पूर्वभागः - अध्यायः ८

सूत उवाच ॥
संक्षेपतः प्रवक्ष्यामि योगस्थानानि सांप्रतम् ॥
कल्पितानि शिवेनैव हिताय जगतां द्विजाः ॥१॥

गलादधो वितस्त्यायन्नाभेरुपरि चोत्तमम् ॥
योगस्थनमधो नाभेरावर्तं मध्यमं भ्रुवोः ॥२॥

सर्वार्थज्ञाननिष्पत्तिरात्मनो योग उच्यते ॥
एकाग्रता भवेच्चैव सर्वदा तत्प्रसादतः ॥३॥

प्रसादस्य स्वरूपं यत्स्वसंवेद्यं द्विजोत्तमाः ॥
वक्तुं न शक्यं ब्रह्माद्यैः क्रमशो जायते नृणाम् ॥४॥

योगशब्देन निर्वाणं माहेशं पदमुच्यते ॥
तस्य हेतुर्ऋषेर्ज्ञानं ज्ञानं तस्य प्रसादतः ॥५॥

ज्ञानेन निर्दहेत्पापं निरुध्य विषयान् सदा ॥
निरुद्धेंद्रियवृत्तेस्तु योगसिद्धिर्भविष्यति ॥६॥

योगो निरोधो वृत्तेषु चित्तस्य द्विजसत्तमाः ॥
साधनान्यष्टधा चास्य कथितानीह सिद्धये ॥७॥

यमस्तु प्रथमः प्रोक्तो द्वितीयो नियमस्तथा ॥
तृतीयमासनं प्रोक्तं प्राणायामस्ततः परम् ॥८॥

प्रत्याहारं पंचमो वै धारणा च ततः परा ॥
ध्यानं सप्तममित्युक्तं समाधिस्त्वष्टमः स्मृतः ॥९॥

तपस्युपरमश्चैव यम इत्यभिधीयते ॥
अहिंसा प्रथमो हेतुर्यमस्य यमिनां वराः ॥१०॥

सत्यमस्तेयमपरं ब्रह्मचर्यापरिग्रहौ ॥
नियमस्यापि वै मूलं यम एव न संशयः ॥११॥

आत्मवत्सर्वभूतानां हितायैव प्रवर्तनम् ॥
अहिंसैषा समाख्याता या चात्मज्ञानसिद्धिदा ॥१२॥

दृष्टं श्रुतं चानुभितं स्वानुभूतं यथार्थतः ॥
कथनं सत्यमित्युक्तं परपीडाविवर्जितम् ॥१३॥

नाश्लीलं कीर्तयेदेवं ब्राह्मणानामिति श्रुतिः ॥
परदोषान् परिज्ञाय न वदेदिति चापरम् ॥१४॥

अनादानं परस्वानामापद्यपि विचारतः ॥
मनसा कर्मणा वाचा तदस्तेयं समासतः ॥१५॥

मैथुनस्याप्रवृत्तिर्हि मनोवाक्कायकर्मणा ॥
ब्रह्मचर्यमिति प्रोक्तं यतीनां ब्रह्मचारिणाम् ॥१६॥

इह वैखानसानां च विदाराणां विशेषतः ॥
सदाराणां गृहस्थनां तथैव च वदामि वः ॥१७॥

स्वदारे विधिवत्कृत्वा निवृत्तिश्चान्यतः सदा ॥
मनसा कर्मणा वाचा ब्रह्मचर्यमिति स्मृतम् ॥१८॥

मेध्या स्वनारा संभोगं कृत्वा स्नानं समाचरेत् ॥
एवं गृहस्थो युक्तात्मा ब्रह्मचारी न संशयः ॥१९॥

अहिंसाप्येवमेवैषा द्विजगुर्वग्निपूजने ॥
विधिना यादृशी हिंसा सात्व हिंसा इति स्मृता ॥२०॥

स्त्रियः सदा परित्याज्याः संगं नैव च कारयेत् ॥
कुणपेषु यथा चित्त तथा कुर्याद्विचक्षणः ॥२१॥

विण्मूत्रोत्सर्गकालेषु बहिर्भूमौ यथा मतिः ॥
तथा कार्या रतौ चापि स्वदारे चान्यतः कुतः ॥२२॥

अंगारसदृशी नारी घृतकुंभसमः पुमान् ॥
तस्मान्नरिषु संसर्गं दूरतः परिवर्जयेत् ॥२३॥

भोगेन तृप्तिर्नैवास्ति विषयाणां विचारतः ॥
तस्माद्विरागः कर्तव्यो मनसा कर्मणा गिरा ॥२४॥

