पूर्वभागः - अध्यायः ५३

सूत उवाच ॥
प्लक्षद्वीपादिद्वीपेषु सप्त सप्तसु पर्वताः ॥
ऋज्वायताः प्रतिदिशं निवृष्टा वर्षपर्वताः ॥१॥

प्लक्षद्वीपे तु वक्ष्यामि सप्त दिव्यान् महाचलान् ॥
गोमेदकोत्र प्रथमो द्वितीयश्चांद्र उच्यते ॥२॥

तृतीयो नारदो नाम चतुर्थो दुंदुभिः स्मृतः ॥
पंचमः सोमको नाम सुमनाः षष्ठ उच्यते ॥३॥

स एव वैभवः प्रोक्तो वैभ्राजः सप्तमः स्मृतः ॥
सप्तैते गिरयः प्रोक्ताः प्लक्षद्वीपे विशेषतः ॥४॥

सप्त वै शाल्मलिद्वीपे तांस्तु वक्ष्याम्यनुक्रमात् ॥
कुमुदश्चोत्तमश्चैव पर्वतश्च बलाहकः ॥५॥

द्रोणः कंकश्च महिषः ककुद्मान् सप्तमः स्मृतः ॥
कुशद्वीपे तु सप्तैव द्वीपाश्च कुलपर्वताः ॥६॥

तांस्तु संक्षेपतो वक्ष्ये नाममात्रेण वै क्रमात् ॥
विद्रुमः प्रथमः प्रोक्तो द्वितीयो हेमपर्वतः ॥७॥

तृतीयो द्युतिमान्नाम चतुर्थः पुष्पितः स्मृतः ॥
कुशेशयः पंचमस्तु षष्ठो हरिगिरिः स्मृतः ॥८॥

सप्तमो मंदरः श्रीमान्महादेवनिकेतनम् ॥
मंदा इति ह्यपां नाम मंदरो धारणादपाम् ॥९॥

तत्र साक्षाद्वृषांकस्तु विश्वेशो विमलः शिवः ॥
सोमः सनंदी भगवानास्ते हेमगृहोत्तमे ॥१०॥

तपसा तोषितः पूर्वं मंदरेण महेश्वरः ॥
अविमुक्ते महाक्षेत्रे लेभे स परमं वरम् ॥११॥

प्रार्थितश्च महादेवो निवासार्थं सहांबया ॥
अविमुक्तादुपागम्य चक्रे वासं स मंदरे ॥१२॥

सनंदी सगणः सोमस्तेनासौ तन्न मुंचति ॥
क्रौञ्चद्वीपे तु सप्तेह क्रौंचाद्याः कुलपर्वताः ॥१३॥

क्रौंचो वामनकः पश्चात्तृतीयश्चांधकारकः ॥
अंधकारात्परश्चापि दिवावृन्नाम पर्वतः ॥१४॥

दिवावृतः परश्चापि विविंदो गिरिरुच्यते ॥
विविंदात्परतश्चापि पुंडरीको महागिरिः ॥१५॥

पुंडरीकात्परश्चापि प्रोच्यते दुन्दुभिस्वनः ॥
एते रत्नमयाः सप्त क्रौञ्चद्वीपस्य पर्वताः ॥१६॥

शाकद्वीपे च गिरयः सप्त तांस्तु निबोधत ॥
उदयो रैवतश्चापि श्तामको मुनिसत्तमाः ॥१७॥

राजतश्चगिरिः श्रीमानांबिकेयः शुशोभनः ॥
आंबिकेयात्परो रम्यः सर्वौषधिसमन्वितः ॥१८॥

तथैव केसरीत्युक्तो यतो वायुः प्रजायते ॥
पुष्करे पर्वतः श्रीमानेक एव महाशिलः ॥१९॥

चित्रैर्मणिमयैः कूटैः शिलाजालैः समुच्छ्रितैः ॥
द्वीपस्य तस्य पूर्वर्धे चित्रसानुस्थितो महान् ॥२०॥

योजनानां सहस्राणि ऊर्ध्वं पंचाशदुच्छ्रितः ॥
अधश्चैव चुतस्त्रिंशत्सहस्राणि महाचलः ॥२१॥

द्वीपस्यार्धे परिक्षिप्तः पर्वतो मानसोत्तरः ॥
स्थितो वेलासमीपे तु नवचंद्र इवोदितः ॥२२॥

