पूर्वभागः - अध्यायः ८८

ऋषय ऊचुः ॥
केन योगेन वै सूत गुणप्राप्तिः सतामिह ॥
अणिमादिगुणोपेता भवंत्येवेह योगिनः ॥
तत्सर्वं विस्तरात्सूत वक्तुमर्हसि सांप्रतम् ॥१॥

सूत उवाच ॥
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि योगं परमदुर्लभम् ॥
पंचधा संस्मरेदादौ स्थाप्य चित्ते सनातनम् ॥२॥

कल्पयेच्चासनं पद्मं सोमसूर्याग्निसंयुतम् ॥
षड्विंशच्छक्तिसंयुक्तमष्टधा च द्विजोत्तमाः ॥३॥

ततः षोडशधा चैव पुनर्द्वादशधा द्विजाः ॥
स्मरेच्च तत्तथा मध्ये देव्या देवमुमापतिम् ॥४॥

अष्टशक्तिसमायुक्तमष्टमूर्तिमजं प्रभुम् ॥
ताभिश्चाष्टविधा रुद्राश्चतुःषष्टिविधाः पुनः ॥५॥

शक्तयश्च तथा सर्वा गुणाष्टकसमन्विताः ॥
एवं स्मरेत्क्रमेणैव लब्ध्वा ज्ञानमनुत्तमम् ॥६॥

एवं पाशुपतं योगं मोक्षसिद्धिप्रदायकम् ॥
तस्याणिमादयो विप्रा नान्यथा कर्मकोटिभिः ॥७॥

तत्राष्टगुणमैश्वर्यं योगिनां समुदाहृतम् ॥
तत्सर्वं क्रमयोगेन ह्युच्यमानं निबोधत ॥८॥

अणिमा लघिमा चैव महिमा प्राप्तिरेव च ॥
प्राकाम्यं चैव सर्वत्र ईशित्वं चैव सर्वतः ॥९॥

वशित्वमथ सर्वत्र यत्र कामावसायिता ॥
तच्चापि त्रिविधं ज्ञेयमैश्वर्यं सार्वकामिकम् ॥१०॥

सावद्यं निरवद्यं च सूक्ष्मं चैव प्रवर्तते ॥
सावद्यं नाम यत्तत्र पंचभूतात्मकं स्मृतम् ॥११॥

इंद्रियाणि मनश्चैव अहंकारश्च यः स्मृतः ॥
तत्र सूक्ष्मप्रवृत्तिस्तु पंचभूतात्मिका पुनः ॥१२॥

इंद्रियाणि मनश्चित्तबुद्ध्यहंकारसंज्ञितम् ॥
तथा सर्वमयं चैव आत्मस्था ख्यातिरेव च ॥१३॥

संयोग एव त्रिविधः सूक्ष्मेष्वेव प्रवर्तते ॥
पुनरष्टगुणश्चापि सूक्ष्मेष्वेव विधीयते ॥१४॥

तस्य रूपं प्रवक्ष्यामि यथाह भगवान्प्रभुः ॥
त्रैलोक्ये सर्वभूतेषु यथास्य नियमः स्मृतः ॥१५॥

अणिमाद्यं तथाव्यक्तं सर्वत्रैव प्रतिष्ठितम् ॥
त्रैलोक्ये सर्वभूतानां दुष्प्राप्यं समुदाहृतम् ॥१६॥

ततस्य भवति प्राप्यं प्रथमं योगिनां बलम् ॥
लंघनं प्लवनं लोके रूपमस्य सदा भवेत् ॥१७॥

शीघ्रत्वं सर्वभूतेषु द्वितीयं तु पदं स्मृतम् ॥
त्रैलोक्ये सर्वभूतानां महिम्ना चैव वंदितम् ॥१८॥

महित्वं चापि लोकेस्मिंस्तृतीयो योग उच्यते ॥
त्रैलोक्ये सर्वभूतेषु यथेष्टगमनं स्मृतम् ॥१९॥

प्राकामान् विषयान् भुंक्ते तथाप्रतिहतः क्वचित् ॥
त्रैलोक्ये सर्वभूतानां सुखदुःखं प्रवर्तते ॥२०॥

ईशो भवति सर्वत्र प्रविभागेन योगवित् ॥
वश्यानि चास्य भूतानि त्रैलोक्ये सचराचरे ॥२१॥

इच्छया तस्य रूपाणि भवंति न भवन्ति च ॥
यत्र कामावसायित्वं त्रैलोक्ये सचराचरे ॥२२॥

शब्दः स्पर्शो रसो गंधो रूपं चैव मनस्तथा ॥
प्रवर्तंतेऽस्य चेच्छातो न भवंति यथेच्छया ॥२३॥

