पूर्वभागः - अध्यायः ८६

ऋषय ऊचुः ॥
जपाच्छ्रेष्ठतमं प्राहुर्ब्राह्मणा दग्धकिल्बिषाः ॥
विरक्तानां प्रबुद्धानां ध्यानयज्ञं सुशोभनम् ॥१॥

तस्माद्वदस्व सूताद्य ध्यानयज्ञमशेषतः ॥
विस्तारात्सर्वयत्नेन विरक्तानां महात्मनाम् ॥२॥

तेषां तद्वचनं श्रुत्वा मुनीनां दीर्घसत्त्रिणाम् ॥
रुद्रेण कथितं प्राह गुहां प्राप्य महात्मनाम् ॥३॥

संहृत्य कालकूटाख्यं विषं वै विश्वकर्मणा ॥
सूत उवाच ॥
गुहां प्राप्य सुखासीनं भवान्या सह शंकरम् ॥४॥

मुनयः संशितात्मानः प्रणेमुस्तं गुहाश्रयम् ॥
अस्तुवंश्च ततः सर्वे नीलकंठमुमापतिम् ॥५॥

अत्युग्रं कालकूटाख्यं संहृतं भगवंस्त्वया ॥
अतः प्रतिष्ठितं सर्वं त्वया देव वृषध्वज ॥६॥

तेषां तद्वचनं श्रुत्वा भगवान्नीललोहितः ॥
प्रहसन्प्राह विश्वात्मा सनंदनपुरोगमान् ॥७॥

किमनेन द्विजश्रेष्ठा विषं वक्ष्ये सुदारुणम् ॥
संहरेत्तद्विषं यस्तु स समर्थो ह्यनेन किम् ॥८॥

न विषं कालकूटाख्यं संसारो विषमुच्यते ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन संहरेत सुदारुणम् ॥९॥

संसारो द्विविधः प्रोक्तः स्वाधिकारानुरूपतः ॥
पुंसां संमूढचित्तानामसंक्षीणः सुदारुणः ॥१०॥

ईषणारागदोषेण सर्गो ज्ञानेन सुव्रताः ॥
तद्वशादेव सर्वेषां धर्माधर्मौ न संशयः ॥११॥

असन्निकृष्टे त्वर्थेपि शास्त्रं तच्छ्रवणात्सताम् ॥
बुद्धिमुत्पादयत्येव संसारे विदुषां द्विजाः ॥१२॥

तस्माद्दृष्टानुश्रविकं दुष्टमित्युभयात्मकम् ॥
संत्यजेत्सर्वयत्नेन विरक्तः सोभिधीयते ॥१३॥

शास्त्रमित्युच्यतेऽभागं श्रुतेः कर्मसु तद्द्विजाः ॥
मूर्धानं ब्रह्मणः सारमृषीणां कर्मणः फलम् ॥१४॥

ननु स्वभावः सर्वेषां कामो दृष्टो न चान्यथा ॥
श्रुतुः प्रवर्तिका तेषामिति कर्मण्यताद्विदः ॥१५॥

निवृत्तिलक्षणो धर्मः समर्थानामिहोच्यते ॥
तस्मादज्ञानमूलो हि संसारः सर्वदेहिनाम् ॥१६॥

कला संशोषमायाति कर्मणान्यस्वभावतः ॥
सकलस्त्रिविधो जीवो ज्ञानहीनस्त्वविद्यया ॥१७॥

नारकी पापकृत्स्वर्गी पुण्यकृत्पुण्यगैरवात् ॥
व्यतिमिश्रेण वै जीवश्चतुर्धा संव्यवस्थितः ॥१८॥

उद्भिजः स्वेदजश्चैव अंडजो वै जरायुजः ॥
एवं व्यवस्थितो देही कर्मणाज्ञो ह्यनिर्वृतः ॥१९॥

