पूर्वभागः - अध्यायः ३६

नंद्युवाच ॥
पूजया तस्य संतुष्टो भगवान्पुरुषोत्तमः ॥
श्रीभूमिसहितः श्रीमाञ्शंखचक्रगदाधरः ॥१॥

किरीटी पद्महस्तश्च सर्वाभरण भूषितः ॥
पीतांबरश्च भगवान्देवैर्दैत्यैश्च संवृतः ॥२॥

प्रददौ दर्शने तस्मै दिव्यं वै गरुडध्वजः ॥
दिव्येन दर्शनेनैव दृष्ट्वा देवं जनार्दनम् ॥३॥

तुष्टाव वाग्भिरिष्टाभिः प्रणम्य गरुडध्वजम् ॥
त्वमादिस्त्वमनादिश्च प्रकृतिस्त्वं जनार्दनः ॥४॥

पुरुषस्त्वं जगन्नाथो विष्णुर्विश्वेश्वरो भवान् ॥
योयं ब्रह्मासि पुरुषो विश्वमूर्तिः पितामहः ॥५॥

तत्त्वमाद्यं भवानेव परं ज्योतिर्जनार्दन ॥
परमात्मा परंधाम श्रीपते भूपते प्रभो ॥६॥

त्वत्क्रोधसंभवो रुद्रस्तमसा च समावृतः ॥
त्वत्प्रसादाज्जगद्धाता रजसा च पितामहः ॥७॥

त्वत्प्रसादात्स्वयं विष्णुः सत्त्वेन पुरुषोत्तमः ॥
कालमूर्ते हरे विष्णो नारायण जगन्मय ॥८॥

महांस्तथा च भूतादिस्तन्मात्राणीन्द्रियाणि च ॥
त्वयैवाधिष्ठितान्येव विश्वमूर्ते महेश्वर ॥९॥

महादेव जगन्नाथ पितामह जगद्गुरो ॥
प्रसीद देवदेवेश प्रसीदपरमेश्वर ॥१०॥

प्रसीद त्वं जगन्नाथ शरण्यं शरणं गतः ॥
वैकुंठ शौरे सर्वज्ञ वासुदेव महाभुज ॥११॥

संकर्षण महाभाग प्रद्युम्न पुरुषोत्तम ॥
अनिरुद्ध महाविष्णो सदा विष्णो नमोस्तु ते ॥१२॥

विष्णो तवासनं दिव्यमव्यक्तं मध्यतो विभुः ॥
सहस्रफणसंयुक्तस्तमोमूर्तिर्धराधरः ॥१३॥

अधश्च धर्मो देवेश ज्ञानं वैराग्यमेव च ॥
ऐश्वर्यमासनस्यास्य पादरूपेण सुव्रत ॥१४॥

सप्तपातालपादस्त्वं धराजघनमेव च ॥
वासांसि सागराः सप्त दिशश्चैव महाभुजाः ॥१५॥

द्यौर्मूर्धा ते विभो नाभिः खं वायुर्नासिकां गतः ॥
नेत्रे सोमश्च सूर्यश्च केशा वै पुष्करादयः ॥१६॥

नक्षत्रतारका द्यौश्च ग्रैवेयकविभूषणम् ॥
कथं स्तोष्यामि देवेशं पूज्यश्च पुरुषोत्तमः ॥१७॥

श्रद्धया च कृतं दिव्यं यच्छ्रयं यच्च कीर्तितम् ॥
यदिष्टं तत्क्षमस्वेश नारायण नमोस्तु ते ॥१८॥

शैलादिरुवाच ॥
इदं तु वैष्णवं स्तोत्रं सर्वपापप्रणाशनम् ॥
यः पठेच्छृणुयाद्वापि क्षुपेण परिकीर्तितम् ॥१९॥

श्रावयेद्वा द्विजान् भक्त्या विष्णुलोकं स गच्छति ॥२०॥

संपूज्य चैवं त्रिदशेश्वराद्यैः स्तुत्वा स्तुतं देवमजेयमीशम् ॥
विज्ञापयामास निरीक्ष्य भक्त्या जनार्दनाय प्रणिपत्य मूर्ध्ना ॥२१॥