न जायते न म्रियते छिद्यते न च भिद्यते ॥
न दह्यते न मुह्येत लीयते न च लिप्यते ॥२४॥

न क्षीयते न क्षरति खिद्यते न कदाचन ॥
क्रियते वा न सर्वत्र तथा विक्रीयते न च ॥२५॥

अगंधरसरूपस्तु अस्पर्शः शब्दवर्जितः ॥
अवर्णो ह्यस्वरश्चैव असवर्णस्तु कर्हिचित् ॥२६॥

स भुक्ते विषयांश्चैव विषयैर्न च युज्यते ॥
अणुत्वात्तु परः सूक्ष्मः सूक्ष्मत्वादपवर्गिकः ॥२७॥

व्यापकस्त्वपवर्गाच्च व्यापकात्पुरुषः स्मृतः ॥
पुरुषः सूक्ष्मभावात्तु ऐश्वर्ये परमे स्थितः ॥२८॥

गुणोत्तरमथैश्वर्ये सर्वतः सूक्ष्ममुच्यते ॥
ऐश्वर्यं चाप्रतीघातं प्राप्य योगमनुत्तमम् ॥२९॥

अपवर्गं ततो गच्छेत्सूक्ष्मं तत्परमं पदम् ॥
एवं पाशुपतं योगं ज्ञातव्यं मुनिपुंगवाः ॥३०॥

स्वर्गापवर्गफलदं शिवसायुज्यकारणम् ॥
अथवा गतविज्ञानो रागात्कर्म समाचरेत् ॥३१॥

राजसं तामसं वापि भुक्त्वा तत्रैव मुच्यते ॥
तथा सुकृतकर्मा तु फलं स्वर्गे समश्नुते ॥३२॥

तस्मात्स्थानात्पुनः श्रेष्ठो मानुष्यमुपपद्यते ॥
तस्माद्ब्रह्म परं सौख्यं ब्रह्मशाश्वतमुत्तमम् ॥३३॥

ब्रह्म एव हि सेवेत ब्रह्मैव हि परं सुखम् ॥
परिश्रमो हि यज्ञानां महतार्थेन वर्तते ॥३४॥

भूयो मृत्युवशं याति तस्मान्मोक्षः परं सुखम् ॥
अथवा ध्यानसंयुक्तो ब्रह्मतत्त्वपरायणः ॥३५॥

न तु च्‌यावयितुं शक्यो मन्वंतरशतैरपि ॥
दृष्ट्वा तु पुरुषं दिव्यं विश्वाख्यं विश्वतोमुखम् ॥३६॥

विश्वपादशिरोग्रीवं विश्वेशं विश्वरूपिणम् ॥
विश्वगंधं विश्वमाल्यं विश्वांबरधरं प्रभुम् ॥३७॥

गोभिर्महीं संपतते पतत्त्रिणो नैवं भूयो जनयत्येवमेव ॥
कविं पुराणमनुसासितारं सूक्ष्माच्च सूक्ष्मं महतो महांतम् ॥३८॥

योगेन पश्येन्न च चक्षुषा पुनर्निरिंद्रियं पुरुषं रुक्मवर्णम् ॥
अलिंगिनं निर्गुणं चेतनं च नित्यं सदा सर्वगं सर्वसारम् ॥३९॥

पश्यंति युक्त्या ह्यचलप्रकाशं तद्भावितास्तेजसा दीप्यमानम् ॥
अपाणिपादोदरपार्श्वजिह्वो ह्यतींद्रियो वापि सुसूक्ष्म एकः ॥४०॥

पश्यत्यचक्षुः स श्रृणोत्यकर्णो न चास्त्यबुद्धं न च बुद्धिरस्ति ॥
स वेद सर्वं न च सर्ववेद्यं तमाहुरग्र्यं पुरुषं महांतम् ॥४१॥

अचेतनां सर्वगतां सूक्ष्मां प्रसवधर्मिणीम् ॥
प्रकृतिं सर्वभूतानां युक्ताः पश्यंति योगिनः ॥४२॥

सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोक्षिशिरोमुखम् ॥
सर्वतः श्रुतिमँल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥४३॥

युक्तो योगेन चेशानं सर्वतश्च सनातनम् ॥
पुरुषं सर्वभूतानां तं विद्वान्न विमुह्यति ॥४४॥

भूतात्मानं महात्मानं परमात्मानमव्ययम् ॥
सर्वात्मानं परं ब्रह्म तद्वै ध्याता न मुह्यति ॥४५॥

पवनो हि यथा ग्राह्यो विचरन्सर्वमूर्तिषु ॥
पुरि शेते सुदुर्ग्राह्यस्तस्मात्पुरुष उच्यते ॥४६॥