प्रजया कर्मणा मुक्तिर्धनेन च सतां न हि ॥
त्यागेनैकेन मुक्तिः स्यात्तदभावाद्भ्रमत्यसौ ॥२०॥

एवमज्ञानदोषेण नानाकर्मवशेन च ॥
षट्कौशिकं समुद्भूतं भजत्येष कलेवरम् ॥२१॥

गर्भेदुःखान्यनेकानि योनिमार्गे च भूतले ॥
कौमारे यौवने चैव वार्धके मरणेपि वा ॥२२॥

विचारतः सतां दुःखं स्त्रीसंसर्गादिभिद्विजाः ॥
दुःखेनैकेन वै दुःखं प्रशाम्यंतीह दुःखिनः ॥२३॥

न जातु कामः कामानमुपभोगेन शाम्यति ॥
हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते ॥२४॥

तस्माद्विचारतो नास्ति संयोगादपि वै नृणाम् ॥
अर्थानामर्जनेप्येवं पालने च व्यये तथा ॥२५॥

पैशाचे राक्षसे दुःखं याक्षे चैव विचारतः ॥
गांधर्वे च तथा चांद्रे सौम्यलोके द्विजोत्तमाः ॥२६॥

प्राजापत्ये तथा ब्राह्मे प्राकृते पौरुषे तथा ॥
क्षयसातिशयाद्यैस्तु दुःखैर्दुःखानि सुव्रताः ॥२७॥

तानि भाग्यान्यशुद्धानि संत्यजेच्च धनानि च ॥
तस्मादष्टगुणं भोगं तथा षोडशधा स्थितम् ॥२८॥

चतुर्विशत्प्रकारेण संस्थितं चापि सुव्रताः ॥
द्वात्रिंशद्भेदमनघाश्चत्वारिंशद्गुणं पुनः ॥२९॥

तथाष्टचत्वारिंश्च्च षट्पंचाशत्प्रकारतः ॥
चतुःषष्टिविधं चैव दुःखमेव विवेकिनः ॥३०॥

पार्थिवं च तथाप्यं च तैजसं च विचारतः ॥
वायव्यं च तथा व्योम मानसं च यथाक्रमम् ॥३१॥

आभिमानिकमप्येवं बौद्धं प्राकृतमेव च ॥
दुःखमेव न संदेहो योगिनां ब्रह्मवादिनाम् ॥३२॥

गौणं गणेश्वराणां च दुःखमेव विचारतः ॥
आदौ मध्ये तथा चांते सर्वलोकेषु सर्वदा ॥३३॥

वर्तमानानि दुःखानि भविष्याणि यथातथम् ॥
दोषदुष्टेषु देशेषु दुःखानि विविधानि च ॥३४॥

न भावयंत्यतीतानि ह्यज्ञाने ज्ञानमानिनः ॥
क्षुद्व्याधेः परिहारार्थं न सुखायान्नमुच्यते ॥३५॥

यथेतरेषां रोगाणामौषधं न सुखाय तत् ॥
शीतोष्णवातवर्षाद्यैस्तत्तत्कालेषु देहिनाम् ॥३६॥

दुःखमेव न संदेहो न जानंति ह्यपंडिताः ॥
स्वर्गेप्येवं मुनिश्रेष्ठा ह्यविशुद्धक्षयादिभिः ॥३७॥

रोगौर्नानाविधैर्ग्रस्ता रागद्वेषभयादिभिः ॥
छिन्नमूलतरुर्यद्वदवशः पतति क्षितौ ॥३८॥

पुण्यवृक्षक्षयात्तद्वद्गां पतंति दिवौकसः ॥
दुःखाभिलाषनिष्ठानां दुःखभोगादिसंपदाम् ॥३९॥

अस्मात्तु पततां दुःखं कष्टं स्वर्गाद्दिवौकसाम् ॥
नरके दुःखमेवात्र नाकाणां निषेवणात् ॥४०