राजोवाच ॥
भगवन्ब्राह्मणः कश्चिद्दधीच इति विश्रुतः ॥
धर्मवेत्ता विनीतात्मा सखा मम पुराभवत् ॥२२॥

अवध्यः सर्वदा सर्वैः शंकरार्चनतत्परः ॥
सावज्ञं वामपादेन स मां मूर्ध्नि सदस्यथ ॥२३॥

ताडयामास देवेश विष्णो विश्वजगत्पते ॥
उवाच च मदाविष्टो न बिभेमीति सर्वतः ॥२४॥

जेतुमिच्छामि तं विप्रं दधीचं जगदीश्वर ॥
यथा हितं तथा कर्तुं त्वमर्हसि जनार्दन ॥२५॥

शैलादिरुवाच ॥
ज्ञात्वा सोपि दधीचस्य ह्यवध्यत्वं महात्मनः ॥
सस्मार च महेशस्य प्रभावमतुलं हरिः ॥२६॥

एवं स्मृत्वा हरिः प्राह ब्रह्मणः क्षुतसंभवम् ॥
विप्राणां नास्ति राजेंद्र भयमेत्य महेश्वरम् ॥२७॥

विशेषाद्रुद्रभक्तानामभयं सर्वदा नृप ॥
नीचानामपि सर्वत्र दधीचस्यास्य किं पुनः ॥२८॥

तस्मात्तव महाभाग विजयो नास्ति भूपते ॥
दुःखं करोमि विप्रस्य शापार्थं ससुरस्य मे ॥२९॥

भविता तस्य शापेन दक्षयज्ञे सुरैः समम् ॥
विनाशो मम राजेंद्र पुनरुत्थानमेव च ॥३०॥

तस्मात्समेत्य विप्रेंद्रं सर्वयत्नेन भूपते ॥
करोमि यत्नं राजेंद्र दधीचविजयाय ते ॥३१॥

शैलादिरुवाच ॥
श्रुत्वा वाक्यं क्षुपः प्राह तथास्त्विति जनार्दनम् ॥
भगवानपि विप्रस्य दधीचस्याश्रमं ययौ ॥३२॥

आस्थाय रूपं विप्रस्य भगवान् भक्तवत्सलः ॥
दधीचमाह ब्रह्मर्षिमभिवंद्य जगद्गुरुः ॥३३॥

श्रीभगवानुवाच ॥
भोभो दधीच ब्रह्मर्षे भवार्चनरताव्यय ॥
वरमेकं वृणे त्वत्तस्तं भवान्दातुमर्हति ॥३४॥

याचितो देवदेवेन दधीचः प्राह विष्णुना ॥
ज्ञातं तवेप्सितं सर्वं न बिभेमि तवाप्यहम् ॥३५॥

भवान् विप्रस्य रूपेण आगतोसि जनार्दन ॥
भूतं भविष्यं देवेश वर्तमानं जनार्दन ॥३६॥

ज्ञातं प्रसादाद्रुद्रस्य द्विजत्वं त्यज सुव्रत ॥
आराधितोसि देवेश क्षुपेण मधुसूदन ॥३७॥

जाने तवैनां भगवन्भक्तवत्सलतां हरे ॥
स्थाने तवैषा भगवन्भक्तवात्सल्यता हरे ॥३८॥

अस्ति चेद्भगवन् भीतिर्भवार्चनरतस्य मे ॥
वक्तुमर्हसि यत्नेन वरदांबुजलोचन ॥३९॥

वदामि न मृषा तस्मान्न बिभेमि जनार्दन ॥
न बिभेमि जगत्यस्मिन् देवदैत्यद्विजादपि ॥४०॥

नंद्युवाच ॥
श्रुत्वा वाक्यं दधीचस्य तदास्थाय जनार्दनः ॥
स्वरूपं सस्मितं प्राह संत्यज्य द्विजतां क्षणात् ॥४१॥

