पूर्वभागः - अध्यायः १०

सूत उवाच ॥
सतां जितात्मनां साक्षाद्द्विजातीनां द्विजोत्तमाः ॥
धर्मज्ञानां च साधूनामाचार्याणां शिवत्मनाम् ॥१॥

दयावतां द्विजश्रेष्ठास्तथा चैव तपस्विनाम् ॥
संन्यासिनां विरक्तानां ज्ञानिनां वशगात्मनाम् ॥२॥

दानिनां चैव दान्तानां त्रयाणां सत्यवदिनाम् ॥
अलुब्धानां सयोगानां श्रुति स्मृतिविदां द्विजाः ॥३॥

श्रौतस्मार्ताविरुद्धानां प्रसीदति महेश्वरः ॥
सदिति ब्रह्मणः शब्दस्तदंते ये लभंत्युत ॥४॥

सायुज्यं ब्रह्मणो याति तेन संतः प्रचक्षते ॥
दशात्मके ये विषये साधने चाष्टलक्षणे ॥५॥

न क्रुध्यांति न हृष्यंति जितात्मानस्तु ते स्मृताः ॥
सामान्येषु च द्रव्येषु तथा वैशेषिकेषु च ॥६॥

ब्रह्मक्षत्रविशे यस्माद्युक्तास्तस्माद्द्विजातयः ॥
वर्णाश्रमेषु युक्तस्य स्वर्गादिसुखकारिणः ॥७॥

श्रौतस्मार्तस्य धर्मस्य ज्ञानाद्धर्मज्ञ उच्यते ॥
विद्यायाः साधनात्साधुब्रह्मचारी गुरोर्हितः ॥८॥

क्रियाणां साधनाच्चैव गृहस्थः साधुरुच्यते ॥
साधनात्तपसोऽरण्ये साधुर्वैखानसः स्मृतः ॥९॥

यतमानो यतिः साधुः स्मृतो योगस्य साधनात् ॥
एवमाश्रमधर्माणां साधनात्साधवः स्मृताः ॥१०॥

गृहस्थो ब्रह्मचारी च वानप्रस्थो यतिस्तथा ॥
धर्माधर्माविह प्रोक्तौ शब्दावेतौ क्रियात्मकौ ॥११॥

कुशलाकुशलं कर्म धर्माधर्माविति स्मृतौ ॥
धारणार्थे महान् ह्येष धर्मशब्दः प्रकीर्तितः ॥१२॥

अधारणे महत्त्वे च अधर्म इति चोच्यते ॥
अत्रेष्टप्रापको धर्म आचार्यैरुपदिश्यते ॥१३॥

अधर्मश्चानिष्टफलो ह्याचर्यैरुपदिश्यते ॥
वृद्धाश्चालोलुपाश्चैव आत्मवंतो ह्यदांभिकाः ॥१४॥

सम्यग्विनीता ऋजवस्तानाचार्यान्प्रचक्षते ॥
स्वयमाचरते यस्मादाचारे स्थाप यत्यपि ॥१५॥

आचिनोति च शास्त्रार्थानाचार्यस्तेन चोच्यते ॥
विज्ञेयं श्रवणाच्छ्रौतं स्मरणात्स्मार्तमुच्यते ॥१६॥

इज्या वेदात्मकं श्रौतं स्मार्तं वर्णाश्रमात्मकम् ॥
दृष्ट्वानुरूपमर्थं यः पृष्टो नैवापि गूहति ॥१७॥     

यथादृष्टप्रवादस्तु सत्यं लैङ्गेऽत्र पठ्यते ॥
ब्रह्मचर्यं तथा मौनं निराहारत्वमेव च ॥१८॥

अहिंसा सर्वतः शान्तिस्तप इत्यभिधीयते ॥
आत्मवत्सर्वभूतेषु यो हितायाहिताय च ॥१९॥

वर्तते त्वसकृद्धृत्तिः कृत्स्ना ह्येषा दया स्मृता ॥
यद्यदिष्टतमं द्रव्यं न्यायेनैवागतं क्रमात् ॥२९॥

तत्तद्गुणवते देयं दातुस्तद्दानलक्षणम् ॥
दानं त्रिविधमित्येतत्कनिष्ठज्येष्ठमध्यमम् ॥२१॥

कारुण्यात्सर्वभूतेभ्यः संविभागस्तु मध्यमः ॥
श्रुतिस्मृतिभ्यां विहितो धर्मो वर्णाश्रमात्मकः ॥२२॥

शिष्टाचाराविरुद्धश्च स धर्मः साधुरुच्यते ॥
मायाकर्मफलत्यागी शिवात्मा परि कीर्तितः ॥२३॥

निवृत्तः सर्वसंगेभ्यो युक्तो योगी प्रकीर्तितः ॥
असक्तो भयतो यस्तु विषयेषु विचार्य च ॥२४॥

अलुब्धः संयमी प्रोक्तः प्रर्थितोपि समंततः ॥
आत्मार्थं वा परार्थं वा इंद्रियाणीह यस्य वै ॥२५॥

न मिथ्या संप्रवर्तंते शमस्यैव तु लक्षणम् ॥
अनुद्विग्नो ह्यनिष्टेषु तथेष्टान्नाभिनंदति ॥२६॥

प्रीतितापविषादेभ्यो विनिवृत्तिर्विरक्तता ॥
संन्यासः कर्मणां न्यासः कृतानामकृतैः सह ॥२७॥

