पूर्वभागः - अध्यायः २९

सनत्कुमार उवाच ॥
इदानीं श्रोतुमिच्छामि पुरा दारुवने विभो ॥
प्रवृत्तं तद्वनस्थानां तपसा भावितात्मनाम् ॥१॥

कथं दारुवनं प्राप्तो भगवान्नीललोहितः ॥
विकृतं रूपमास्थाय चोर्ध्वरेता दिगंबरः ॥२॥

किं प्रवृत्तं वने तस्मिन् रुद्रस्य परमात्मनः ॥
वक्तुमर्हसि तत्त्वेन देवदेवस्य चेष्टितम् ॥३॥

सूत उवाच ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा श्रुतिसारविदां वरः ॥
शिलादसूनुर्भगवान्प्राह किंचिद्भवं हसन् ॥४॥

शैलादिरुवाच ॥
मुनयो दारुगहने तपस्तेपुः सुदारुणम् ॥
तुष्ट्यर्थं देवदेवस्य सदारतनयाग्नयः ॥५॥

तुष्टो रुद्रो जगन्नाथश्चेकितानो वृषध्वजः ॥
धूर्जटिः परमेशानो भगवान्नीललोहितः ॥६॥

प्रवृत्तिलक्षणं ज्ञानं ज्ञातुं दारुवनौकसाम् ॥
परीक्षार्थं जगन्नाथाः श्रद्धया क्रीडया च सः ॥७॥

निवृत्तिलक्षणज्ञानप्रतिष्ठार्थं च शंकरः ॥
देवदारुवनस्थानां प्रवृत्तिज्ञानचेतसाम् ॥८॥

विकृतं रूपमास्थाय दिग्वासा विषमेक्षणः ॥
मुग्धो द्विहस्तः कृष्णांगो दिव्यं दारुवनं ययौ ॥९॥

मंदस्मितं च भगवान् स्त्रीणां मनसिजोद्भवम् ॥
भ्रूविलासं च गानं च चकारातीव सुंदरः ॥१०॥

संप्रोक्ष्य नारीवृंदं वै मुहुर्मुहुरनंगहा ॥
अंनगवृद्धिमकरोदतीव मधुराकृतिः ॥११॥

वने तं पुरुषं दृष्ट्वा विकृतं नीललोहितम् ॥
स्त्रियः पतिव्रताश्चापि तमेवान्वयुरादरात् ॥१२॥

वनोटजद्वारगताश्च नार्यो विस्रस्तवस्त्राभरणा विचेष्टाः ॥
लब्ध्वा स्मितं तस्य मुखारविंदाद्द्रुमालयस्थास्तमथान्वयुस्ताः ॥१३॥

दृष्ट्वा काश्चिद्भवं नार्यो मदघूर्णितलोचनाः ॥
विलासबाह्यस्ताश्चापि भ्रूविलासं प्रचक्रिरे ॥१४॥

अथ दृष्ट्वापरा नार्यः किंचित्प्रहसिताननाः ॥
किंचिद्विस्रस्तवसनाः स्रस्तकांचीगुणा जगुः ॥१५॥

काश्चित्तदा तं विपिने तु दृष्ट्वा विप्रांगनाः स्रस्तनवांशुकं वा ॥
स्वान्स्वान्विचित्रान् वलयान्प्रविध्य मदान्विता बंधुजनांश्च जग्मुः ॥१६॥

काचित्तदा तं न विवेद दृष्ट्वा विवासना स्रस्तमहांशुका च ॥
शाखाविचित्रान् विटपान्प्रसिद्धान्मदान्विता बंधुजनांस्तथान्याः ॥१७॥

काश्चिज्जगुस्तं ननृतुर्निपेतुश्च धरातले ॥
निषेदुर्गजवच्चान्या प्रोवाच द्विजपुंगवाः ॥१८॥

अन्योन्यं सस्मितं प्रेक्ष्य चालिलिंगुः समंततः ॥
निरुध्य मार्गं रुद्रस्य नैपुणानि प्रचक्रिरे ॥१९॥

को भवानिति चाहुस्तं आस्यतामिति चापराः ॥
कुत्रेत्यथ प्रसीदेति जजल्पु प्रीतमानसाः ॥२०॥