श्रीभगवानुवाच ॥
भयं दधीच सर्वत्र नास्त्येव तव सुव्रत ॥
भवार्चनरतो यस्माद्भवान् सर्वज्ञ एव च ॥४२॥

बिभेमीति सकृद्वक्तुं त्वमर्हसि नमस्तव ॥
नियोगान्मम विप्रेंद क्षुपं प्रति सदस्यथ ॥४३॥

एवं श्रुत्वापि तद्वाक्यं सांत्वं विष्णोर्महामुनिः ॥
न बिभेमीति तं प्राह दधीचो देवसत्तमम् ॥४४॥

प्रभावाद्देवदेवस्य शंभोः साक्षात्पिनाकिनः ॥
शर्वस्य शंकरस्यास्य सर्वज्ञस्य महामुनिः ॥४५॥

ततस्तस्य मुनेः श्रुत्वा वचनं कुपितो हरिः ॥
चक्रमुद्यम्य भगवान्दिधक्षुर्मुनिसत्तमम् ॥४६॥

अभवत्कुंठिताग्रं हि विष्णोश्चक्रं सुदर्शनम् ॥
प्रभावाद्धि दधीचस्य क्षुपस्यैव हि सन्निधौ ॥४७॥

दृष्ट्वा तत्कुंठिताग्रं हि चक्रं चक्रिणमाह सः ॥
दधीचः सस्मितं साक्षात्सद् व्यक्तिकारणम् ॥४८॥

भगवन् भवता लब्धं पुरातीव सुदारुणम् ॥
सुदर्शनमिति ख्यातं चक्रं विष्णो प्रयत्नतः ॥४९॥

भवस्यैतच्छुभं चक्र न जिघांसति मामिह ॥
ब्रह्मास्त्राद्यैस्तथान्यैर्हि प्रयत्नं कर्तुमर्हसि ॥५०॥

शैलादिरुवाच ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा दृष्ट्वा निर्वीर्यमायुधम् ॥
ससर्ज च पुनस्तस्मै सर्वास्त्राणि समंततः ॥५१॥

चक्रुर्देवास्ततस्तस्य विष्णोः साहाय्यमव्ययाः ॥
द्विजेनैकेन योद्धुं हि प्रवृत्तस्य महाबलाः ॥५२॥

कुशमुष्टिं तदादाय दधीचः संस्मरन्भवम् ॥
ससर्ज सर्वदेवेभ्यो वज्रास्थिः सर्वतो वशी ॥५३॥

दिव्यं त्रिशुलमभवत्कालाग्निसदृशप्रभम् ॥
दग्धुं देवान्मतिं चक्रे युगांताग्निरिवापरः ॥५४॥

इंद्रनारायणाद्यैश्च देवैस्त्यक्तानि यानि तु ॥
आयुधानि समस्तानि प्रणेमुस्त्रिशिखं मुने ॥५५॥

देवाश्च दुद्रुवुः सर्वे ध्वस्तवीर्या द्विजोत्तम ॥
ससर्ज भगवान् विष्णुः स्वदेहात्पुरुषोत्तमः ॥५६॥

आत्मनः सदृशान्दिव्यांल्लक्षलक्षायुतान् गणान् ॥
तानि सर्वाणि सहसा ददाह मुनिसत्तमः ॥५७॥

ततो विस्मयनार्थाय विश्वमूर्तिरभूद्धरिः ॥
तस्य देहे हरेः साक्षादपश्यद्द्विजसत्तमः ॥५८॥

दधीचो भगवान्विप्रः देवतानां गणान् पृथक् ॥
रुद्राणां कोटयश्चैव गणानां कोटयस्तदा ॥५९॥

अंडानां कोटयश्चैव विश्वमूर्तेस्तनौ तदा ॥
दृष्ट्वैतदखिलं तत्र च्यावनिर्विस्मितं तदा ॥६०॥