न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति ॥
हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते ॥२५॥

तस्मात्त्यागः सदा कार्यस्त्वमृतत्वाय योगिना ॥
अविरक्तो यतो मर्त्यो नानायोनिषु वर्तते ॥२६॥

त्यागेनैवामृतत्वं हि श्रुतिस्मृतिविदां वराः ॥
कर्मणा प्रजया नास्ति द्रव्येण द्विजसत्तमाः ॥२७॥

तस्माद्विरागः कर्तव्यो मनोवाक्कायकर्मणा ॥
ऋतौ ऋतौ निवृत्तिस्तु ब्रह्मचर्यमिति स्मृतम् ॥२८॥

यमाः संक्षेपतः प्रोक्ता नियमांश्च वदामि वः ॥
शौचमिज्या तपो दानं स्वाध्यायोपस्थनिग्रहः ॥२९॥

व्रतोपवासमौनं च स्नानं च नियमा दश ॥
नियमः स्यादनीहा च शौचं तुष्टिस्तपस्तथा ॥३०॥

जपः शिवप्रणीधानं पद्मकाद्यं तथासनम् ॥
बाह्यमाभ्यंतरं प्रोक्तं शौचमाभ्यंतरं वरम् ॥३१॥

बाह्यशौचेन युक्तः संस्तथा चाभ्यंतरं चरेत् ॥
आग्नेयं वारुणं ब्राह्मं कर्तव्यं शिवपूजकैः ॥३२॥

स्नानं विधानतः सम्यक् पश्चादाभ्यंतरं चरेत् ॥
आदेहांतं मृदालिप्य तीर्थतोयेषु सर्वदा ॥३३॥

अवगाद्यापि मलिनो ह्यंतश्शौचविवर्जितः ॥
शैवला झषका मत्स्याः सत्त्वा मत्स्योपजीविनः ॥३४॥

सदावगाद्यः सलिले विशुद्धाः किं द्विजोत्तमाः ॥
तस्मादाभ्यंतरं शौचं सदा कार्यं विधानतः ॥३५॥

आत्मज्ञानांभसि स्नात्वा सकृदालिप्य भावतः ॥
सुवैराग्यमृदा शुद्धः शौचमेवं प्रकीर्तितम् ॥३६॥

शुद्धस्य सिद्धयो दृष्टा नैवाशुद्धस्य सिद्धयः ॥
न्यायेनागतया वृत्त्या संतुष्टो यस्तु सुव्रतः ॥३७॥

संतोषस्तस्य सततमतीतार्थस्य चास्मृतिः ॥
चांद्रायणादिनिपुणस्य पांसि सुशुभानि च ॥३८॥

स्वाध्यायस्तु जपः प्रोक्तः प्रणवस्य त्रिधा स्मृतः ॥
वाचिकश्चाधमो मुख्य उपांशुश्चोत्तमोत्तमः ॥३९॥

मानसो विस्तरेणैव कल्पे पंचाक्षरे स्मृतः ॥
तथा शिवप्रणीधानं मनोवाक्कायकर्मणा ॥४०॥

शिवज्ञानं गुरोर्भक्तिरचला सुप्रतिष्ठिता ॥
निग्रहो ह्यपहृत्याशु प्रसक्तानींद्रियाणि च ॥४१॥

विषयेषु समासेन प्रत्याहारः प्रकीर्तितः ॥
चित्तस्य धारणा प्रोक्ता स्थानबंधः समासतः ॥४२॥

तस्याः स्वास्थ्येन ध्यानं च समाधिश्च विचारतः ॥
तत्रैकचित्तता ध्यानं प्रत्ययांतरवर्जितम् ॥४३॥

चिद्भासमर्थमात्रस्य देहशून्यमिव स्थितम् ॥
समाधिः सर्वहेतुश्च प्राणायाम इति स्मृतः ॥४४॥

प्राणः स्वदेहजो वायुर्यमस्तस्य निरोधनम् ॥
त्रिधा द्विजैर्यमः प्रोक्तो मंदो मध्योत्तमस्तथा ॥४५॥

प्राणापाननिरोधस्तु प्राणायामः प्रकीर्तितः ॥
प्राणायामस्य मानं तु मात्राद्वादशकं स्मृतम् ॥४६॥

नीचो द्वादशमात्रस्तु उद्धातो द्वादशः स्मृतः ॥
मध्यमस्तु द्विरुद्वातश्चतुर्विंशतिमात्रकः ॥४७॥