विहिताकरणाच्चैव वर्णिनां मुनिपुंगवाः ॥४१॥

यथा मृगो मृत्युभयस्य भीतो उच्छिन्नवासो न लभेत निद्राम् ॥
एवं यतिर्ध्यानपरो महात्मा संसारभीतो न लभेत निद्राम् ॥४२॥

कीटपक्षिमृगाणां च पशूनां गजवाजिनाम् ॥
दृष्टमेवासुखं तस्मात्त्यजतः सुखमुत्तमम् ॥४३॥

वैमानिकानामप्येवं दुःखं कल्पाधिकारिणाम् ॥
स्थानाभिमानिनां चैव मन्वादीनां च सुव्रताः ॥४४॥

देवानां चैव दैत्यानामन्योन्यविजिगीषया ॥
दुःखमेव नृपाणां च राक्षसानां जगत्त्रये ॥४५॥

श्रमार्थमाश्रमश्चापि वर्णानां परमार्थतः ॥
आश्रमैर्न च देवैश्च यज्ञः सांख्यैर्व्रतैस्तथा ॥४६॥

उग्रैस्तपोभिर्विविधैर्दानैर्नानाविधैरपि ॥
न लभंते तथात्मानं लभंते ज्ञानिनः स्वयम् ॥४७॥

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन चरेत्पाशुपतव्रतम् ॥
भस्मशायी भवेन्नित्यं व्रते पाशुपते बुधः ॥४८॥

पंचार्थज्ञानसंपन्नः शिवतत्त्वे समाहितः ॥
कैवल्यकरणं योगविधिकर्माच्छिदं बुधः ॥४९॥

पंचार्थयोगसंपन्नो दुःखांतं व्रजते सुधीः ॥
परया विद्यया वेद्यं विदंत्यपरया न हि ॥५०॥

द्वे विद्ये वेदितव्ये हि परा चैवापरा तथा ॥
अपरा तत्र ऋग्वेदो यजुर्वेदो द्विजोत्तमाः ॥५१॥

सामवेदस्तथाऽथर्वो वेदः सर्वार्थसाधकः ॥
शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छंद एव च ॥५२॥

ज्योतिषं चापरा विद्या पराक्षरमिति स्थितम् ॥
तददृश्यं तदग्राह्यमगोत्रं तदवर्णकम् ॥५३॥

तदचक्षुस्तदश्रोत्रं तदपाणि अपादकम् ॥
तदजातमभूतं च तदशब्दं द्विजोत्तमाः ॥५४॥

अस्पर्शं तदरूपं च रसगंध विवर्जितम् ॥
अव्ययं चाप्रतिष्ठं च तन्नित्यं सर्वगं विभुम् ॥५५॥

महांतं तद्गृहं तं च तदजं चिन्मयं द्विजाः ॥
अप्राणममनस्कं च तदस्निग्धमलोहितम् ॥५६॥

अप्रमेयं तदस्थूलमदीर्घं तदनुल्बणम् ॥
अह्रस्वं तदपारं च तदानंदं तदच्युतम् ॥५७॥

अनपावृतमद्वैतं तदनंतमगोचरम् ॥
असंवृतं तदात्मैकं परा विद्या न चान्यथा ॥५८॥

परापरेति कथिते नैवेह परमार्थतः ॥
अहमेव जगत्सर्वं मय्येव सकलं जगत् ॥५९॥

मत्त उत्पद्यते तिष्ठन्मयि मय्येव लीयते ॥
मत्तो नान्यदितीक्षेत मनोवाक्पाणिभिस्तथा ॥६०॥

सर्वमात्मनि संपश्येत्सच्चासच्च समाहितः ॥
सर्वं ह्यात्मनि संपश्यन्नबाह्ये कुरुते मनः ॥६१॥

अधोदृष्ट्या वितस्त्यां तु नाभ्यामुपरितिष्ठति ॥
हृदयं तद्विजानीयाद्विश्वस्यायतनं महत् ॥६२॥

