विविध विषय - अध्यात्म

८७३.
संतसंगे मज काय प्राप्त जाले । सांगतो वहिले तुजपाशी ॥१॥
मंत्र हा तारक रामनाम एक । गुज हरादिक चिंतिताती ॥२॥
ज्ञाने समाधान सगुणाचे ध्यान । निर्गुण अभिन्न आपणचि ॥३॥
दृश्य-आवाहन दृश्य-विसर्जन । तेथे पिंडज्ञान आढळेना ॥४॥
उपासना हरी मुद्रा अगोचरी । सिद्धासनावरी समाधान ॥५॥
पंचीकर्ण पिंडब्रह्मांड आवर्ण । साक्ष तो आपण वेगळाचि ॥६॥
जीवशिवऐक्य जाले येणे रीती । प्रकृतीच्या प्रांती द्वैत कैचे ॥७॥
अष्ट देह स्थूळ सूक्ष्म कारण । चौथा देह जाण महाकारण ॥८॥
विराट हिरण्य आणि अव्याकृती । आठवा प्रकृती मूळमाया ॥९॥
एक तत्त्व जाणा त्याचे नांव भक्ति । जाणावी विरक्ती संतसंगे ॥१०॥
सायुज्यता मुक्ति तेचि ते अचळ । साधकाचे मूळ गुरुदास्य ॥११॥
गुरुदास्ये चुके संसारयातना । अनुभवी खुणा जाणतील ॥१२॥
अनुभवेंविण जाण सर्व सीण । निरसले प्रश्न दास म्हणे ॥१३॥

८७४.
संताचे संगती काय प्राप्त होते । ते आतां निरुते सांगईन ॥१॥
सांगईन परी मानसी धरावे । मग उद्धरावे संवसारी ॥२॥
संवसारी सार जया नाश नाही । तेंचि पडे ठायी संतसंगे ॥३॥
संगे तुटे जननीजठर । दुस्तर संसार मायाजाळ ॥४॥
मायाजाळ तुटे तरी देव भेटे । संतसंगे आटे भवसिंधु ॥५॥
भव भयानक बुडवी सकळां । त्याहुनी वेगळा संतसंग ॥६॥
संतसंगे साधे असाध्य वस्तूसी । जेथे अहंतेसी ठाव नाही ॥७॥
ठाव नाही जेथे जावया इतरां । अभाविका नरा पापबुद्धि ॥८॥
पापबुद्धि झडे संतांचे संगती । नाही अधोगती गर्भवास ॥९॥
गर्भवास संतसंगे मुक्त होय । वेगी धरी सोय आलया रे ॥१०॥
आलया संसारी स्वहित विचारी । येक भावे धरी संतसंग ॥११॥
संतसंग धरी धन्य तो संसारी । बोलिले श्रीहरी भगवती ॥१२॥
भागवत गीता सार निरुपण । त्याचे विवरण संतसंगे ॥१३॥
संतसंगे कळे सर्व शास्त्रभाग । आणि ज्ञानयोग अप्रयासे ॥१४॥
प्रयासे साधीतां कदां नये हातां । ते लाभे तत्वता साधुसंगे ॥१५॥
साधुचेनि संगे अलभ्याचा लाभ । मुक्ती हे सुल्लभ होत आहे ॥१६॥
आहे एक देव परी तो कळेना । जयासी मिळेना संतसंग ॥१७॥
संतसंग नाही जयालागी जनी । तया कां जननी प्रसवली ॥१८॥
प्रसवली माता सीणचि उरला । पुत्र नाही जाला हरिभक्त ॥१९॥
हरीभक्त नर वंशाचे मंडण । दोषाचे खंडण करीतसे ॥२०॥
करितसे भक्ती संताचे संगती । सायोज्यता मुक्ती पावावया ॥२१॥
पावावया मुक्ती हरीचे भजन । श्रवण मनन सर्वकाळ ॥२२॥
सर्वकाळ होय सार्थक श्रवणे । ब्रह्मनिरुपणे संतसंगे ॥२३॥
संतसंगे ब्रह्मपद ओळखावे । विवेके पावावे निरंजना ॥२४॥
निरंजना जातां नाही जनवन । अंत्राळी गमन एकाएकीं ॥२५॥