मुख्यस्तु यस्त्रिरुद्धातः षट्त्रिंशन्मात्र उच्यते ॥
प्रस्वेदकंपनोत्थानजनकश्च यथाक्रमम् ॥४८॥

आनंदोद्भवयोगार्थं निद्राघूर्णिस्तथैव च ॥
रोमांचध्वनिसंविद्धस्वांगमो टनकंपनम् ॥४९॥

भ्रमणं स्वेदजन्या सा संविन्मूर्च्छा भवेद्यदा ॥
तदोत्तमोत्तमः प्रोक्तः प्राणायामः सुशोभनः ॥५०॥

सगर्भोऽगर्भ इत्युक्तः सजपो विजपः क्रमात् ॥
इभो वा शरभो वापि दुराधर्षोऽथ केसरी ॥५१॥

गृहीतो दम्यमानस्तु यथास्वस्थस्तु जायते ॥
तथा समरिणोऽस्वस्थो दुराधर्षश्च योगिनाम् ॥५२॥

न्यायतः सेव्यमानस्तु स एवं स्वस्थतां व्रजेत् ॥
यथैव मृगराड् नागः शरभो वापि दुर्मदः ॥५३॥

कालांतरवशाद्योगाद्दम्यते परमादरात् ॥
तथा परिचयात्स्वास्थ्यं समत्वं चाधिगच्छति ॥५४॥

योगादभ्यसते यस्तु व्यसनं नैव जायते ॥
एवमभ्यस्यमानस्तु मुनेः प्राणो विनिर्दहेत् ॥५५॥

मनोवाक्कायजान् दोषान् कर्तुर्देहं च रक्षति ॥
संयुक्तस्य तथा सम्यक्प्राणायामेन धीमतः ॥५६॥

दोषात्तस्माच्च नश्यंति निश्वासस्तेन जीर्यते ॥
प्राणायामेन सिध्यंति दिव्याः शांत्यादयः क्रमात् ॥५७॥

शांतिः प्रशांतिर्दीप्तिश्च प्रसादश्च तथा क्रमात् ॥
आदौ चतुष्टयस्येह प्रोक्ता शांतिरिह द्विजाः ॥५८॥

सहजागंतुकानां च पापानां शांतिरुच्यते ॥
प्रशांतिः संयमः सम्यग्वचसामिति संस्मृता ॥५९॥

प्रकाशो दीप्तिरित्युक्तः सर्वतः सर्वदा द्विजाः ॥
सर्वेंद्रियप्रसादस्तु वुद्धेर्वै मरुतामपि ॥६०॥

प्रसाद इति संप्रोक्तः स्वांते त्विह चतुष्टये ॥
प्राणोऽपानः समानश्च उदानो व्यान एव च ॥६१॥

नागः कूर्मस्तु कृकलो देवदत्तो धनंजयः ॥
एतेषां यः प्रसादस्तु मरुतामिति संस्मृतः ॥६२॥

प्रयाणं कुरुते तस्माद्वायुः प्राण इति स्मृतः ॥
अपानयत्यपानस्तु आहारादीन् क्रमेण च ॥६३॥

व्यानो व्यानामयत्यंगं व्याध्यादीनां प्रकोपकः ॥
उद्वेजयति मर्माणि उदानोऽयं प्रकीर्तितः ॥६४॥

समं नयति गात्राणि समानः पंच वायवः ॥
उद्गारे नाग आख्यातः कूर्म उन्मीलने तु सः ॥६५॥

कृकलः क्षुतकायैव देवदत्तो विजृंभणे ॥
धनंजयो महाघोषः सर्वगः स मृतेऽपि हि ॥६६॥

इति यो दशवायूनां प्राणायामेन सिध्यति ॥
प्रसादोऽस्य तुरीया तु संज्ञा विप्राश्चतुष्टये ॥६७॥

विस्वरस्तु महान् प्रज्ञा मनो ब्रह्माचितिः स्मृतिः ॥
ख्यातिः संवीत्ततः पश्चादीश्वरो मतिरेव च ॥६८॥

बुद्धेरेताः द्विजाः संज्ञा महतः परिकीर्तिताः ॥
अस्या बुद्धेः प्रसादस्तु प्राणायामेन सिद्ध्यति ॥६९॥

विस्वरो विस्वरीभावो द्वंद्वानां मुनिसत्तमाः ॥
अग्रजः सर्व तत्त्वानां महान्यः परिमाणतः ॥७०॥