हृदयस्यास्य मध्ये तु पुंडरीकमवस्थितम् ॥
धर्मकंदसमुद्भूतं ज्ञाननालं सुशोभनम् ॥६३॥

ऐश्वर्याष्टदलं श्वेतं परं वैराग्यकर्णिकम् ॥
छिद्राणि च दिशो यस्य प्राणाद्याश्च प्रतिष्ठिताः ॥६४॥

प्राणाद्यैश्चैव संयुक्तः पश्यते बहुधा क्रमात् ॥
दशप्राणवहा नाड्यः प्रत्येकं मुनिपुंगवाः ॥६५॥

द्विसप्ततिसहस्राणि नाड्यः संपरिकीर्तिताः ॥
नेत्रस्थंजाग्रतं विद्यात्कंठे स्वप्नं समादिशेत् ॥६६॥

सुषुप्तं हृदयस्थं तु तुरीयं मूर्धनि स्थितम् ॥
जाग्रे ब्रह्मा च विष्णुश्च स्वप्ने चैव यथाक्रमात् ॥६७॥

ईश्वरस्तु सुषुप्ते तु तुरीये च महेश्वरः ॥
वदंत्येमथान्येपि समस्तकरणैः पुमान् ॥६८॥

वर्तमानस्तदा तस्य जाग्रदित्यभिधीयते ॥
मनोबुद्धिरहंकारं चित्तं चेति चतुष्टयम् ॥६९॥

यदा व्यवस्थितस्त्वेतैः स्वप्न इत्यभिधीयते ॥
करणानि विलीनानि यदा स्वात्मनि सुव्रताः ॥७०॥

सुषुप्तः करणैर्भिन्नस्तुरीयः परिकीर्त्यते ॥
परस्तुरीयातीतोसौ शिवः परमकारणम् ॥७१॥

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिश्च तुरीयं चाधिभौतिकम् ॥
आध्यात्मिकं च विप्रेंद्राश्चाधिदैविकमुच्यते ॥७२॥

तत्सर्वमहमेवोति वेदितव्यं विजानता ॥
बुद्धींद्रियाणि विप्रेंद्रास्तथा कर्मोंद्रियाणि च ॥७३॥

मनोबुद्दिरहंकारश्चित्तं चेति चतुष्टयम् ॥
अध्यात्मं पृथगेवेदं चतुर्दशविधंस्मृतम् ॥७४॥

द्रष्टव्यं चैव श्रोतव्यं घ्रातव्यं च यथाक्रमम् ॥
रसितव्यं मुनिश्रेष्ठाः स्पर्शितव्यं तथैव च ॥७५॥

मंतव्यं चैव बोद्धव्यमहंकर्तव्यमेव च ॥
तथा चेतयितव्यं च वक्तव्यं मुनिपुंगवाः ॥७६॥

आदातव्यं च गंतव्ये विसर्गयितमेव च ॥
आनंदितव्यमित्येते ह्यधिभूतमनुक्रमात् ॥७७॥

आदित्योपि दिशश्चैव पृथिवी वरुणस्तथा ॥
वायुश्चंद्रस्तथा ब्रह्मा रुद्रः क्षेत्रज्ञ एव च ॥७८॥

अग्निरिंद्रस्तथा विष्णुर्मित्रो देवः प्रजापतिः ॥
आधिदैविकमेवं हि चतुर्दशविधं क्रमात् ॥७९॥

राज्ञी सुदर्शना चैव जिता सौम्या यथाक्रमम् ॥
मोघा रुद्रामृता सत्या मध्यमा च द्विजोत्तमाः ॥८०॥

नाडी राशिशुका चैव असुरा चैव कृत्तिका ॥
भास्वती नाडयश्चैताश्चतुर्दशनिबंधनाः ॥८१॥

वायवो नाडिमध्यस्था वाहकाश्च चतुर्दश ॥
प्राणो व्यानस्त्वपानश्च उदानश्च समानकः ॥८२॥