एकाएकीं देव निर्मळ निश्चळ । आतुडे प्रांजळ दुजेवीण ॥२६॥
दुजेवीण देव एकला एकटा । उभा घनदाट मागे पुढे ॥२७॥
मागे पुढे सर्व देवांचा नायक । सांपडे विवेक जालीयाने ॥२८॥
जालीयाने कृपा संतसज्जनांची । मग विवेकाची वाट फुटे ॥२९॥
वाट अवघड पाहतां दिसेना । जेथे नाही मना समागम ॥३०॥
समागमे जातां वाटचि फुटेना । संशयो तुटेना बहुविध ॥३१॥
बहुविध पंथ कोण तो धरावा । दुजेपणे देवा पाविजेना ॥३२॥
पाविजेना देव संतसंगेवीण । मार्ग हा कठीण विवेकाचा ॥३३॥
विवेकाचा मार्ग विवेके चालावा । मनाचा त्यागावा सर्व संग ॥३४॥
संग याग करी पावसी श्रीहरी । परी एक धरी संतसंग ॥३५॥
संतसंगेवीण त्याग हा घडेना । श्रीहरी पडेना कदा ठायी ॥३६॥
ठाव सज्जनांचा सज्जन जाणती । तेथे नाही गती मीपणाची ॥३७॥
मीपणाची गती संगाचे लक्षण । ठाउकी हे खूण सज्जनासी ॥३८॥
सज्जनाचे वर्म सज्जना आतुडे । इतरां कुवाडे मायाजाळ ॥३९॥
मायाजाळ पाहो जातां आडळेना । सर्वथा कळेना न पाहातां ॥४०॥
पाहातां संसार माईक वेव्हार । परी निरंतर लागलासे ॥४१॥
लागला दिसेना परी निरसेना । माईक वासना साच जाली ॥४२॥
साच जाली असे विवेके निरसे । निरसोनि वसे जवळीच ॥४३॥
जवळीच आहे अंतरी चोरटा । आतां कोणे वाटा धांवसील ॥४४॥
धांवसील परी वासना सरेना । सर्वथा मरेना साधुवीण ॥४५॥
साधुविणे प्राणी पडती आटणी । तपी तीर्थाटणी नाना कर्मी ॥४६॥
नाना कर्मी देव चुकोनी राहीला । सज्जनी पाहिला अनुभवे ॥४७॥
अनुभव सर्व देही वेगळाले । कोण जाणे भले संतजन ॥४८॥
संतजन कोणेपरी ओळखावे । कैसे ते जाणावे संतजन ॥४९॥
संतांची वोळखी साधु वोळखेल । येर भांबावेल मायाधारी ॥५०॥
मायाधारी प्राणी जवळी चुकले । नाही ओळखीले संतजन ॥५१॥
संतजन कोण कैसी ओळखण । तेंचि निरुपण सांगीतले ॥५२॥
सांगितले आहे मागे थोरथोरी । तेंचि अवधारी आलया रे ॥५३॥
आलया रे साधु जाणावा कवणे । तयाची लक्षणे असंख्याते ॥५४॥
असंख्याते परी ओळखीकारणे । साधु धूर्तपणे सारिखाचि ॥५५॥
सारिखाचि दिसे जनाचिये परी । परी तो अंतरी वेगळाचि ॥५६॥
वेगळाचि ज्ञाने पूर्ण समाधाने । सस्वरुपी मने वस्ती केली ॥५७॥
वस्ती केली मने निर्गुणी सर्वदा । मीपणे आपदा तयां नाही ॥५८॥
तयां नाही काम तयां नाहीं क्रोध । जया नाही खेद स्वार्थबुद्धि ॥५९॥
बुद्धि निश्चयाची स्वरुपी जयाची । कल्पना ठायींची निर्विकल्प ॥६०॥
निर्विकल्प मद मत्सर सारिलां । आणि संव्हारिला लोभ दंभ ॥६१॥
दंभ हा लोकिकी विवेके सारीला । दुरी ओसंडीला अहंकार ॥६२॥
अहंकार नाही दुराशा अंतरी । ममता हे दुरी मोकलीली ॥६३॥
