पूर्वभागः - अध्यायः ४९

सूत उवाच ॥
शतमेकं सहस्राणां योजनानां स तु स्मृतः ॥
अनुद्वीपं सहस्राणां द्विगुणं द्विगुणोत्तरम् ॥१॥

पंचाशत्कोटिविस्तीर्णा ससमुद्रा धरा स्मृता ॥
द्वीपैश्च सप्तभिर्युक्ता लोकालोकावृता शुभा ॥२॥

नीलस्तथोत्तरे मेरोः श्वेतस्तस्योत्तरे पुनः ॥
श्रृंगी तस्योत्तरे विप्रास्त्रयस्ते वर्षपर्वताः ॥३॥

जठरो देवकूटश्च पूर्वस्यां दिशि पर्वतौ ॥
निषधो दक्षिणे मेरोस्तस्य दक्षिणतो गिरिः ॥
हेमकूट इति ख्यातो हिमवांस्तस्य दक्षिणे ॥४॥

मेरोः पश्चिमतश्चैव पर्वतौ द्वौ धराधरौ ॥
माल्यवान्गंधमादश्च द्वावेतावुद गायतौ ॥५॥

एते पर्वतराजानः सिद्धचारणसेविताः ॥
तेषामंतरविष्कंभो नवसाहस्रमेकशः ॥६॥

इदं हैमवतं वर्षं भारतं नाम विश्रुतम् ॥
हेमकूटं परं तस्मान्नाम्ना किंपुरुषं स्मृतम् ॥७॥

नैषधं हेमकूटात्तु हरिवर्षं तदुच्यते ॥
हरिवर्षात्परं चैव मेरोः शुभमिलावृतम् ॥८॥

इलावृतात्परं नीलं रम्यकं नाम विश्रुतम् ॥
रम्यात्परतरं श्वेतं विख्यातं तद्धिरण्मयम् ॥९॥

हिरण्मयात्परं चापि श्रृंगी चैव कुरुः स्मृतः ॥
धनुः संस्थे तु विज्ञेये द्वे वर्षे दक्षिणोत्तरे ॥१०॥

दीर्घाणि तत्र चत्वारी मध्यतस्तदिलावृतम् ॥
मेरोः पश्चिमपूर्वेण द्वे तु दीर्घे तरे स्मृते ॥११॥

अर्वाक्तु निषधस्याथ वेद्यर्धं चोत्तरं स्मृतम् ॥
वेद्यर्धे दक्षिणे त्रीणि वर्षाणि त्रीणि चोत्तरे ॥१२॥

तयोर्मध्ये च विज्ञेयं मेरुमध्यमिलावृतम् ॥
दक्षिणेन तु नीलस्य निषधस्योत्तरेण तु ॥१३॥

उदगायतो महाशैलो माल्यवान्नाम पर्वतः ॥
योजनानां सहस्रे द्वे उपरिष्टात्तु विस्तृतः ॥१४॥

आयामतश्चतुस्त्रिंशत्सहस्राणि प्रकीर्तितः ॥
तस्य प्रतीच्यां विज्ञेयः पर्वतो गंधमादनः ॥१५॥

आयामतः स विज्ञेयो माल्यवानिव विस्तृतः ॥
जबूंद्वीपस्य विस्तारात्समेन तु समंततः ॥१६॥

प्रागायताः सुपर्वाणः षडेते वर्षपर्वताः ॥
अवगाढाश्चोभयतः समुद्रौ पूर्वपश्चिमौ ॥१७॥

हिमप्रायस्तु हिमवान् हेमकूटस्तु हेमवान् ॥
तरुणादित्यसंकाशो हौरण्यो निषधः स्मृतः ॥१८॥

चतुर्वर्णः ससौवर्णो मेरुश्चोर्ध्वायतः स्मृतः ॥
वृत्ताकृतिपरीणाहश्चातुरस्रः समुत्थितः ॥१९॥

नीलश्च वैडूर्यमयः श्वेतः शुक्लो हिरण्मयः ॥
मयूरबर्हवर्णस्तु शातकुंभस्त्रिश्रृंगवान् ॥२०॥

एवं संक्षेपतः प्रोक्ताः पुनः श्रृणु गिरीश्वरान् ॥
मंदरो देवकूटश्च पूर्वस्यां दिशि पर्वतौ ॥२१॥

कैलासो गंधमादश्च हेमवांश्चैव पर्वतौ ॥
पूर्वतश्चायतावेतावर्णवांतर्व्यवस्थितौ ॥२२॥

निषधः पारियात्रश्च द्वावेतौ वरपर्वतौ ॥
यथा पूर्वौ तथा याम्यावेतौ पश्चिमतः श्रितौ ॥२३॥

