अथ समावर्तनसंस्कार:

॥ श्री: ॥ ब्रह्मचारीकृतनित्यक्रिय:कृतप्रातरग्निकार्य:आचम्यप्राणानायम्य देशकालौ संकीर्त्य मम गृहस्थाद्याश्रमांतरप्राप्तिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं समावर्तनं करिष्ये ॥ तदंगभूतंगणपतिपूजनंपुण्याहवाचनंमातृकापूजनं नांदीश्राद्धंकरिष्येइतिसंकल्प्य नांदीश्राद्धांतं कृत्वां समिधमुपरिनिधाय स्थंडिलोल्लेखनादि सूर्यनामाग्निप्रतिष्ठापनांतं कृत्वा पुनर्देशकालौनिर्दिश्य क्तियमाणेसमावर्तनहोमेदेवतापरिग्रहार्थमित्याद्याघारावाज्येनेत्यंतमुक्त्वात्रप्रधानंत्रिरग्निंपवमानंप्रजापतिंचैता:प्रधानदेवताआज्येनअग्निमूर्ध्वासमिधा विश्वदेवान्दशसमिद्भि:शेषेणस्विष्टकृतंमित्यादिपूर्णपात्रनिधानांतंकृत्वा ॥
उदगग्नेरास्तीर्णेषुदर्भेव्रीहियवमाषतिलै:पृथक्पूरितानिचत्वारिशरावाणिक्रमेणैकैकश:प्राक्संस्थान्यासादयेत् ॥ क्षुरादिसंभारांश्चाग्नेरुत्तरतआसादयेत् ॥ तस्या:पुरतोsग्ने:पश्चादेकस्मिन्शरावेशमीपर्णान्यपरास्मिन्नानडुहंगोमयंचासादयेत् ततोब्रह्मैकविंशतिकुशपिंजूलानिदधानोमातुर्दक्षिणतस्तिष्ठेत् ॥
ततोब्रह्मचारीआघारांतंकृत्वा ॥ अग्नआयूंषीतितिसृणांशतंवैखानसाऋषय: अग्नि:पवमानोदेवता गायत्रीछंद: समावर्तनप्रधानाज्यहोमेवियोग: ॥ ॐ अग्नआयूंषिपवसआसुवोर्जमिषंचन: ॥ आरेबाधस्वदुच्छुनांस्वाहा ॥ अग्नयेपवमानायेदंनमम ॥ ॐ अग्निरृषि:पवमान:पांचजन्य:पुरोहित: ॥ तमीमहेमहागयंस्वाहा ॥ अग्नयेपवमानाये० ॥ ॐ अग्नेपवस्वस्वपाअस्मेवर्च:सुवीर्यं ॥ दधद्रयिंमयिपोषंस्वाहा ॥ अग्नयेपवमानाये० ॥ प्रजापतेहिरण्यगर्भ:प्रजापतिस्त्रिष्टुप् ॥ समावर्तनप्रधा० ॥ ॐ प्रजापतेन० रयीणांस्वाहा प्रजापतयइदंनमम ॥
ततोब्रह्मा चौलवत्शीतोष्णांबुनी एकीकृत्य नवनीतेनदधिद्रप्सेनवा मिश्रयित्वा बटोर्वामश्मश्रुप्रदेशमारभ्यप्रदक्षिणं ॥ ॐ अदिति:श्मश्रूणिवपत्वापउंदंतुवर्चसे इतिमंत्रावृत्त्यात्रिवारं श्मश्रूण्येव क्लेदयित्वा कुशपिंजूलत्रयमादायबटोर्दक्षिणश्मश्रुभागेपश्चिमाग्रंनिदध्यात् ॥ तदाब्रह्माचारी ॥ ॐ ओषधेत्रायस्वमां इतिजपेत् ॥ ततोब्रह्मातेषुकुशांकुरेषुक्षुरंनिदध्यात् ॥ तदा ब्रह्मचारी ॥ ॐ स्वधितेमामाहिंसी: ॥ ॐ येनावपत्सविताक्षुरेणसोमस्यराज्ञोवरुणस्यविद्वान् ॥ तेनब्रह्माणोवपतेदमआयुष्मान्जरदष्टिर्यथासं ॥ इतिजपेत् ॥ ततोब्रह्मासश्मश्रुकांस्तान्कुशांश्छित्वाप्रागग्रान्शमीपर्णै:सहैकीकृत्यमातु:करेदद्यात् ॥ साचतानानडुहेगोमयेनिदध्यात् ॥ एवंपुनस्त्रि: ॥ छेदनमंत्रेविशेष: ॐ येनधाताबृहस्पतेरग्नेरिंद्रस्यचायुषेवपत् ॥ तेनमआयुषेवपामिसुश्लोक्यायस्वस्तये ॥ इतिद्वितीये ॥ ॐ येनभूयश्चरात्र्यांज्योक्चपश्यामिसूर्यं ॥ तेनमआयुषेवपामि० ॥ इतितृतीये ॥ चतुर्थेतु ॥ ॐ येनावपत्सविता० ॥ ॐ येनधाता० ॥ ॐ येनभूयश्चेतित्रयोपिमंत्रा: ॥ एवमेवोत्तरश्मश्रुभागेप्याद्यानित्रीणिछेदनानिकुर्यात् नतुसर्वैर्मंत्रैश्चतुर्थं ॥ तत: ॐ यत्क्षुरेणमर्चयतासुपेशसावप्तावपसिश्मश्रूणि ॥ शुंधिशिरोमुखमामआयु: प्रमोषी: ॥ इत्यग्रतआरभ्यामूलंक्षुरधारांनिमृज्य नापितमाहूय शीतोष्णा भिरद्भिरवर्थं कुर्वाणोक्षिण्वन्कुशलीकेशश्मश्रुलोमनखान्युदक्संस्थानिकुर्वितिप्रैषेणानुशास्यतंप्रैषार्थंचावबोध्य नापितेनपूर्वावशेषितशीतोष्णांबुभिरा र्द्रीकृत्य केशश्मश्रुलोमनखान्युदक्संस्थानि वापयित्वा करंजबीजपिष्टेन सशरीरमुद्वर्त्य शीतोष्णैरुदकै:स्रात्वा ॥
द्विराचम्यपुनर्वह्नेरंतिकंगत्वावस्त्रद्वय्म्धारयेत्तत्रमंत्र: ॥ युवंवस्त्राणी त्यस्यौचथ्योदीर्घतमामित्रावरुणौत्रिष्टुपू ॥ वासोधारणेवि० ॥ ॐ युवंवस्त्राणि० ॥ इतिएकंवस्त्रंसमंत्रंपरिधायमंत्रावृत्त्यान्यद्वस्त्रंप्रावृणुयात् ॥ ततो द्विराचम्यपाणिनांजनमादाय ॥ ॐ अश्मनस्तेजोसिचक्षुर्मेपाहि इतिमंत्रा वृत्त्यासव्यदक्षिणेचक्षुषीक्रमेणांक्त्वा ॥ ॐ अश्मनस्त्र्जोसिश्रोत्रंमेपाहि ॥ अत्रदक्षिणंपूर्वंपश्चात्सव्यंमंत्रावृत्त्योक्त्वाकुंडलेधृत्वा कुंकुमाद्यनुलिप्तपाणिभ्यांमुखादिसर्वांगान्यनुलिप्यकरौप्रक्षाल्य ॥ ॐ अनार्तास्यनातोंहंभूयासं इत्यनेनशिरसिस्रजंबद्ध्वा ॥ ॐ देवानांप्रतिष्ठेस्म:सर्वतोमापातं इत्युपानहावारुह्य ॥ ॐ दिवश्छद्मासिइतिमंत्रेणछत्रंधृत्वा ॥ ॐ वेणुरसि वानस्पत्योसिसर्वतोमापाहि इतिवैणवं दंड गृहीत्वा ॥ आयुष्यमितिसूक्तेनसुवर्णमणिंकंठेबध्नीयात् ॥ तत:प्रादक्षिण्येनोष्णीषेणशिर:संवेष्ट्यउपानहौसंत्यज्य उपरिनिहितांप्रागुक्तांसमिधंगृहीत्वा तिष्ठन्नेव ॥ स्मृतंचमइत्यादिमंत्राणांप्रजापतिरृषि:अग्निर्देवता अष्टीछंद: ॥ समिदाधनेवि० ॥ ॐ स्मृतंचमेअस्मृतंचमेतन्मउभयव्रतं ॥ निंदाचमे अनिंदाचमेतन्मउभयव्रतं ॥ विद्याचमेअविद्याचमेतन्मउभयव्रतं ॥ श्रद्धाचमेअश्रद्धाचमेतन्मउभयव्रतं ॥ प्रज्ञाचमेअप्रज्ञाचमेतन्मउ० ॥ इष्टंचमेअनिष्टंचमेतन्मउ० ॥ दत्तंचमेअदत्तंचमेतन्मउ० ॥ अधीतंचमेअनधीतंचमेतन्मउ०॥ कृतंचमेअकृतंचमेतन्मउ० ॥ सत्यंचमेअसत्यंचमेतन्मउ० ॥ श्रुतंचमेअश्रुंचमेतन्मउ० ॥ व्रतंचमेअव्रतंचमेतन्मउ० ॥ यदग्नेसें द्रस्यसप्रजापतिकस्यसऋषिकस्यसऋषिराजन्यस्यसापितृकस्यसपितृराजन्यस्यसमनुष्यस्यसमनुष्यराजन्यस्यसाकाशस्यसातीकाशस्यसानूकाशस्यसप्रतीकाशस्यसदेवमनुष्यस्य सगंधर्वाप्सरस्कस्यसहारण्यैश्चपशुभिर्ग्राम्यैश्चयन्मआत्मनआत्मनिव्रतं तन्मेसर्वव्रतमिदमहग्नेसर्वव्रतोभवामिस्वाहा अग्नयइदंनमम ॥ इतिहुत्वा ॥ उपविश्यान्या:दशसमिधोममाग्नेइतिसोक्तेन प्रत्यृचमृगंतेग्नावादध्यात्पश्चात् स्वाहाकारमुच्चारयेत् ॥ ममाग्नेवर्चइतिदशर्च स्यसूक्तस्यविहव्यऋषि:विश्वेदेवादेवता त्रिष्टुप्छंद: अंत्याजगती ॥ समिदाधानेविनियोग: ॥ ॐ ममाग्नेवर्चेविहवेष्वस्तुवयंत्वेंधानास्तन्वंपुषेम ॥ मह्यंनमंतांप्रदिशश्चतस्रस्त्वयाध्यक्षेणपृतनाजयेमस्वाहा ॥ विश्वेभ्योदेवेभ्यइदंनमम ॥१॥ एवमग्रेपिसर्वत्र ॥ ॐ ममदेवाविहवेसंतुसर्वइंद्रवंतोमरुतोविष्णु रग्नि: ॥ ममांतरिक्षमुरुलोकमस्तुमह्यंवात:पवतांकामेअस्मिन्स्वाहा ॥२॥ ॐ मयिदेवाद्रविनमायजंतांमय्याशीरस्तुमयिदेवहूति: ॥ दैव्याहोतारोवनुषंत पूर्वेरिष्टा:स्यामतन्वासुवीरा:स्वाहा ॥३॥ ॐ मह्यंयजंतुममयानिहव्याकूति:सत्यामनसोमेअस्तु ॥ एनोमानिगांकतमच्चनाहंविश्वेदेवासोअधिवो चतान:स्वाहा ॥४॥ ॐ देवी:षळुर्वीरुरुन:कृणोतविश्वेदेवासइहवीरयध्वं ॥ माहास्महिप्रजयामातनूभिर्मारधामद्विषतेसोमराजन्स्वाहा ॥५॥ ॐ अग्नेमन्युंप्रतिनुदन्परेषामदब्धोगोपा:परिपाहिनस्वं ॥ प्रत्यंचोयंतुनिगुत:पुनस्ते३मैषांचित्तंप्रबुधांविनेशत्स्वाहा ॥६॥ ॐ धाताधातृणांभुवनास्ययस्पतिर्देवंत्रातारमभिमातिषाहं ॥ इमंयज्ञमश्विनोभाबृहस्पतिर्देवा:पांतुयजमानंन्यर्थात्स्वाहा ॥७॥ ॐ उरुव्यचानोमहिष:शर्मयंसदस्मिन्हवेपुरुहूत:पुरुक्षु ॥ सन:प्रजायैहर्यश्वमृळयेंद्रमानोरीरिषोमापरादा:स्वाहा ॥८॥ ॐ येन:स्पत्नाअपतेभवत्विंद्राग्निभ्यामवबाधामहेतान् ॥ वसवोरुद्राआदित्याउपरिस्पृशंमोग्रंचेत्तारमधिराजमक्रन्स्वाहा ॥९॥ ॐ अर्वांचमिंद्रममुतोहवामहेयोगोजिद्धनजिदश्वजिद्य: ॥ इमंनोयज्ञंविहवेजुषस्वाकुल्मोहरिबोमेदिनंत्वास्वाहां ॥१०॥ इति ॥
तत:स्विष्टकृदादिहोमशेषंसमापयेत् ॥ तत:स्रातकोनैमित्तिकंविना नक्तंनग्नश्चनस्रास्यामि नग्नांस्त्रियंनेक्षिष्ये अन्यत्रमैथुनात् वर्षति नधाविष्यामि वृक्षं नरोक्ष्यामि कूपं नावरोक्ष्यामि न बाहुभ्यांनदीं तरिष्यामि प्राणसंशयंनाभ्यापत्स्ये इत्येवसंकल्पयेत् तत:कौपीनमेखलांचविसृजेत् ॥ ( समावर्तनानंतरंपूर्वमृतानांत्रिरात्रमाशौचं ) ॥ इतिसमावर्तनसंस्कार: ॥