विपरीता निपेतुर्वै विस्रस्तांशुकमूर्धजाः ॥
पतिव्रताः पतीनां तु सन्निधौ भवमायया ॥२१॥

दृष्ट्वा श्रुत्वा भवस्तासां चेष्टावाक्यानि चाव्ययः ॥
शुभं वाप्यशुभं वापि नोक्तवान्परमेश्वरः ॥२२॥

दृष्ट्वा नारीकुलं विप्रास्तथाभूतं च शंकरम् ॥
अतीव परुषं वाक्यं जजल्पुस्ते मुनीश्वराः ॥२३॥

तपांसि तेषां सर्वेषां प्रत्याहन्यंत शंकरे ॥
यथादित्यप्रकाशेन तारका नभसि स्थिताः ॥२४॥

श्रूयते ऋषिशापेन ब्रह्मणस्तु महात्मनः ॥
समृद्धश्रेयसां योनिर्यज्ञा वै नाशमाप्तवान् ॥२५॥

भृगोरपि च शापेन विष्णुः परमवीर्यवान् ॥
प्रादुर्भावान्दश प्राप्तो दुःखितश्च सदा कृतः ॥२६॥

इंद्रस्यापि च धर्मज्ञ छिन्नं सवृषणं पुरा ॥
ऋषिणा गौतमेनोर्व्यां क्रुद्धेन विनिपातितम् ॥२७॥

गर्भवासो वसूनां च शापेन विहितस्तथा ॥
ऋषीणां चैव शापेन नहुषः सर्पतां गतः ॥२८॥

क्षीरोदश्च समुद्रोसौ निवासः सर्वदा हरेः ॥
द्वितीयश्चामृताधारो ह्यपेयो ब्राह्मणैः कृतः ॥२९॥

अविमुक्तेश्वरं प्राप्य वाराणस्यां जनार्दनः ॥
क्षीरेण चाभिषिच्येशं देवदेवं त्रियंबकम् ॥३०॥

श्रद्धया परया युक्तो देहाश्लेषामृतेन वै ॥
निषिक्तेन स्वयं देवः क्षीरेण मधुसूदनः ॥३१॥

सेचयित्वाथ भगवान्ब्रह्मणा मुनिभिः समम् ॥
क्षीरोदं पूर्ववच्चक्रेनिवासं चात्मनः प्रभुः ॥३२॥

धर्मश्चैव तथा शप्तो मांडव्येन महात्मना ॥
वृष्णयश्चैव कृष्णेन दुर्वासाद्यैर्महात्मभिः ॥३३॥

राघवः सानुजश्चापि दुर्वासेन महात्मना ॥
श्रीवत्सश्च मुनेः पादपतनात्तस्य धीमतः ॥३४॥

एते चान्ये च बहवो विप्राणां वशमागताः ॥
वर्जयित्वा विरूपाक्षं देवदेवमुमापतिम् ॥३५॥

एवं हि मोहितास्तेन नावबुध्यंत शंकरम् ॥
अत्युग्रवचनं प्रोचुश्चोग्रोप्यंतरधीयत ॥३६॥

तेपि दारुवनात्तस्मात्प्रातः संविग्नमानसाः ॥
पितामहं महात्मानमासीनं परमासने ॥३७॥

गत्वा विज्ञापयामासुः प्रवृत्तमखिलं विभोः ॥
शुभे दारुवने तस्मिन् मुनयः क्षीणचेतसः ॥३८॥

सोपि संचिंत्य मनसा क्षणादेव पितामहः ॥
तेषां प्रवृत्तमखिलं पुण्ये दारुवने पुरा ॥३९॥

उत्थाय प्रांजलिर्भूत्वा प्रणिपत्य भवाय च ॥
उवाच सत्वरं ब्रह्मा मुनीन्दारुवनालयान् ॥४०॥

धिग्युष्मान्प्राप्तनिधनान्महानिधिमनुत्तमम् ॥
वृथाकृतं यतो विप्रा युष्माभिर्भाग्यवर्जितैः ॥४१॥

यस्तु दारुवने तस्मिल्लिंगी दृष्टोप्यलिंगिभिः ॥
युष्माभिर्विकृताकारः स एव परमेश्वरः ॥४२॥