अथ चेल्लुप्तधर्मा तु सावशेषैः स्वकर्मभिः ॥
ततस्तु ब्रह्मगर्भे वै शुक्रशोणितसंयुते ॥४७॥

स्त्रीपुंसोः संप्रयोगे हि जायते हि ततः प्रभुः ॥
ततस्तु गर्भकालेन कललं नाम जायते ॥४८॥

कालेन कललं चापि बुद्वुदं संप्रजायते ॥
मृत्पिंडस्तु यथा चक्रे चक्रावर्तेन पीडितः ॥४९॥

हस्ताभ्यां क्रियमाणस्तु बिंबत्वमनुगच्छति ॥
एवमाध्यात्मिकैर्युक्ता वायुना संप्रपूरितः ॥५०॥

यदि योनिं विमुंचामि तत्प्रपद्ये महेश्वरम् ॥
यावद्धि वैष्णवो वायुर्जातमात्रं न संस्पृशेत् ॥५१॥

तावत्कालं महादेवमर्चयामीति चिंतयेत् ॥
जायते मानुषस्तत्र यथारूपं यथावयः ॥५२॥

वायुः संभवते खात्तु वाताद्भवति वै जलम् ॥
जलात्संभवति प्राणः प्राणाच्छुक्रं विवर्धते ॥५३॥

रक्तभागास्त्रयस्त्रिंशद्रेतोभागाश्चतुर्दश ॥
भागतोर्धफलं कृत्वा ततो गर्भो निषिच्यते ॥५४॥

ततस्तु गर्भसंयुक्तः पंचभिर्वायुभिर्वृतः ॥
पितुः शरीरात्प्रत्यंगं रूपमस्योपजायते ॥५५॥

ततोस्य मातुराहारात्पीतलीढप्रवेशनात् ॥
नाभिदेशेन वै प्राणास्ते ह्याधारा हि देहिनाम् ॥५६॥

नवमासात्परिक्लिष्टः संवेष्टितशिरोधरः ॥
वेष्टितः सर्वगात्रैश्च अपर्याप्त प्रवेशनः ॥५७॥

नवमासोषितश्चापि योनिच्छिद्रादवाङ्मुखः ॥
ततः स्वकर्मभिः पापैर्निरयं संप्रपद्यते ॥५८॥

असिपत्रवनं चैव शाल्मलिच्छेदनं तथा ॥
ताडनं भक्षणं चैव पूयशोणितभक्षणम् ॥५९॥

यथा ह्यापस्तु संछिन्नाः संश्लेष्ममुपयांति वै ॥
तथा छिन्नाश्च भिन्नाश्चयातनास्थानमागताः ॥६०॥

एवं जीवास्तु तैः पापैस्तप्यमानाः स्वयंकृतैः ॥
प्राप्नुयुः कर्मभिः शेषैर्दुःखं वा यदि वेतरत् ॥६१॥

एकेनैव तु गंतव्यं सर्वमुत्सृज्य वै जनम् ॥
एकेनाव तु भोक्तव्यं तस्मात्सुकृतमाचरेत् ॥६२॥

न ह्येनं प्रस्तितं कश्चिद्गच्छंतमनुगच्चति ॥
यदनेन कृतं कर्म तदेनमनुगच्छति ॥६३॥

ते नित्यं यमविष्येषु संप्रवृत्ताः क्रोशंतः सततमनिष्टसंप्रयोगैः ॥
शुष्यंते परिगतवेदनाशरीराबह्वीभिः सुभृशमनंतयातनाभिः ॥६४॥

कर्मण मनसा वाचा यदभीक्ष्णं निषेवते ॥
तदभ्यासो हरत्येनं तस्मात्कल्याणमाचरेत् ॥६५॥

अनादिमान्प्रबंधः स्यात्पूर्वकर्मणि देहिनः ॥
संसारं तामसं घोर षड्विधं प्रतिपद्यते ॥६६॥

मानुष्यात्पशुभावश्च पशुभावान्मृगो भवेत् ॥
मृगत्वात्पक्षिभावश्च तस्माच्चैव सरीसृपः ॥६७॥

सरीसृपत्वाद्गच्छेद्वै स्थावरत्वं न संशयः ॥
स्थावरत्वे पुनः प्राप्ते यावदुन्मिलते जनः ॥६८॥

कुलालचक्रवद्भ्रांतस्तत्रैव परिवर्तते ॥
इत्येवं हि मनुष्यादिः संसारः स्थावरातिकः ॥६९॥

विज्ञेयस्तामसो नाम तत्रैव परिवर्तते ॥
सात्त्विकश्चापि संसारो ब्रह्मादिः परिकीर्तितः ॥७०॥