योजनानां सहस्राणि ऊर्ध्वं पंचाशदुच्छ्रितः ॥
तावदेव तु विस्तीर्णः पार्श्वतः परिमंडलः ॥२३॥

स एव द्वीपपश्चार्धे मानसः पृथिवीधरः ॥
एक एव महासानुः सन्निवेशाद्द्विधा कृतः ॥२४॥

तस्मिन्द्वीपे स्मृतौ द्वौ तु पुण्यौ जनपदौ शुभौ ॥
राजतौ मानसस्ताथ पर्वतस्यानुमंडलौ ॥२५॥

महावीतं तु यद्वर्षं बाह्यतो मानसस्य तु ॥
तस्यैवाभ्यंतरो यस्तु धातकीखण्ड उच्यते ॥२६॥

स्वादूदकेनोदधिना पुष्करः परिवारितः ॥
पुष्करद्वीपविस्तारविस्तीर्णौसौ समंततः ॥२७॥

विस्तारान्मंडलाच्चैव पुष्करस्य समेन तु ॥
एवं द्वीपाः समुद्रैस्तु सप्तसप्तभिरावृताः ॥२८॥

द्वीपस्यानंतरो यस्तु समुद्रः सप्तमस्तु वै ॥
एवं द्वीपसमुद्राणां वृद्धिर्ज्ञेया परस्परम् ॥२९॥

परेण पुष्करस्याथ अनुवृत्य स्थितो महान् ॥
स्वादूदकसमुद्रस्तु समंतात्परिवेष्ट्य च ॥३०॥

परेण तस्य महती दृश्यते लोकसंस्थितिः ॥
कांचनी द्विगुणा भूमिः सर्वा चैकशिलोपमा ॥३१॥

तस्याः परेण शैलस्तु मर्यादापारमंडलः ॥
प्रकाशश्चाप्रकाशश्च लोकालोकः स उच्यते ॥३२॥

दृश्यादृश्यगिरिर्यावत्तावदेषा धरा द्विजाः ॥
योजनानां सरस्राणि दश तस्योच्छ्रयः स्मृतः ॥३३॥

तावांश्च विस्तरस्तस्य लोकालोकमहागिरेः ॥
अर्वाचीने तु तस्यार्धे चरंति रविरश्मयः ॥३४॥

परार्धे तु तमो नित्यं लोकालोकस्ततः स्मृतः ॥
एवं संक्षेपतः प्रोक्तो भूर्लोकस्य च विस्तरः ॥३५॥

आभानोर्वै भुवः स्वस्तु आध्रुवान्मुनिसत्तमाः ॥
आवहाद्य निविष्टास्तु वायोर्वै सप्त नेमयः ॥३६॥

आवहः प्रवहश्चैव ततश्चानुवहस्तथा ॥
संवहो विवहश्चाथ ततश्चोर्ध्वं परावहः ॥३७॥

द्विजाः परिवहश्चेति वायोर्वै सप्त नेमयः ॥
बलाहकास्तथा भानुश्चंद्रो नक्षत्र राशयः ॥३८॥

ग्रहाणि ऋषयः सप्त ध्रुवो विप्राः क्रमादिह ॥
योजनानां महीपृष्ठादूर्ध्वं पंचदशाध्रुवात् ॥३९॥

नियुतान्येकनियुतं भूपृष्ठाद्भानुमंडलम् ॥
रथः षोडशसाहस्रो भास्करस्य तथोपरिः ॥४०॥

चतुराशीतिसाहस्रो मेरुश्चोपरि भूतलात् ॥
कोटियोजनमाक्रम्य महर्लोको ध्रुवाद्ध्रुवः ॥४१॥

जनलोको महर्लोकात्तथा कोटिद्वयं द्विजाः ॥
जनलोकात्तपोलोकश्चतस्रः कोटयो मतः ॥४२॥

प्राजापत्याद्ब्रह्मलोकः कोटिषट्कं विसृज्य तु ॥
पुण्यलोकास्तु सप्तैते ह्यंडोस्मिन्कथिता द्विजाः ॥४३॥

अधः सप्ततलानां तु नरकाणां हि कोटयः ॥
मायान्ताश्चैव घोराद्या अष्टाविंशतिरेव तु ॥४४॥