त्रिश्रृंगो जारुचिश्चैव उत्तरौ वरपर्वतौ ॥
पूर्वतश्चायतावेतावर्णवांतर्व्यवस्थितौ ॥२४॥

मर्यादापर्वतानेतानष्टावाहुर्मनीषिणः ॥
योसौ मेरुर्द्विजश्रेष्ठाः प्रांशुः कनकपर्वतः ॥२५॥

तस्य पादास्तु चत्वारश्चतुर्दिक्षु नगोत्तमाः ॥
यैर्विष्टब्धा न चलति सप्तद्वीपवती मही ॥२६॥

दशयोजनसाहस्रमायामस्तेषु पठ्यते ॥
पूर्वे तु मंदरो नाम दक्षिणे गंधमादनः ॥२७॥

विपुलः पश्चिमे पार्श्वे सुपार्श्वश्चोत्तरे स्मृतः ॥
महावृक्षाः समुत्पन्नाश्चत्वारो द्वीपकेतवः ॥२८॥

मंदरस्य गिरेः श्रृंगे महावृक्षः सकेतुराट् ॥
प्रलंबशाखाशिखरः कदंबश्चैत्यपादपः ॥२९॥

दक्षिणस्यापि शैलस्य शिखरे देवसेविता ॥
जंबूः सदा पुण्यफला सदा माल्योप शोभिता ॥३०॥

सकेतुर्दक्षिणे द्वीपे जंबूर्लोकेषु विश्रुता ॥
विपुलस्यापि शैलस्य पश्चिमे च महात्मनः ॥३१॥

संजातः शिखरेऽश्वत्थः स महान् चैत्यपादपः ॥
सुपार्श्वस्योत्तरस्यापि श्रृंगे जातो महाद्रुमः ॥३२॥

न्यग्रोधो विपुलस्कंधोऽनेकयोजनमंडलः ॥
तेषां चतुर्णां वक्ष्यामि शैलेन्द्राणां यताक्रमम् ॥३३॥

अमानुष्याणि रम्याणि सर्वकालर्तुकानि च ॥
मनोहराणि चत्वारि देवक्रीडनकानि च ॥३४॥

वनानि वै चतुर्दिक्षु नामतस्तु निबोधत ॥
पूर्वे चैत्ररथं नाम दक्षिणे गंधमादनम् ॥३५॥

वैभ्राजं पश्चिमे विद्यादुत्तरे सवितुर्वनम् ॥
मित्रेश्वरं तु पूर्वे तु षष्ठेश्वरमतः परम् ॥३६॥

वर्येश्वरं पश्चिमे तु उत्तरे चाम्रकेश्वरम् ॥
महा सरांसि च तथा चत्वारी मुनिपुंगवाः ॥३७॥

यत्र क्रीडंति मुनयः पर्वतेषु वनेषु च ॥
अरुणोदं सरः पूर्वं दक्षिणं मानसं स्मृतम् ॥३८॥

सितोदं पश्चिमसरो महाभद्रं तथोत्तरम् ॥
शाखस्य दक्षिणे क्षेत्रं विशाखस्य च पश्चिमे ॥३९॥

उत्तरे नैगमेयस्य कुमारस्य च पूर्वतः ॥
अरुणोदस्य पूर्वेण शैलेंद्रा नामतः स्मृताः ॥४०॥

तांस्तु संक्षेपतो वक्ष्ये न शक्यं विस्तरेण तु ॥
सितांतश्च कुरंडश्च कुररश्चाचलोत्तमः ॥४१॥

विकरो मणिशैलश्च वृक्षवांश्चाचलोत्तमः ॥
महानीलोथ रुचकः सबिन्दुर्दर्दुरस्तथा ॥४२॥

वेणुमांश्च समेघश्च निषधो देवपर्वतः ॥
इत्येते पर्वतवरा ह्यन्ये च गिरयस्तथा ॥४३॥

पूर्वेण मंदरस्यैते सिद्धावासा उदाहृताः ॥
तेषुतेषु गिरींद्रेषु गुहासु च वनेषु च ॥४४॥

रुद्रक्षेत्राणि दिव्यानि विष्णोर्नारायणस्य च ॥
सरसो मानसस्येह दक्षिणेन महाचलाः ॥४५॥