पिशाचांतः स विज्ञेयः स्वर्गस्थानेषु देहिनाम् ॥
ब्राह्मे तु केवलं सत्त्वं स्थावरे केवलं तमः ॥७१॥

चतुर्दशानां स्थानानां मध्ये विष्टंभकंरजः ॥
मर्मसु च्छिद्यमानेषु वेदनार्तस्य देहिनः ॥७२॥

ततस्तत्परमं ब्रह्म कथं विप्रः स्मरिष्यति ॥
संसारः पूर्वधर्मस्य भावनाभिः प्रणोदितः ॥७३॥

मानुषं भजते नित्यं तस्माद्ध्यानं समाचरेत् ॥
चतुर्दशविधं ह्येतद्बुद्ध्वा संसारमंडलम् ॥७४॥

नित्यं समारभेद्धर्मं संसारभयपीडितः ॥
ततस्तरति संसारं क्रमेण परिवर्तितः ॥७५॥

तस्माच्च सततं युक्तो ध्यानतत्परयुंजकः ॥
तथा समारभेद्योगं यथात्मानं स पश्यति ॥७६॥

एष आपः परं ज्योतिरेष सेतुरनुत्तमः ॥
विवृत्या ह्येष संभेदाद्भूतानां चैव शाश्वतः ॥७७॥

तदेनं सेतुमात्मानमग्निं वै विश्वतोमुखम् ॥
हृदिस्थं सर्वभूतानामुपासीत महेश्वरम् ॥७८॥

तथांतः संस्थितं देवं स्वशक्त्या परिमंडितम् ॥
अष्टधा चाष्टधा चैव तथा चाष्टविधेन च ॥७९॥

सृष्ट्यर्थं संस्थितं वह्निं संक्षिप्य च हृदि स्थितम् ॥
ध्यात्वा यथावद्देवेशं रुद्रं भुवननायकम् ॥८०॥

हुत्वा पंचाहुतीः सम्यक् तच्चिंतागतमानसः ॥
वैश्वानरं हृदिस्थं तु यथावदनुपूर्वशः ॥८१॥

आपः पूताः सकृत्प्राश्य तूष्णीं हुत्वा ह्युपाविशन् ॥
प्राणायेति ततस्तस्य प्रथमा ह्याहुतिः स्मृताः ॥८२॥

अपानाय द्वितीया च व्यानायेति तथा परा ॥
उदानाय चतुर्थि स्यात्समानायेति पंचमी ॥८३॥

स्वाहाकारैः पृथग् हुत्वा शेषं भुंजीत कामतः ॥
अपः पुनः सकृत्प्राश्य आचम्य हृदयं स्पृशेत् ॥८४॥

प्राणानां ग्रंथिरस्यात्मा रुद्रो ह्यात्मा विशांतकः ॥
रुद्रो वै ह्यात्मनः प्राण एवमाप्याययेत्स्वयम् ॥८५॥

प्राणे निविष्टो वै रुद्रस्तस्मात्प्राणमयः स्वयम् ॥
प्राणाय चैव रुद्राय जुहोत्यमृतमुत्तमम् ॥८६॥

शिवाविशेह मामीश स्वाहा ब्रह्मात्मने स्वयम् ॥
एवं पंचाहुतीश्चैव श्राद्धे कुर्वीत शासनात् ॥८७

पुरुषोसि पिरे शेषे त्वमंगुष्टप्रमाणतः ॥
आश्रिताश्चैव चांगुष्टमीशः परमकारणम् ॥८८

सवस्य जगतश्चैव प्रभुः प्रणातु शाश्वतः।
त्वं देवानामसि ज्येष्ठो रुद्रस्त्वं च पुरो वृषा ॥८९

मृदुस्त्वमन्नमस्मभ्यमेतदस्तु हुतं तव ॥
इत्येवं कथितं सर्वं गुणप्राप्तिविशेषतः ॥९०॥

योगाचारः स्वयं तेन ब्रह्मणा कथितःपुरा ॥
एवं पाशुपतं ज्ञानं ज्ञातव्यं च प्रयत्नतः ॥९१॥

भस्मस्नायी भवेन्नित्यं भस्मलिप्तः सदा भवेत् ॥
यः पठेच्छृणुयाद्वापि श्रावयेद्वा द्विजोत्तमान् ॥९२॥

दैवे कर्मणि पित्र्ये वा स याति परमां गतिम् ॥९३॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागेऽणिमाद्यष्टसिद्धित्रिगुणसंसारप्राग्नौ होमादिवर्णनं नामाष्टाशीतितमोऽध्यायः ॥८८॥