पूर्वभागः - अध्यायः ४६

सूत उवाच ॥
सप्तद्वीपा तथा पृथ्वी नदीपर्वतसंकुला ॥
समुद्रैः सप्तभिश्चैव सर्वतः समलंकृता ॥१॥

जंबूः प्लक्षः शाल्मलिश्च कुशः क्रौञ्चस्तथैव च ॥
शाकः पुष्करनामा च द्वीपास्त्वभ्यन्तरे क्रमात् ॥२॥

सप्तद्वीपेषु सर्वेषु सांबः सर्वगणैर्वृतः ॥
नानावेषधरो भूत्वा सान्निध्यं कुरुते हरः ॥३॥

क्षारोदेक्षुरसोदश्च सुरोदश्च घृतोदधिः ॥
दध्यर्णवश्च क्षीरोदः स्वादूदश्चाप्यनुक्रमात् ॥४॥

समुद्रेष्विह सर्वेषु सर्वदा सगणः शिवः ॥
जलरूपी भवः श्रीमान् क्रीडते चोर्मिबाहुभिः ॥५॥

क्षीरार्णवामृतमिव सदा क्षीरार्णवे हरिः ॥
शेते शिवज्ञानाधिया साक्षाद्वै योगनिद्रया ॥६॥

यदा प्रबुद्धो भगवान्प्रबुद्धमखिलं जगत् ॥
यदा सुप्तस्तदा सुप्तं तन्मयं च चराचरम् ॥७॥

तेनैव सृष्टमखिलं धृतं रक्षितमेव च ॥
संहृतं देवदेवस्य प्रसादात्परमेष्ठिनः ॥८॥

सुषेणा इति विख्याता यजंते पुरुषर्षभम् ॥
अनिरुद्धं मुनिश्रेष्ठाः शंखचक्रगदाधरम् ॥९॥

ये चानिरुद्धं पुरुषं ध्यायंत्यात्मविदां वराः ॥
नारायणसमाः सर्वे सर्वसंपत्समन्विताः ॥१०॥

सनंदनश्च भगवान् सनकश्च सनातनः ॥
वालखिल्याश्च सिद्धाश्च मित्रावरुणकौ तथा ॥११॥

यजंति सततं तत्र विश्वस्य प्रभवं हरिम् ॥
सप्तद्वीपेषु तिष्ठंति नानाश्रृंगा महोदयाः ॥१२॥

आसमुद्रायताः केचिद्गिरयो गह्वरैस्तथा ॥
धरायाः पतयश्चासन् बहवः कालगौरवात् ॥१३॥

सामर्थ्यात्परमेशानाः क्रौञ्चारेर्जनकात्प्रभोः ॥
मन्वन्तरेषु सर्वेषु अतीतानागतेष्विह ॥१४॥

प्रवक्ष्यामि धरेशान् वो वक्ष्ये स्वायंभुवेन्तरे ॥
मन्वंतरेषु सर्वेषु अतीतानागतेषु च ॥१५॥

तुल्याभिमानिनश्चैव सर्वे तुल्यप्रयोजनाः ॥
स्वायंभुवस्य च मनोः पौत्रास्त्वासन्महा बलाः ॥१६॥

प्रियव्रतात्मजा वीरास्ते दशेह प्रकीर्तिताः ॥
आग्नीध्रश्चाग्निबाहुश्च मेधा मेधातिथिर्वसुः ॥१७॥

ज्योतिष्मान्द्युतिमान् हव्यः सवनः पुत्र एव च ॥
प्रियव्रतोऽभ्यषिंचत्तान् सप्त सप्तसु पार्थिवान् ॥१८॥

जंबूद्वीपेश्वरं चक्रे आग्नीध्रं सुमहाबलम् ॥
प्लक्षद्वीपेश्वरश्चापि तेन मेधातिथिः कृतः ॥१९॥

शाल्मलेश्च वपुष्मंतं राजानमभिषिक्तवान् ॥
ज्योतिष्मंतं कुशद्वीपे राजानं कृतवान्नृपः ॥२०॥

द्युतिमंतं च राजानं क्रौंचद्वीपे समादिशत् ॥
शाकद्वीपेश्वरं चापि हव्यं चक्रे प्रियव्रतः ॥२१॥

पुष्कराधिपतिं चक्रे सवनं चापि सुव्रताः ॥
पुष्करे सवनस्यापि महावीतः सुतोऽभवत् ॥२२॥

धातकी चैव द्वावेतौ पुत्रौ पुत्रवतां वरौ ॥
महावीतं स्मृतं वर्षं तस्य नाम्ना महात्मनः ॥२३॥

नाम्ना तु धातकेश्चैव धातकीखंडमुच्यते ॥
हव्योप्यजनयत्पुत्राञ्छाकद्वीपेश्वरः प्रभुः ॥२४॥