यत्प्रमाणगुहा प्रज्ञा मनस्तु मनुते यतः ॥
बृहत्वाद्बृंहणत्वाच्च ब्रह्मा ब्रह्मविदांवराः ॥७१॥

सर्वकर्माणि भोगार्थं यच्चिनोति चितिः स्मृता ॥
स्मरते यत्स्मृतिः सर्वं संविद्वै विंदते यतः ॥७२॥

ख्यायते यत्त्विति ख्यातिर्ज्ञानादिभिरनेकशः ॥
सर्वतत्त्वाधिपः सर्वं विजानाति यदीश्वरः ॥७३॥

मनुते मन्यते यस्मान्मतिर्मतिमतांवराः ॥
अर्थं बोधयते यच्च बुद्ध्यते बुद्धिरुच्यते ॥७४॥

अस्या बुद्धेः प्रसादस्तु प्राणायामेन सिद्ध्यति ॥
दोषान्विनिर्दहेत्सर्वान् प्राणायामादसौ यमी ॥७५॥

पातकं धारणाभिस्तु प्रत्याहारेण निर्दहेत् ॥
विषयान्विषवद्ध्यात्वा ध्यानेनानीश्वरान् गुणान् ॥७६॥

समाधिना यतिश्रेष्ठाः प्रज्ञावृद्धिं विवर्धयेत् ॥
स्थानं लब्ध्वैव कुर्वीत योगाष्टांगानि वै क्रमात् ॥७७॥

लब्ध्वासनानि विधिवद्योगसिद्ध्यर्थमात्मवित् ॥
आदेशकाले योगस्य दर्शनं हि न विद्यते ॥७८॥

अग्नयभ्यासे जले वापि शुष्कपर्णचये तथा ॥
जंतुव्याप्ते श्मशाने च जीर्णगोष्टे चतुष्पथे ॥७९॥

सशब्दे सभये वापि चैत्यवल्मीकसंचये ॥
अशुभे दुर्जनाक्रांते मशकादिसमन्विते ॥८०॥

नाचरेद्देहबाधायां दौर्मनस्यादिसंभवे ॥
सुगुप्ते तु शुभे रम्ये गुहायां पर्वतस्य तु ॥८१॥

भवक्षेत्रे सुगुप्ते वा भवारामे वनेपि वा ॥
गृहे तु सुशुभे देशे विजने जंतुवर्जिते ॥८२॥

अत्यंतनिर्मले सम्यक् सुप्रलिप्ते विचित्रिते ॥
दर्पणोदरसंकाशे कृष्णागरुसुधूपिते ॥८३॥

नानापुष्पसमाकीर्णे वितानोपरि शोभिते ॥
फलपल्लवमूलाढ्ये कुशपुष्पसमन्विते ॥८४॥

समासनस्थो योगांगान्यभ्यसेद्धृषितः स्वयम् ॥
प्रणिपत्य गुरुं पश्चाद्भवं देवीं विनायकम् ॥८५॥

योगीश्वरान् सशिष्यांश्च योगं युंजीत योगवित् ॥
आसनं स्वस्तिकं बध्वा पद्ममर्धासनं तु वा ॥८६॥

समजानुस्तथा धीमानेकजानुरथापिवा ॥
समं दृढासनो भूत्वा संहृत्य चरणावुभौ ॥८७॥

संवृतास्योपबद्धाक्ष उरो विष्टभ्य चाग्रतः ॥
पार्ष्णिभ्यां वृषणौ रक्षंस्तथा प्रजननं पुनः ॥८८॥

किंचिदुन्नामितशिर दंतैर्दंतान्न संस्पृशेत् ॥
संप्रेक्ष्य नासिकाग्रां स्वं दिशश्चानवलोकयन् ॥८९॥

तमः प्रच्छाद्य रजसा रजः सत्त्वेन छादयेत् ॥
ततः सत्त्वस्थितो भूत्वा शिवध्य न समभ्यसेत् ॥९०॥

ॐकारवाच्यं परमं शुद्धं दीपशिखाकृतिम् ॥
ध्यायेद्वै पुंडरीकस्य कर्णिकायां समाहितः ॥९१॥

नाभेरधस्ताद्वा विद्वान् ध्यात्वा कमलमुत्तमम् ॥
त्र्यंगुले चाष्टकोणं वा पंचकोणमथापि वा ॥९२॥

त्रिकोणं च तथाग्नेयं सौम्यं सौरं स्वशक्तिभिः ॥
सौरं सौम्य तथाग्नेयमथ वानुक्रमेण तु ॥९३॥