पापिनस्तेषु पच्यंते स्वस्वकर्मानुरूपतः ॥
अवीच्यंतानि सर्वाणि रौरवाद्यानि तेषु च ॥४५॥

प्रत्येकं पंचकान्याहुर्नरकाणि विशेषतः ॥
अंडमादौ मया प्रोक्तमंडस्यावरणानि च ॥४६॥

हिरण्यगर्भसर्गश्च प्रसंगाद्बहुविस्तरात् ॥
अंडानामीदृशानां तु कोट्यो ज्ञेयाः सहस्रशः ॥४७॥

सर्वगत्वात्प्रधानस्य तिर्यगूर्ध्वमधस्तथा ॥
अंडेष्वेतेषु सर्वेषु भुवनानि चतुर्दश ॥४८॥

प्रत्यंडं द्विजशार्दूलास्तेषां हेतुर्महेश्चरः ॥
अंडेषु चांडबाह्येषु तथांडावरणेषु च ॥४९॥

तमोऽन्ते च तमःपारे चाष्टमूर्तिर्व्यवस्थितः ॥
अस्यात्मनो महेशस्य महादेवस्य धीमतः ॥५०॥

अदेहिनस्त्वहो देहमखिलं परमात्मनः ॥
अस्याष्टमूर्तेः शर्वस्य शिवस्य गृहमेधिनः ॥५१॥

गृहिणी प्रकृतिर्दिव्या प्रजाश्च महदादयः ॥
पशवः किंकरस्तस्य सर्वे देहाभिमानिनः ॥५२॥

आद्यंतहीनो भगवाननंतः पुमान्प्रधानप्रमुखाश्च सप्त ॥
प्रधानमूर्तिस्त्वथ षोडशांगो महेश्वरश्चाष्टतनुः स एव ॥५३॥

आज्ञाबलात्तस्य धरा स्थितेह धराधरा वारिधराः समुद्राः ॥
ज्योतिर्गणः शक्रमुखाः सुराश्च वैमानिकाः स्थावरजंगमाश्च ॥५४॥

दृष्ट्वा यक्षं लक्षणैर्हीनमीशं दृष्ट्वा सेन्द्रास्ते किमेतत्त्विहेति ॥
यक्षं गत्वा निश्चयात्पावकाद्याः शक्तिक्षीणाश्चाभवन्यत्ततोपि ॥५५॥

दग्धुं तृणं वापि समक्षमस्य यक्षस्य वह्निर्न शशाक विप्राः ॥
वायुस्तृणं चालयितुं तथान्ये स्वान्स्वान्प्रभावान् सकलामरेन्द्राः ॥५६॥

तदा स्वयं वृत्ररिपुः सुरेन्द्रैः सुरेश्वरः सर्वसमृद्धिहेतुः ॥
सुरेश्वरं यक्षमुवाच को वा भवानितीत्थं स कुतूहलात्मा ॥५७॥

तदा ह्यदृश्यं गत एव यक्षस्तदांबिका हैमवती शुभास्या ॥
उमा शुभैराभरणैरनेकैः सुशोभमाना त्वनु चाविरासीत् ॥५८॥

तां शक्र मुख्या बहुशोभमानामुमामजां हैमवतीमपृच्छन् ॥
किमेतदीशे बहुशोभमाने वांबिके यक्षवपुश्चकास्ति ॥५९॥

निशम्य तद्यक्षमुमाम्बिकाह त्वगोचरश्चेति सुराः सशक्राः ॥
प्रणेमुरेनां मृगराजगामिनीमुमामजां लोहितशुक्लकृष्णाम् ॥६०॥

संभाविता सा सकलामरेन्द्रैः सर्वप्रवृत्तिस्तु सुरासुराणाम् ॥
अहं पुरासं प्रकृतिश्च पुंसो यक्षस्य चाज्ञावशगेत्यथाह ॥६१॥

तस्माद्द्विजाः सर्वमजस्य तस्य नियोगतश्चांडमभूदजाद्वै ॥
अजश्च अंडादखिलं च तस्माज्ज्योतिर्गणैर्लोकमजात्मकं तत् ॥६२॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे भुवनकोशविन्यासनिर्णयो नाम त्रिपंचाशत्तमोऽध्यायः ॥५३॥