वैरंभश्च तथा मुख्यो ह्यंतर्यामः प्रभंजनः ॥
कूर्मकश्च तथा श्येनः श्वेतः कृष्मस्तथानिलः ॥८३॥

नाग इत्येव कथिता वायवश्च चतुर्दश ॥
यश्चक्षुष्वथ द्रष्टव्ये तथादित्ये च सुव्रताः ॥८४॥

नाड्यां प्राणे च विज्ञाने त्वानंदे च यथाक्रमम् ॥
हृद्याकाशे य एतस्मिन्सर्वस्मिन्नंतरे परः ॥८५॥

आत्मा एकश्च चरति तमुपासीत मां प्रभुम् ॥
अजरं तमनंतं च अशोकममृतं ध्रुवम् ॥८६॥

चतुर्दशविधेष्वेव संचरत्येक एव सः ॥
लीयंते तानि तत्रैव यदन्यं नास्ति वै द्विजाः ॥८७॥

एक एव हि सर्वज्ञः सर्वेशस्त्वेक एव सः ॥
एष सर्वाधिपो देवस्त्वंतर्यामी महाद्युतिः ॥८८॥

उपास्यमानः सर्वस्य सर्वसौख्यः सनातनः ॥
उपास्यति न चैवेह सर्वसौख्यं द्विजोत्तमाः ॥८९॥

उपास्यमानो वेदैश्च शास्त्रैर्नानाविधैरपि ॥
न वैष वेदशास्त्राणि सर्वज्ञे यास्यति प्रभुः ॥९०॥

अस्यैवान्नमिदं सर्वं न सोन्नं भवति स्वयम् ॥
स्वात्मना रक्षितं चाद्यादन्नभूतं न कुत्रचित् ॥९१॥

सर्वत्र प्राणिनामन्नं प्राणिनां ग्रंथिरस्म्यहम् ॥
प्रशास्ता नयनश्चैव पंचात्मा स विभागशः ॥९२॥

अन्नमयोसौ भूतात्मा चाद्यते ह्यन्नमुच्यते ॥
प्राणमयश्चेंद्रियात्मा संकल्पात्मा मनोमयः ॥९३॥

कालात्मा सोम एवेह विज्ञानमय उच्यते ॥
सदानंदमयो भूत्वा महेशः परमेश्वरः ॥९४॥

सोहमेवं जगत्सर्वं मय्येव सकलं स्थितम् ॥
परतंत्रं स्वतंत्रेपि तदभावाद्विचारतः ॥९५॥

एकत्वमपि नास्त्येव द्वैतं तत्र कुतस्त्वहो ॥
एवं नास्त्यथ मर्त्यं च कुतोऽमृतमजोद्भवः ॥९६॥

नांतःप्रज्ञोबहिः प्रज्ञो न चोभयगतस्तथा ॥
न प्रज्ञानघनस्त्वेवं न प्राज्ञो ज्ञानपूर्वकः ॥९७॥

विदितं नास्ति वेद्यं च निर्वाणं परमार्थतः ॥
निर्वाणं चैव कैवल्यं निःश्रेयसमनामयम् ॥९८॥

अमृतं चाक्षरं ब्रह्म परमात्मा परापरम् ॥
निर्विकल्पं निराभासं ज्ञानं पर्यायवाचकम् ॥९९॥

प्रसन्नं च यदेकाग्रं तदा ज्ञानमिति स्मृतम् ॥
अज्ञानमितरत्सर्वं नात्र कार्या विचारणा ॥१००॥

इत्थं प्रसन्नं विज्ञानं गुरुसंपर्कज ध्रुवम् ॥
रागद्वेषानृतक्रोधं कामतृष्णादिभिः सदा ॥१०१॥

