ञानक्रियाभजनसंपदकिञ्चनोऽहं

इच्छाधिकारशकनानुशयानभिज्ञः ।

आगांसिदेवि युवयोरपि दुस्सहानि

बध्नामि मूर्खचरितस्तव दुर्भरोऽस्मि ॥५९॥

इत्युक्तिकैतवशतेन विडम्बयामि

तानम्ब! सत्यवचसः पुरुषान् पुराणान् ।

यद्वा न मे भुजबलं तव पादपद्म-

लाभे त्वमेव शरणं विधितः कृताऽसि ॥६०॥

श्रीरङ्गे शरदश्शतं सह सुहृद्वर्गेण निष्कण्टकं

निर्दुःखं सुसुखञ्च दास्यरसिकां भुक्त्वा समृद्धिं पराम् ।

युष्मत्पादसरोरुहान्तररजस्स्याम त्वमंबा पिता

सर्वं च त्वमसि त्वमेव भव नः स्वीकुर्वकस्मात्कृपाम् ॥६१॥