कुशलाकुशलानां तु प्रहाणं न्यास उच्यते ॥
अव्यक्ताद्यविशेषांते विकारेऽस्मिन्नचेतने ॥२८॥

चेतनाचेतनान्यत्व विज्ञानं ज्ञानमुच्यते ॥
एवं तु ज्ञानयुक्तस्य श्रद्धायुक्तस्य शंकरः ॥२९॥

प्रसीदति न संदेहो धर्मश्चायं द्विजोत्तमाः ॥
किं तु गुह्यतमं वक्ष्ये सर्वत्र परमेश्वरे ॥३०॥

भवे भक्तिर्न संदेहस्तया युक्तो विमुच्यते ॥
अयोग्यस्यापि भगवान् भक्तस्य परमेश्वरः ॥३१॥

प्रसीदति न संदेहो निगृह्य विविधं तमः ॥
ज्ञानमध्यापनं होमो ध्यानं यज्ञस्तपः श्रुतम् ॥३२॥

दानमध्ययनं सर्वं भवभक्त्यै न संशयः ॥
चांद्रायणसहस्रैश्च प्राजापत्यशतैस्तथा ॥३३॥

मासोपवासै श्चान्यैर्वा भक्तिर्मुनिवरोत्तमाः ॥
अभक्ता भगवत्यस्मिँल्लोके गिरिगुहाशये ॥३४॥

पतंति चात्मभोगार्थं भक्तो भावेन मुच्यते ॥
भक्तानां दर्शनादेव नृणां स्वर्गादयो द्विजाः ॥३५॥

न दुर्लभा न सन्देहो भक्तानां किं पुनस्तथा ॥
ब्रह्मविष्णुसुरेंद्राणां तथान्येषामपि स्थितिः ॥३६॥

भक्त्या एव मुनीनां च बलसौभाग्यमेव च ॥
भवेन च तथा प्रोक्तं संप्रेक्ष्योमां पिनाकिना ॥३७॥

देव्यै देवेन मधुरं वाराणस्यां पुरा द्विजाः ॥
अविमुक्ते समासीना रुद्रेण परमात्मना ॥३८॥

रुद्राणी रुद्रमाहेदं लब्ध्वा वाराणसीं पुरीम् ॥
श्रीदेव्युवाच ॥
केन वश्यो महादेव पूज्यो दृश्यस्त्वमीश्वरः ॥३९॥

तपसा विद्यया वापि योगेनेह वद प्रभो ॥
सूत उवाच ॥
निशम्य वचनं तस्यास्तथा ह्यालोक्य पार्वतीम् ॥४०॥

आह बालेंदुतिलकः पूर्णेन्दुवदनां हसन् ॥
स्मृत्वाथ मेनया पत्न्या गिरेर्गां कथितां पुरा ॥४१॥

चिरकालस्थितिं प्रेक्ष्य गिरौ देव्या महात्मनः ॥
देवी लब्धा पुरी रम्या त्वया यत्प्रष्टुमर्हसि ॥४२॥

स्थानार्थं कथितं मात्रा विस्मृतेह विलासिनि ॥
पुरा पितामहेनापि पृष्टः प्रश्रवतां वरे ॥४३॥

यथा त्वयाद्य वै पृष्टो द्रष्टुं ब्रह्मात्मकं त्वहम् ॥
श्वेते श्वेतेन वर्णेन दृष्ट्वा कल्पे तु मां शुभे ॥४४॥

सद्योजातं तथा रक्ते रक्तं वामं पितामहः ॥
पीते तत्पुरुषं पीतमघोरे कृष्णमीश्वरम् ॥४५॥

ईशानं विश्वरूपाख्यो विश्वरूपं तदाह माम् ॥४६॥

पितामह उवाच ॥
वाम तत्पुरुषाघोर सद्योजात महेश्वर ॥
दृष्टो मया त्वं गायत्र्या देवदेव महेश्वर ॥
केन वश्यो महादेव ध्येयः कुत्र घृणानिधे ॥४७॥

दृश्यः पूज्यस्तथा देव्या वक्तुमर्हसि शंकर ॥
श्रीभगवानुवाच ॥
अवोचं श्रद्धयैवेति वश्यो वारिजसंभव ॥४८॥

ध्येयो लिंगे त्वया दृष्टे विष्णुना पयसां निधौ ॥
पूज्यः पंचास्यरूपेण पवित्रैः पञ्चभि र्द्विजैः ॥४९॥

भवभक्त्याद्य दृष्टोहं त्वयांडज जगद्गुरो ॥
सोपि मामाह भावार्थं दत्तं तस्मै मया पुरा ॥५०॥

भावं भावेन देवेशि दृष्टवान्मां हृदीश्वरम् ॥
तस्मात्तु श्रद्धया वश्यो दृश्यः श्रेष्ठगिरेः सुते ॥५१॥

पूज्यो लिंगे न संदेहः सर्वदा श्रद्धया द्विजैः ॥
श्रद्धा धर्मः परः सूक्ष्माः श्रद्धा ज्ञानं हुतं तपः ॥५२॥

श्रद्धा स्वर्गश्च मोक्षश्च दृश्योहं श्रद्धया सदा ॥५३॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे भक्तिभावकथनं नाम दशमोऽध्यायः ॥१०॥