गृहस्थैश्च न निंद्यास्तु सदा ह्यतिथयो द्विजाः ॥
विरूपाश्च सुरूपाश्च मलिनाश्चाप्यपंडिताः ॥४३॥

सुदर्शनेन मुनिना कालमृत्युरपि स्वयम् ॥
पुरा भूमौ द्विजाग्र्येण जिता ह्यतिथिपूजया ॥४४॥

अन्यथा नास्ति संतर्तुं गृहस्थैश्च द्विजोत्तमैः ॥
त्यक्त्वा चातिथिपूजां तामात्मनो भुवि शोधनम् ॥४५॥

गृहस्थोपि पुरा जेतुं सुदर्शन इति श्रुतः ॥
प्रतिज्ञामकरोज्जायां भार्यामाह पतिव्रताम् ॥४६॥

सुव्रते सुभ्रु सुभगे श्रृणु सर्वं प्रयत्नतः ॥
त्वया वै नावमंतव्या गृहे ह्यतिथयः सदा ॥४७॥

सर्व एव स्वयं साक्षादतिथिर्यत्पिनाकधृक् ॥
तस्मादतिथये दत्त्वा आत्मानमपि पूजय ॥४८॥

एवमुक्त्वाथ संतप्ता विवशा सा पतिव्रता ॥
पतिमाह रुदंती च किमुक्तं भवता प्रभो ॥४९॥

तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा पुनः प्राह सुदर्शनः ॥
देयं सर्वं शिवायार्ये शिव एवातिथिः स्वयम् ॥५०॥

तस्मात्सर्वे पूजनीयाः सर्वेप्यतिथयः सदा ॥
एवमुक्ता तदा भर्त्रा भार्या तस्य पतिव्रता ॥५१॥

शेषामिवाज्ञामादाय मूर्ध्ना सा प्राचरत्तदा ॥
परीक्षितुं तथा श्रद्धां तयोः साक्षाद्द्विजोत्तमाः ॥५२॥

धर्मो द्विजोत्तमो भूत्वा जगामाथ मुनेर्गृहम् ॥
तं दृष्ट्वाचार्चयामास सार्घाद्यैरनघा द्विजम् ॥५३॥

संपूजितस्तया तां तु प्राह धर्मो द्विजः स्वयम् ॥
भद्रे कुतः पतिर्धीमांस्तव भर्ता सुदर्शनः ॥५४॥

अन्नाद्यैरलमद्यार्ये स्वं दातुमिह चार्हसि ॥
सा च लज्जावृता नारी स्मरंती कथितं पुरा ॥५५॥

भर्त्रा न्यमीलयन्नेत्रे चचाल च पतिव्रता ॥
किंचैत्याह पुनस्तं वै धर्मे चक्रे च सा मतिम् ॥५६॥

निवेदितुं किलात्मानं तस्मै पत्युरिहाज्ञया ॥
एतस्मिन्नन्तरे भर्ता तस्या नार्याः सुदर्शनः ॥५७॥

गृहद्वारं गतो धीमांस्तामुवाच महामुनिः ॥
एह्येहि क्व गता भद्रे तमुवाचातिथिः स्वयम् ॥५८॥

भार्यया त्वनया सार्धं मैथुनस्थोऽहमद्य वै ॥
सुदर्शन महाभाग किं कर्तव्यमिहोच्यताम् ॥५९॥

सुरतांतस्तु विप्रेंद्र संतुष्टोहं द्विजोत्तम ॥
सुदर्शनस्ततः प्राह सुप्रहृष्टो द्विजोत्तमः ॥६०॥

भुंक्ष्य चैनां यताकामं गमिष्येहं द्विजोत्तम ॥
हृष्टोथ दर्शयामास स्वात्मानं धर्मराट् स्वयम् ॥६१॥

प्रददौ चेप्सितं सर्वं तमाह च महाद्युतिः ॥
एषा न भुक्ता विप्रेंद्र मनसापि सुशोभना ॥६२॥

मया चैषा न संदेहः श्रद्धां ज्ञातुमिहागतः ॥
जितो वै यस्त्वया मृत्युर्धर्मेणैकेन सुव्रत ॥६३॥