अपरामृष्टमद्यैव विज्ञेयं मुक्तिदं त्विदम् ॥
अज्ञानमलपूर्वत्वात्पुरुषो मलिनः स्मृतः ॥१०२॥

तत्क्षयाद्धि भवेन्मुक्तिर्नान्यथा जन्मकोटिभिः ॥
ज्ञानमेकं विना नास्ति पुण्यपापपरिक्षयः ॥१०३॥

ज्ञानमेवाभ्यसत्तस्मान्मुक्त्यर्थं ब्रह्मवित्तमाः ॥
ज्ञानाभ्यासाद्धि वै पुंसां बुद्धिर्भवति निर्मला ॥१०४॥

तस्मात्सदाभ्यसेज्ज्ञानं तन्निष्ठस्तत्परायणः ॥
ज्ञानेनैकेन तृप्तस्य त्यक्तसंगस्य योगिनः ॥१०५॥

कर्तव्यं नास्ति विप्रेन्द्रा अस्ति चेत्तत्त्वविन्न च ॥
इह लोके परे चापि कर्तव्यं नास्ति तस्य वै ॥१०६॥

जीवन्मुक्तो यतस्तस्माद्ब्रह्मवित्परमार्थतः ॥
ज्ञानाभ्यासरतो नित्यं ज्ञानतत्त्वार्थवित्स्वयम् ॥१०७॥

कर्तव्याभ्यासमुत्सृज्य ज्ञानमेवाधिगच्छति ॥
वर्णाश्रमाभिमानी यस्त्यक्तक्रोधो द्विजोत्तमाः ॥१०८॥

अन्यत्र रमते मूढः सोऽज्ञानी नात्र संशयः ॥
संसारहेतुरज्ञानं संसारस्तनुसंग्रहः ॥१०९॥

मोक्षहेतुस्तथा ज्ञानं मुक्तः स्वात्मन्यवस्थितः ॥
अज्ञाने सति विप्रेंद्राः क्रोधाद्या नात्र संशयः ॥११०॥

क्रोधो हर्षस्तथा लोभो मोहोदंभो द्विजोत्तमाः ॥
धर्माधर्मौ हि तेषां च तद्वशात्तनुसंग्रहः ॥१११॥

शरीरे सति वै क्लेशः सोविद्यां संत्यजेद्बुधः ॥
अविद्यां विद्यया हित्वा स्थितस्यैव च योगिनः ॥११२॥

क्रोधाद्या नाशमायांति धर्माधर्मौ च वै द्विजाः ॥
तत्क्षयाच्च शरीरेण न पुनः संप्रयुज्यते ॥११३॥

स एव मुक्तः संसाराद्दुःखत्रयविवर्जितः ॥
एवं ज्ञानं विना नास्ति ध्यानं ध्यातुर्द्विजर्षभाः ॥११४॥

ज्ञानं गुरोर्हि संपर्कान्न वाचा परमार्थतः ॥
चतुर्व्यूहमिति ज्ञात्वा ध्याता ध्यानं समभ्यसेत् ॥११५॥

सहजागंतुकं पापमस्थिवागुद्भवं तथा ॥
ज्ञानाग्निर्दहते क्षिप्रंसुष्केंधनमिवानलः ॥११६॥

ज्ञानात्परतरं नास्ति सर्वपापविनाशनम् ॥
अभ्यसेच्च सदा ज्ञानं सर्वसंगविवर्जितः ॥११७॥

ज्ञानिनः सर्वपापानि जीर्यंते नात्र संशयः ॥
क्रीडन्नपि न लिप्येत पापैर्नानाविधैरपि ॥११८॥

ज्ञानं यथा तथा ध्यानं तस्माद्ध्यानं समभ्यसेत् ॥
ध्यानं निर्विष्यं प्रोक्तमादौ सविषयं तथा ॥११९॥

षट्प्रकारं समभ्यस्य चतुःषट्दशभिस्तथा ॥
तथा द्वादशधा चैव पुनः षोडशधा क्रमात् ॥१२०॥

