नटराजासन ***

(चित्र क्र.५९०, ५९१ आणि ५९१ अ)
नटराज (नट म्हणजे नर्तक; राज म्हणजे राजा,प्रमुख) हे नृत्याच्या देवतेचे, शंकराचे नाव. शंकर ही फक्त गूढ शांती, मृत्यू व संहार यांचीच देवता नसून ती नृत्यदेवताही आहे. आपले हिमालयातील स्थान कैलास व दक्षिणेकडील स्थान चिदंबरम् मंदिर या दोन्ही ठिकाणी शंकर नृत्य करतात. या देवाने शंभर प्रकारची नृत्ये रचली. त्यांतली काही सौम्य व शांत असून बाकीची उग्र व भयंकर आहेत. उग्र नृत्यांमध्ये तांडव हे प्रसिध्द आहे. हे संहार-नृत्य असून त्यामध्ये आपली प्रिय पत्नी सती हिच्या मृत्यूला कारणीभूत झाल्याबद्दल आपला सासरा दक्ष याच्यावर विलक्षण संतापलेला शंकर गणांच्या मेळाव्यात रौद्र असा ताल धरतो, दक्षाचा संहार करतो आणि विश्वाचा लय करण्यास उद्युक्त होतो. या नृत्यदेवता शंकरावरुन काही उत्कृष्ट भारतीय शिल्पे व दक्षिणात्य कास्य-शिल्पे निर्माण झाली आहेत. या जोरकस व सौंदर्यपूर्ण आसनाला नृत्याची देवता त्याचप्रमाणे योगमार्गाचा प्रवर्तक असलेल्या शंकराचे नाव दिले आहे.

पध्दती
१. ताडासनात उभे राहा. (चित्र क्र.१) डावा हात जमिनीशी समांतर असा समोर पसरा.
२. उजवा गुडघा वाकवा आणि उजवे पाऊल वर उचला. उजव्या हाताचा आंगठा व तर्जनी आणि इतर बोटे यांमध्ये उजव्या पायाचा आंगठा धुरा. वर उचललेला उजवा गुडघा वाकवून पाय पाठीमागे व वरच्या बाजूस ओढा. (चित्र क्र.५८७)
३. उजव्या हाताची बोटे व आंगठा वळवून, आंगठयावरील पकड न सोडता उजवा हात वर डोक्याच्या मागे न्या. (चित्र क्र.५८८) पाठीच्या मागे धनुष्याकृती तयार होईल अशा बेताने उजवा हात व पाय वर ओढा. (चित्र क्र.५८९) उजवी मांडी जमिनीशी समांतर राहील व उजवी नडगी जमिनीशी काटकोन करील. (चित्र क्र.५९० व ५९१)
४. बोटे समोर रोखलेली ठेवून हात खांद्याच्या पातळीला सरळ समोर आणा.
५. गुडघ्याची वाटी वर ओढा आणि डावा पाय पहारीसारखा ताठ व जमिनीशी काटकोनात ठेवा.
६. दीर्घ व समतोल श्वसन करीत १० ते १५ सेकंद स्थिर राहून शरीर तोलून धरा.
७. उजव्या पावलावरील पकड सोडा, दोन्ही हात खाली आणा आणि पुन्हा ताडासनात उभे राहा. (चित्र क्र.१) हे आसन दुसर्‍या बाजूने आधीच्याच इतका वेळ करा. या वेळी उजव्या पायावर तोल सांभाळा, पाठीच्या मागे डाव्या हाताने डाव्या पायाचा आंगठा पकडा आणि उजवा हात सरळ समोर पसरा.
८. प्रगत अभ्यासकांनी दोन्ही हातांनी पाऊल पकडून ते डोक्यावर ठेवून तोल सांभाळण्यास हरकत नाही (चित्र क्र. ५९१ अ).

परिणाम
या आसनामुळे तोलदारपणा, डौलदार हालचाली विकसित होतात. पायाचे स्नायू सुदृढ व मजबूत होतात. खांद्यांच्या पात्यांची पूर्ण हालचाल होते व छाती पूर्णपणे फुगवली जाते. मणक्यांमधील सांधे या आसनातील व्यायामामुळे सुधारतात.