मोकलीली भ्रांती शरीर संपत्ती । वैभवी संतती लोलंगता ॥६४॥
लोलंगता नसे ज्ञाने धालेपण । ऐसी हे लक्षणे सज्जनांची ॥६५॥
सज्जनलक्षणे सांगेन पुढती । अर्थी चित्तवृत्ती लांचावली ॥६६॥
लांचावली वृत्ती सज्जनसांगता । होय सार्थकता जयांचेनि ॥६७॥
जयांचेनी ज्ञाने तरती अज्ञाने । साधु समाधाने समाधानी ॥६८॥
समाधान शांती क्षमा आणि दया । रंका आणि राया सारिखाची ॥६९॥
सारिखाचि बोध तेथे नाही खेद । सर्वांसी अभेद सर्व काळ ॥७०॥
सर्वकाळ गेला श्रवणमनने । सत्क्रिया भजने हरिभक्ति ॥७१॥
हरिभक्ती करी जन तरावया । स्वधर्म विलया जाऊं नेदी ॥७२॥
जाऊं नेदी भक्ती जाऊं नेदी ज्ञान । अनुतापी मन निरंतर ॥७३॥
निरंतर भाव सगुणभजन । येणे बहुजन उद्धरती ॥७४॥
उद्धरती जन करितां साधन । क्रियेचे बंधन आचरतां ॥७५॥
आचरतां साधु जनां होय बोधु । लागतसे वेधु भक्तिभावे ॥७६॥
भक्तिभावे देवप्रतिष्ठापूजन । कथा निरुपण महोत्साव ॥७७॥
महोत्साव साधु भक्तिचे लक्षण । करी तीर्थाटण आदरेसी ॥७८॥
आदरेसी विधी करणे उपाधी । लोकिकी सुबुद्धी लागावया ॥७९॥
लागावया भावे सत्क्रियाभजन । करी तो सज्जन मुक्तिदाता ॥८०॥
मुक्तिदाता साधु तोचि तो जाणावा । जेणे संपादावा लोकाचार ॥८१॥
लोकाचार करी तो जनां उद्धरी । ज्ञाता अनाचारी कामा नये ॥८२॥
नये नये निंदूं जनी जनार्दन । म्हणोनि सज्जन क्रियावंत ॥८३॥
क्रियावंत साधु विरक्त विवेकी । तोचि तो लोकिकी मान्य आहे ॥८४॥
मान्यता सत्क्रिया लौकिकी सोडील । तोचि उद्धरेल जन नाही ॥८५॥
जना नाही मान्य तो सर्व अमान्य । म्हणोनियां धन्य क्रियावंत ॥८६॥
क्रियाभ्रष्ट तेणे लोकिकां सोडावे । आणि बसवावे ब्रह्मारण्य ॥८७॥
ब्रह्मारण्य सेवी तो साधु एकला । जनां नाही आला उपेगासी ॥८८॥
उपेगासी येणे जनां पूर्णपणे । तयाची लक्षणे निरोपिली ॥८९॥
निरोपिली येणे लक्षणे जाणावा । साधु ओळखावा मुमुक्षाने ॥९०॥
मुमुक्षाने गुरु क्रियाभ्रष्ट केला । तरी अंतरला दोही पक्षी ॥९१॥
दोही पक्षी शुद्ध तया ज्ञानबोध । येर ते अबद्ध अनाचारी ॥९२॥
अनाचार करी कोण आहे जनी । परी निरुपणी बोलिजे ते ॥९३॥
बोलिजे साचार सत्य निरुपणी । घडे ते करणी सुखे करुं ॥९४॥
करुं नये कदां मिथ्या निरुपण । करितां दूषण लागो पाहे ॥९५॥
पाहे पाहे बापा सत्य ते शोधूनी । ठाकेना म्हणोनि निंदूं नको ॥९६॥
निंदूं नको शास्त्र निंदूं नको वेद । तरीच स्वानंद पावसील ॥९७॥
पावसील राम जिवाचा विश्राम । अहंतेचा श्रम सांडितांचि ॥९८॥
सांडितां विवेके मिथ्या अभिमान । तरी समाधान पावसील ॥९९॥
पावसील गती शुद्ध निरुपणे । रामदास म्हणे क्षमा करी ॥१००॥