द्विधाभ्यस्य च योगींद्रो मुच्यते नात्र संशयः ॥
शुद्धजांबूनदाकारं वधूमांगारसन्निभम् ॥१२१॥

पीतं रक्तं सितं विद्युत्कोटिकोटिसमप्रभम् ॥
अथवा ब्रह्मरंध्रस्थं चित्तं कृत्वा प्रयत्नतः ॥१२२॥

न सितं वासितं पीतं न स्मरेद्ब्रह्मविद्भवेत् ॥
अहिंसकः सत्यवादी अस्तेयी सर्वयत्नतः ॥१२३॥

परिग्रहविनिर्मुक्तो ब्रह्मचारी दृढव्रतः ॥
संतुष्टः शौचसंपन्नः स्वाध्यायनिरतः सदा ॥१२४॥

मद्भक्तश्चाभ्यसेद्ध्यानं गुरुसंपर्कजं ध्रुवम् ॥
न बुध्यति तथा ध्याता स्थाप्य चित्तं द्विजोत्तमाः ॥१२५॥

न चाभिमन्यते योगी न पश्यति समंततः ॥
न घ्राति न श्रृणोत्येव लीनः स्वात्मनि यः स्वयम् ॥१२६॥

न च स्पर्शं विजानाति स वै समरसः स्मृतः ॥
पार्थिवे पटले ब्रह्मा वारितत्त्वे हरिः स्वयम् ॥१२७॥

वाह्नेन कालरुद्राख्यो वायुतत्त्वे महेश्वरः ॥
सुषिरे स शिवः साक्षात्क्रमादेवं विचिंतयेत् ॥१२८॥

क्षितौ शर्वः स्मृतो देवो ह्यपरं भव इति स्मृतः ॥
रुद्र एव तथा वह्नौ उग्रो वायौ व्यवस्थितः ॥१२९॥

भीमः सुषिनाकेऽसौ भास्करे मंडले स्थितः ॥
ईशानः सोमबिंबे च महादेव इति स्मृतः ॥१३०॥

पुंसा पशुपतिर्देवश्चाष्टधाहं व्यवस्थितः ॥
काठिन्यं यत्तनौ सर्वं पार्थिवं परिगीयते ॥१३१॥

आप्यं द्रवमिति प्रोक्तं वर्णाक्यो वह्निरुच्यते ॥
यत्संचरति तद्वायुः सुषिरं यद्द्विजोत्तमाः ॥१३२॥

तदाकाशं च विज्ञानं शब्दजं व्योमसंभवम् ॥
तथैव विप्रा विज्ञानं स्पर्शाख्यं वायुसंभवम् ॥१३३॥

रूपं वाह्नेयमित्युक्तमाप्यं रसमयं द्विजाः ॥
गंधाख्यं पार्थिवं भूयश्चिंतयेद्भास्करं क्रमात् ॥१३४॥

नेत्रे च दक्षिणे वामे सोमं हृदि विभुं द्विजाः ॥
आजानु पृथिवीतत्त्वमानाभेर्वारिमंडलम् ॥१३५॥

आकंठं वह्नितत्त्वं स्याल्ललाटांतं द्विजोत्तमाः ॥
वायव्यं वै ललाटाद्यं व्योमाख्यं वा शिखाग्रकम् ॥१३६॥

हंसाख्यं च ततो ब्रह्म व्योम्नश्चोर्ध्वं ततः परम् ॥
व्योमाख्यो व्योममध्यस्थो ह्ययं प्राथमिकः स्मरेत् ॥१३७॥

न जीवः प्रकृतिः सत्त्वं रजश्चाथ तमः पुनः ॥
महांस्तथाभिमानश्च तन्मात्राणींद्रियाणि च ॥१३८॥

व्योमादीनि च भूतानि नैवेह परमार्थतः ॥
व्याप्य तिष्ठद्यतो विश्वं स्थाणुरित्यभिधीयते ॥१३९॥