विष्णुमाह जगन्नाथं जगन्मयमजं विभुम् ॥
अंभसाभ्युक्ष्य तं विष्णुं विश्वरूपं महामुनिः ॥६१॥

मायां त्यज महाबाहो प्रतिभासा विचारतः ॥
विज्ञानानां सहस्राणि दुर्विज्ञेयानि माधव ॥६२॥

मयि पश्य जगतसर्वं त्वया सार्धमनिन्दित ॥
ब्रह्माणं च तथा रुद्रं दिव्यां दृष्टिं ददामि ते ॥६३॥

इत्युक्त्वा दर्शयामास स्वतनौ निखिलं मुनिः ॥
तं प्राह च हरिं देवं सर्वदेवभवोद्भवम् ॥६४॥

मायया ह्यनया किं वा मंत्रशक्त्याथ वा प्रभो ॥
वस्तुशक्त्याथ वा विष्णो ध्यानशक्त्याथ वा पुनः ॥६५॥

त्यक्त्वा मायामिमां तस्माद्योद्धुमर्हसि यत्नतः ॥
एवं तस्य वचः श्रुत्वा दृष्ट्वा माहात्म्यमद्भुतम् ॥६६॥

देवाश्च दुद्रुवुर्भूयो देवं नारायणं च तम् ॥
वारयामास निश्चेष्टं पद्मयोनिर्जगद्गुरुः ॥६७॥

निशम्य वचनं तस्य ब्रह्मणस्तेन निर्जितः ॥
जगाम भगवान् विष्णुः प्रणिपत्य महामुनिम् ॥६८॥

क्षुपो दुःखातुरो भूत्वा संपूज्य च मुनीश्वरम् ॥
दधीचमभिवंद्याशु प्रार्थयामास विक्लवः ॥६९॥

दधीच क्षम्यतां देव मयाऽज्ञानात्कृतं सखे ॥
विष्णुना हि सुरैर्वापि रुद्रभक्तस्य किं तव ॥७०॥

प्रसीद परमेशाने दुर्लभा दुर्जनैर्द्विज ॥
भक्तिर्भक्तिमतां श्रेष्ठ मद्विधैः क्षत्रियाधमैः ॥७१॥

श्रुत्वानुगृह्य तं विप्रो दधीचस्तपतां वरः ॥
राजानं मुनिसार्दूलः शशाप च सुरोत्तमान् ॥७२॥

रुद्रकोपाग्निना देवाः सदेवेन्द्रा मुनीश्वरैः ॥
ध्वस्ता भवंतु देवेन विष्णुना च समन्विताः ॥७३॥

प्रजापतेरमखे पुण्ये दक्षस्य मुमहात्मनः ॥
एवं शप्त्वा क्षुपं प्रेक्ष्य पुनराह द्विजोत्तमः ॥७४॥

देवैश्च पूज्या राजेंद्रनृपैश्च विविधैर्गणैः ॥
ब्राह्मणा एव राजेंद्र बलिनः प्रभविष्णवः ॥७५॥

इत्युक्त्वा स्वोटजं विप्रः प्रविवेश महाद्युतिः ॥
दधीचमभिवंद्यैव जगाम स्वं नृपः क्षयम् ॥७६॥

तदेव तीर्थमभवत्स्थानेश्वरमिति स्मृतम् ॥
सथानेश्वरमनुप्राप्य शिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥७७॥

कथितस्तव संक्षेपाद्विवादः क्षुब्दधीचयोः ॥
प्रभावश्च दधीचस्य भवस्य च महामुने ॥७८॥

य इदं कीर्तयेद्दिव्यं विवादं क्षुब्दधीचयोः ॥
जित्वापमृत्युं देहांते ब्रह्मलोकं प्रयाति सः ॥७९॥

य इदं कीर्त्य संग्रामं प्रविशेत्तस्य सर्वदा ॥
नास्ति मृत्युभयं चैव विजयी च भविष्यति ॥८०॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे क्षुपदधीचिसंवादो नाम षट्रत्रिंशोऽध्यायः ॥३६॥