शवासन (मृतासन) *

(चित्र क्र.५९२).
शव किंवा मृत म्हणजे प्रेत. प्रेताचे अनुकरण करणे हे आसनाचे प्रयोजन असते. जीव गेला की शरीर निश्चेष्ट बनते. त्याला कसलीही हालचाल शक्य नसते. काही काळ निश्चल राहाण्याने व संज्ञा जागृत असतानाच मनही स्तब्ध ठेवण्याने अंग सैल सोडण्यास शिकता येते. हा जाणीवपूर्वक विश्राम शरीर व मन यांना जोम व ताजेतवानेपणा देतो; पण शरीर स्तब्ध ठेवण्यापेक्षा मन निश्चल ठेवणे अधिक कठीण असते. त्यामुळे वरवर पाहता सोपे वाटणारे हे आसन अत्यंत कठीण आसनापैकी एक आसन आहे.

पध्दती
१. प्रेताप्रमाणे उताणे पडा. हात मांडयांपासून किंचित अंतरावर असून तळहात वर असावे.
२. डोळे मिटा. शक्य तर काळ्या फडक्याची चौघडी डोळ्यांवर ठेवा. टाचा जुळवलेल्या व बोटे एकमेकांपासून अलग ठेवा.
३. प्रारंभी दीर्घ श्वसन करा. नंतर श्वसन सूक्ष्म व संथ असावे. त्यात पाठीचा कणा किंवा शरीर यांची निश्चलता ढळवणारी विषमता किंवा हिसके नसावे.
४. दीर्घपणे व सूक्ष्मपणे उच्छ्‍वास टाकण्यावर लक्ष केंद्रित करा. नाकपुडयांना श्वासाची उष्णता जाणवता कामा नये.
५. खालचा जबडा सैल ओघळलेला असू द्या. तो आवळलेला नसावा. जीभ पूर्णपणे निश्चल राहावी. डोळ्यांमधील बुबुळेसुध्दा पूर्णपणे निश्चेष्ट राहावी.
६. शरीर पूर्णपणे सैल सोडा आणि श्वास संथपणे सोडा.
७. मन इकडे तिकडे धावू लागले तर प्रत्येक संथ उच्छ्‍वासानंतर ताण न देता थोडा वेळ थांबा.
८. या स्थितीत १५ ते २० मिनिटे राहा.
९. प्रारंभी या आसनात उत्तम विश्रांती लाभली असता जीवनशक्तीचा प्रवाह डोक्याच्या मागच्या भागाकडून टाचेकडे वाहत आहे असे वाटते, त्याच्या उलट प्रवाह भासत नाही. तसेच शरीर किंचित लांब झाल्यासारखेही वाटते.

परिणाम
हठयोग-प्रदीपिकेच्या पहिल्या अध्यायातील ३२ व्या श्लोकात म्हटले आहे, "प्रेताप्रमाणे जमिनीवर उताणे व सरळ पडण्याला शवासन असे म्हणतात. इतर आसने केल्यामुळे येणारा थकवा या आसनामुळे जातो व मनाला स्वस्थता येते. घेरंड-संहितेच्या दुसर्‍या अध्यायातील ११ व्या श्लोकात मृतासनाचे वर्णन असे केले आहे : "जमिनीवर सरळ उताणे पडून राहण्यांला मृतासन म्हणतात. या आसनामुळे थकवा नाहीसा होतो आणि मनाच्या चेष्टा थांबतात.
"मन हा इंद्रियाचा स्वामी; प्राण हा मनाचा स्वामी; प्राण हा मनाचा स्वामी. "मनाचा विलय झाला म्हणजे त्याला मोक्ष म्हणतात. तेव्हा प्राण आणि मन यांचा विलय झाला म्हणजे अनिर्वचनीय आनंदाची प्राप्ती होते. - श्लोक २९ आणि ३०, अध्याय ४, हठयोगप्रदीपिका.’ प्राणाचे दमन मज्जावर अवलंबून असते. स्थिर, सहज, सूक्ष्म व संथ असे आणि शरीराला हिसके न देणारे श्वसन मज्जांना शांत करते आणि मनाला स्थिरत्व देते. आधुनिक संस्कृतीमधील ताणांमुळे मज्जासंस्थेवर भार पडतो. त्यावर शवासन हा उत्कृष्ट उपाय आहे.