उदेति सूर्यो भीतश्च पवते वात एव च ॥
द्योतते चंद्रमा वह्निर्ज्वलत्यापो वहंति च ॥१४०॥

दधाति भूमिराकाशमवकाशं ददाति च ॥
तदाज्ञया ततं सर्वं तस्माद्वै चिंतयेद्द्विजाः ॥१४१॥

तेनैवाधिष्ठितं तस्मादेतत्सर्वं द्विजोत्तमाः ॥
सर्वरूपमयः शर्व इति मत्वा स्मरेद्भवम् ॥१४२॥

संसारविषतप्तानां ज्ञानध्यानामृतेन वै ॥
प्रतीकारः समाख्यातो नान्यथा द्विजसत्तमाः ॥१४३॥

ज्ञानं धर्मोद्भवं साक्षज्ज्ञानाद्वैराग्यसंभवः ॥
वैराग्यात्परमं ज्ञानं परमार्थप्रकाशकम् ॥१४४॥

ज्ञानवैराग्ययुक्तस्य योगसिद्धिर्द्विजोत्तमाः ॥
योगसिद्ध्या विमुक्तिः स्यात्सत्त्वनिष्ठस्य नान्यथा ॥१४५॥

तमोविद्यापदच्छन्नं चित्रं यत्पदमव्ययम् ॥
सत्त्वशक्तिं समास्थाय शिवमभ्यर्चयेद्द्विजाः ॥१४६॥

यः सत्त्वनिष्ठो मद्भक्तो मदर्चनपरायणः ॥
सर्वतो धर्मनिष्ठश्च सदोत्साही समाहितः ॥१४७॥

सर्वद्वंद्वसहो धीरः सर्वभूतहिते रतः ॥
ऋजुस्वभावः सततं स्वस्थचित्तो मृदुः सदा ॥१४८॥

अमानी बुद्धिमाञ्छांतस्त्यक्तस्पर्धो द्विजोत्तमाः ॥
सदा मुमुक्षुर्धर्मज्ञः स्वात्मलक्षणलक्षणः ॥१४९॥

ऋणत्रयविनिर्मुक्तः पूर्वजन्मनि पुण्यभाक् ॥
जरायुक्तो द्विजो भूत्वा श्रद्धया च गुरोः क्रमात् ॥१५०॥

अन्यथा वापि शुश्रूषां कृत्वा कृत्रिमवर्जितः ॥
स्वर्गलोकमनुप्राप्य भुक्त्वा भोगाननुक्रमात् ॥१५१॥

आसाद्य भारतं वर्षं ब्रह्मविज्जायते द्विजाः ॥
संपर्काज्ज्ञानमासाद्य ज्ञानिनो योगविद्भवेत् ॥१५२॥

क्रमोयं मलपूर्णस्य ज्ञानप्राप्तेर्द्विजोत्तमाः ॥
तस्मादनेन मार्गेण त्यक्तसंगो दृढव्रतः ॥१५३॥

संसारकालकूटाख्यान्मुच्यते मुनिपुंगवाः ॥
एवं संक्षेपतः प्रोक्तं मया युष्माकमच्युतम् ॥१५४॥

ज्ञानस्यैवेह माहात्म्यं प्रसंगादिह शोभनम् ॥
एवं पाशुपतं योगं कथितं त्वीश्वरेण तु ॥१५५॥

न देयं यस्य कस्यापि शिवोक्तं मुनिपुंगवाः ॥
दातव्यं योगिने नित्यं भस्मनिष्ठाय सुप्रियम् ॥१५६॥

यः पठेच्छृणुयाद्वापि संसारशमनं नरः ॥
स याति ब्रह्मसायुज्यं नात्र कार्या विचारणा ॥१५७॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे संसारविषकथनं नाम षडशीतितमोध्यायः ॥८६॥