ये कीर्त्यमानास्तान्सर्वान् संक्षिप्य प्रवदाम्यहम् ॥
शैलश्च विशिराश्चैव शिखरश्चाचलोत्तमः ॥४६॥

एकश्रृंगो महाशूलो गजशैलः पिशाचकः ॥
पंचशैलोथ कैलासो हिमवांश्चाचलोत्तमः ॥४७॥

इत्येते देवचरिता उत्कटाः पर्वतोत्तमाः ॥
तेषुतेषु च सर्वेषु पर्वतेषु वनेषु च ॥४८॥

रुद्रक्षेत्राणि दिव्यानि स्थापितानि सुरोत्तमैः ॥
दिग्भागे दक्षिणे प्रोक्ताः पश्चिमे च वदामि वः ॥४९॥

अपरेण सितोदश्च सुरपश्च महाबलः ॥
कुमुदो मधुमांश्चैव ह्यंजनो मुकुटस्तथा ॥५०॥

कृष्णश्च पांडुरश्चैव सहस्रशिखरश्च यः ॥
पारिजातश्च शैलेंद्रः श्रीश्रृंगश्चाचलोत्तमः ॥५१॥

इत्येते देवचरिता उत्कटाः पर्वतोत्तमाः ॥
सर्वे पश्चिमदिग्भागे रुद्रक्षेत्रसमन्विताः ॥५२॥

महाभद्रस्य सरसश्चोत्तरे च महाबलाः ॥
ये स्थिताः कीर्त्यमानांस्तान्संक्षिप्येह निबोधत ॥५३॥

शंखकूटो महाशैलो वृषभो हंसपर्वतः ॥
नागश्च कपिलश्चैव इंद्र शैलश्च सानुमान् ॥५४॥

नीलः कंटकश्रृंगश्च शतश्रृंगश्च पर्वतः ॥
पुष्पकोशः प्रशैलश्च विरजश्चाचलोत्तमः ॥५५॥

वराहपर्वतश्चैव मयूरश्चाचलोत्तमः ॥
जारुधिश्चैव शैलेंद्र एत उत्तरसंस्थिताः ॥५६॥

तेषु शैलेषु दिव्येषु देवदेवस्य शूलिनः ॥
असंख्यातानि दिव्यानि विमानानि सहस्रशः ॥५७॥

एतेषां शैलमुख्यानामंतरेषु यथाक्रमम् ॥
संति चैवांतरद्रोण्यः सरांस्युपवनानि च ॥५८॥

वसंति देवा मुनयः सिद्धाश्च शिवभाविताः ॥
कृतवासाः सपत्नीकाः प्रसादात्परमेष्ठिनः ॥५९॥

लक्ष्म्याद्यानां बिल्ववने ककुभे कश्यपादयः ॥
तथा तालवने प्रोक्तमिंद्रोपेंद्रोरगात्मनाम् ॥६०॥

उदुंबरे कर्दमस्य तथान्येषां महात्मनाम् ॥
विद्याधराणां सिद्धानां पुण्ये त्वाम्रवने शुभे ॥६१॥

नागानां सिद्धसंघानां तथा निंबवने स्थितिः ॥
सूर्यस्य किंशुकवने तथा रुद्रगणस्य च ॥६२॥

बीजपूरवने पुण्ये देवाचर्यो व्यवस्थितः ॥
कौमुदे तु वने विष्णुप्रमुखानां महात्मनाम् ॥६३॥

स्थलपद्मवनांतस्थन्यग्रोधेऽशेषभोगिनः ॥
शेषस्त्वशेषजगतां पतिरास्तेऽतिगर्वितः ॥६४॥

स एव जगतां कालः पाताले च व्यवस्थितः ॥
विष्णोर्विश्वगुरोर्मूर्तिर्दिव्यः साक्षाद्धलायुधः ॥६५॥

शयनं देवदेवस्य स हरेः कंकणं विभोः ॥
वने पनसवृक्षाणां सशुक्रा दानवादयः ॥६६॥

किन्नरैरुरगाश्चैव विशाखकवने स्थिताः ॥
मनोहरवने वृक्षाः सर्व कोटिसमन्विताः ॥६७॥

नंदीश्वरो गणवरैः स्तूयमानो व्यवस्थितः ॥
संतानकस्थलीमध्ये साक्षाद्देवी सरस्वती ॥६८॥

एवं संक्षेपतः प्रोक्ता वनेषु वनवासिनः ॥
असंख्याता मयाप्यत्र वक्तुं नो विस्तरेण तु ॥६९॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे एकोनपंचाशत्तमोऽध्यायः ॥४९॥