आग्नेयं च ततः सौरं सौम्यमेवं विधानतः ॥
अग्नेरधः प्रकल्प्यैवं धर्मादीनां चतुष्टयम् ॥९४॥

गुणत्रयं क्रमेणैव मंडलोपरि भावयेत् ॥
सत्त्वस्थं चिंतयेद्रुद्रं स्वशक्त्या परिमंडितम् ॥९५॥

नाभौ वाथ गले वापि भ्रूमध्ये वा यथाविधि ॥
ललाट फलिकायां वा मूर्ध्नि ध्यानं समाचरेत् ॥९६॥

द्विदले षोडशारे वा द्वादशारे क्रमेण तु ॥
दशारे वा ष़डस्रे वा चतुरस्रे स्मरेच्छिवम् ॥९७॥

कनकाभे तथागारसन्निभे सुसितेऽपि वा ॥
द्वादशादित्यसंकाशे चंद्रबिंबसमेऽपि वा ॥९८॥

विद्युत्कोटिनिभे स्थाने चिंतयेत्परमेश्वरम् ॥
आग्निवर्णेऽथ वा विद्युद्वलयाभे समाहितः ॥९९॥

वज्रकोटिप्रभे स्थाने पद्मरागनिभेऽपि वा ॥
नीललोहितबिंबे वा योगी ध्यानं समभ्यसेत् ॥१००॥

महेश्वरं हृदि ध्यायेन्नाभिपद्मे सदाशिवम् ॥
चंद्रचूडं ललाटे तु भ्रूमध्ये शंकरं स्वयम् ॥१०१॥

दिव्ये च शाश्वतस्थाने शिवध्यानं समभ्यसेत् ॥
निर्मलं निष्कलं ब्रह्म सुशांतं ज्ञानरूपिणम् ॥१०२॥

अलक्षणमनिर्देश्यमणोरल्पतरं शुभम् ॥
निरालंबमतर्क्यं च विनाशोत्पत्तिवर्जितम् ॥१०३॥

कैवल्यं चैव निर्वाणं निःश्रेयसमनूपमम् ॥
अमृतं चाक्षरं ब्रह्म ह्यपुनर्भव मद्भुतम् ॥१०४॥

महानंदं परानंदं योगानंदमनामयम् ॥
हेयोपादेयरहितं सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरं शिवम् ॥१०५॥

स्वयंवेद्यमवेद्यं तच्छिवं ज्ञानमयं परम् ॥
अतींद्रियमनाभासं परं तत्त्वं परात्परम् ॥१०६॥

सर्वोपाधिविनिर्मुकं ध्यानगम्यं विचारतः ॥
अद्वयं तमसश्चैव परस्तात्संस्थितं परम् ॥१०७॥

मनस्येवं महादेवं हृत्पद्मे वापि चिंतयेत् ॥
नाभौ सदाशिवं चापि सर्वदेवात्मकं विभुम् ॥१०८॥

देहमध्ये शिवं देवं शुद्धज्ञानमयं विभुम् ॥
कन्यसेनैव मार्गेण चोद्घातेनापि शंकरम् ॥१०९॥

क्रमशः कन्यसेनैव मध्यमेनापि सुव्रतः ॥
उत्तमेनापि वै विद्वान् कुंभकेन समभ्यसेत् ॥११०॥

द्वात्रींशद्रेचयेद्धीमान् हृदि नाभौ समाहितः ॥
रेचकं पूरकं त्यक्त्वा कुंभकं च द्विजोत्तमाः ॥१११॥

साक्षात्समरसेनैव देहमध्ये स्मरेच्छिवम् ॥
एकीभावं समेत्यैवं तत्र यद्रससंभवम् ॥११२॥

आनंदं ब्रह्मणो विद्वान् साक्षात्समरसे स्थितः ॥
धारणा द्वादशायामा ध्यानं द्वादश धारणम् ॥११३॥

ध्यानं द्वादशकं यावत्समाधि रभिधीयते ॥
अथवा ज्ञानिनां विप्राः संपर्कादेव जायते ॥११४॥

प्रयत्नाद्वा तयोस्तुल्य चिराद्वा ह्यचिराद्द्विजाः ॥
योगांतरायास्तस्याथ जायंते युंजतः पुनः ॥११५॥

नश्यंत्यभ्यासतस्तेऽपि प्रणिधानेन वै गुरोः ॥११६॥
इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागेऽष्टांगयोगनिरूपणं नामाऽष्टमोध्यायः ॥८॥