जलदं च कुमारं च सुकुमारं मणीचकम् ॥
कुसुमोत्तरमोदाकी सप्तमस्तु महाद्रुमः ॥२५॥

अलदं जलदस्याथ वर्षं प्रथममुच्यते ॥
कुमारस्य तु कौमारं द्वितीयं परिकीर्तितम् ॥२६॥

सुकुमारं तृतीयं तु सुकुमारस्य कीर्त्यते ॥
मणीचकं चतुर्थं तु माणचिकमिहोच्यते ॥२७॥

कुसुमोत्तरस्य वै वर्षं पंचमं कुसुमोत्तरम् ॥
मोदकं चापि मोदाकेर्वर्षं षष्ठं प्रकीर्तितम् ॥२८॥

महाद्रुमस्य नाम्ना तु सप्तमं तन्महाद्रुमम् ॥
तेषां तु नामभि स्तानि सप्त वर्षाणि तत्र वै ॥२९॥

क्रौंचद्वीपेश्वरस्यापि पुत्रा द्युतिमतस्तु वै ॥
कुशलो मनुगश्चोष्णः पीवरश्चांधकारकः ॥३०॥

मुनिश्चदुंदुभिश्चैव सुता द्युतिमतस्तु वै ॥
तेषां स्वनामभिर्देशाः क्रौंचद्वीपाश्रयाः शुभाः ॥३१॥

कुशलदेशः कुशले मनुगस्य मनोनुगः ॥
उष्णस्योष्णः स्मृतो देशः पीवरः पीवरस्य च ॥३२॥

अंधकारस्य कथितो देशो नाम्नांध कारकः ॥
मुनेर्देशो मुनिः प्रोक्तो दुंदुभेर्दुंदुभिः स्मृतः ॥३३॥

एते जनपदाः सप्त क्रौंचद्वीपेषु भास्वराः ॥
ज्योतिष्मंतः कुशद्वीपे सप्त चासन्महौजसः ॥३४॥

उद्भिदो वेणुमांश्चैव द्वैरथो लवणो धृतिः ॥
षष्ठः प्रभाकरश्चापि सप्तमः कपिलः स्मृतः ॥३५॥

उद्भिदं प्रथमं वर्षं द्वितीयं वेणुमंडलम् ॥
तृतीयं द्वैरथं चैव चतुर्थं लवणं स्मृतम् ॥३६॥

पंचमं धृतिमत्षष्ठं प्रभाकरमनुत्तमम् ॥
सप्तमं कपिलं नाम कपिलस्य प्रकीर्तितम् ॥३७॥

शाल्मलस्येश्वराः सप्त सुतास्ते वै वपुष्मतः ॥
श्वेतश्च हरितश्चैव जीमूतो रोहितस्तथा ॥३८॥

वैद्युतो मानसश्चैव सुप्रभः सप्तमस्तथा ॥
श्वेतस्य देशः श्वेतस्तु हरितस्य च हारितः ॥३९॥

जीमूतस्य च जीमूतो रोहितस्य च रोहितः ॥
वैद्युतो वैद्युतस्यापि मानसस्य च मानसः ॥४०॥

सुप्रभः सुप्रभस्यापि सप्त वै देशलांछकाः ॥
प्लक्षद्वीपे तु वक्ष्यामि जंबूद्वीपादनंतरम् ॥४१॥

सप्त मेधातिथेः पुत्राः प्लक्षद्वीपेश्वरा नृपाः ॥
ज्येष्ठ शांतभयस्तेषां सप्तवर्षाणि तानि वै ॥४२॥

तस्माच्छांतभयाच्चैव शिशिरस्तु सुखोदयः ॥
आनंदश्च शिवश्चैव क्षेमकस्च ध्रुवस्तथा ॥४३॥

तानि तेषां तु नामानि सप्तवर्षाणि भागशः ॥
निवेशितानि तैस्तानि पूर्वं स्वायंभुवेन्तरे ॥४४॥

मेधातिथेस्तु पुत्रैस्तैः प्लक्षद्वीपनिवासिभिः ॥
वर्णाश्रमाचारयुताः प्रजास्तत्रच निवेशिताः ॥४५॥

प्लक्षद्वीपादिवर्षेषु शाकद्वीपांतिकेषु वै ॥
ज्ञेयः पंचसु धर्मो वै वर्णाश्रमविभागशः ॥४६॥

सुखमायुः स्वरूपं च बलं धर्मो द्विजोत्तमाः ॥
पंचस्वेतेषु द्वीपेषु सर्वसाधारणं स्मृतम् ॥४७॥

रुद्रार्चनरता नित्यं महेश्वरपरायणाः ॥
अन्ये च पुष्करद्वीपे प्रजाताश्च प्रजेश्वराः ॥४८॥

प्रजापतेश्च रुद्रस्य भावामृतसुखोत्कटाः ॥४९॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे भुवनकोशे द्वीपद्वीपेश्वरकथनं नाम षट्चत्वारिंशोध्यायः ॥४६॥