अहोस्य तपसो वीर्यमित्युक्त्वा प्रययौ च सः ॥
तस्मात्तथा पूजनीयाः सर्वे ह्यतिथयः सदा ॥६४॥

बहुनात्र किमुक्तेन भाग्यहीना द्विजोत्तमाः ॥
तमेव शरणं तूर्णं गंतुमर्हथ शंकरम् ॥६५॥

तस्य तद्वचनं श्रुत्वा ब्रह्मणो ब्राह्मणर्षभाः ॥
ब्रह्माणमभिवंद्यार्ताः प्रोचुराकुलितेक्षणाः ॥६६॥

ब्राह्मणा ऊचुः ॥
नापेक्षितं महाभाग जीवितं विकृताः स्त्रियः ॥
दृष्टोस्माभिर्महादेवो निंदितो यस्त्वनिंदितः ॥६७॥

शप्तश्च सर्वगः शूली पिनाकी नीललोहितः ॥
अज्ञानाच्छापजा शक्तिः कुंठितास्यनिरीक्षणात् ॥६८॥

वक्तुमर्हसि देवेश संन्यासं वै क्रमेण तु ॥
द्रष्टुं वै देवदेवेशमुग्रं भीमं कपर्दिनम् ॥६९॥

पितामह उवाच ॥
आदौ वेदानधीत्यैव श्रद्धया च गुरोः सदा ॥
विचार्यार्थं मुनेर्धर्मान् प्रतिज्ञाय द्विजोत्तमाः ॥७०॥

ग्रहणान्तं हि वा विद्वानथ द्वादश वार्षिकम् ॥
स्नात्वाहृत्य च दारान्वै पुत्रानुत्पाद्य सुव्रतान् ॥७१॥

वृत्तिभिश्चानुरूपाभिस्तान्विभज्य सुतान्मुनिः ॥
अग्निष्टोमादिभिश्चेष्ट्वा यज्ञैर्यज्ञेश्वरं विभुम् ॥७२॥

पूयेत्परमात्मानं प्राप्यारण्यं विभावसौ ॥
मुनिर्द्वादशवर्षं वा वर्षमात्रमथापि वा ॥७३॥

पक्षद्वादशकं वापि दिनद्वादशकं तु वा ॥
क्षीरभुक् संयुतः शांतः सर्वान् संपूजयेत्सुरान् ॥७४॥

इष्ट्वैवं जुहुयादग्नौ यज्ञपात्राणि मंत्रतः ॥
अप्सु वै पार्थिवं न्यस्य गुरवे तैजसानि तु ॥७५॥

स्वधनं सकलं चैव ब्राह्मणेब्यो विशंकया ॥
प्रणिपत्य गुरुं भूमौ विरक्तः संन्यसेद्यतिः ॥७६॥

निकृत्य केशान्सशिखानुपवीतं विसृज्य च ॥
पंचभिर्जुहुयादप्सु भूः स्वाहेति विचक्षणः ॥७७॥

ततश्चोर्ध्वं चरेदेवं यतिः शिवविमुक्तये ॥
व्रतेनानशनेनापि तोयवृत्त्यापि वा पुनः ॥७८॥

पर्णवृत्त्या पयोवृत्त्या फलवृत्त्यापि वा यतिः ॥
एवं जीवन्मृतो नो चेत् षण्मासाद्वत्सरात्तु वा ॥७९॥

प्रस्थानादिकमायासं स्वदेहस्य चरेद्यतिः ॥
शिवसायुज्यमाप्नोति कर्मणाप्येवमाचरन् ॥८०॥

सद्योपि लभते मुक्तिं भक्तियुक्तो दृढव्रताः ॥८१॥

त्यागेन वा किं विधिनाप्यनेन भक्तस्य रुद्रस्य शुभैर्व्रतैश्च ॥
यज्ञैश्च दानैर्विविधैश्च होमैर्लब्धैश्चशास्त्रैर्विविधैश्च वेदैः ॥८२॥

श्वेतेनैवं जितो मृत्युर्भवभक्त्या महात्मना ॥
वोस्तु भक्तिर्महादेवे शंकरे परमात्मनि ॥८३॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे एकोनत्रिंशोध्यायः ॥२९॥