पूर्वभागः - अध्यायः ५७

सूत उवाच ॥
अष्टभिश्च हयैर्युक्तः सोमपुत्रस्य वै रथः ॥
वारितेजोमयश्चाथ पिशङ्गैश्चैव शोभनैः ॥१॥

दशभिश्चाकृशैरश्वैर्नानावर्णै रथः स्मृतः ॥
शुक्रस्य क्ष्मामयैर्युक्तो दैत्याचार्यस्य धीमतः ॥२॥

अष्टाश्वश्चाथ भौमस्य रथो हैमः सुशोभनः ॥
जीवस्य हैमश्चाष्टाश्वोमंदस्यायसनिर्मितः ॥३॥

रथ आपोमयैरश्वैर्दशभिस्तु सितेतरैः ॥
स्वर्भानोर्भास्करारेश्च तथा चाष्टहयः स्मृतः ॥४॥

सर्वे ध्रुवनिबद्धावै ग्रहास्ते वातरश्मिभिः ॥
एतेन भ्राम्यमाणाश्च यथायोगं व्रजन्ति वै ॥५॥

यावंत्यश्चैव ताराश्च तावन्तश्चैव रश्मयः ॥
सर्वे ध्रुवनिबद्धाश्च भ्रमन्तो भ्रामयन्ति तम् ॥६॥

अलातचक्रवद्यांति वातचक्रेरितानि तु ॥
यस्माद्वहति ज्योतींषि प्रवहस्तेन स स्मृतः ॥७॥

नक्षत्रसूर्याश्च तथा ग्रहतारागणैः सह ॥
उन्मुकाभिमुखाः सर्वे चक्रभूताः श्रिता दिवि ॥८॥

ध्रुवेणाधिष्ठिताश्चैव ध्रुवमेव प्रदक्षिणम् ॥
प्रयांति चेश्वरं द्रष्टुं मेढीभूतं ध्रुवं दिवि ॥९॥

नवयोजनसाहस्रो विष्कंभः सवितुः स्मृतः ॥
त्रिगुणस्तस्य विस्तारो मंडलस्य प्रमाणतः ॥१०॥

द्विगुणः सूर्यविस्ताराद्विस्तारः शशिनः स्मृतः ॥
तुल्यस्तयोस्तु स्वर्भानुर्भूत्वाधस्तात्प्रसर्पति ॥११॥

उद्धृत्य पृथिविछायां निर्मितां मंडलाकृतिम् ॥
स्वर्भानोस्तु बृहत्स्थानं तृतीयं यत्तमोमयम् ॥१२॥

चंद्रस्य षोडशो भागो भार्गवस्य विधीयते ॥
विष्कंभान्मंडलाच्चैव योजनाच्च प्रमाणतः ॥१३॥

भार्गवात्पादहीनस्तु विज्ञेयो वै बृहस्पतिः ॥
पादहीनौ वक्रसौरी तथाऽऽयामप्रमाणतः ॥१४॥

विस्तारान्मंडलाच्चैव पादहीनस्तयोर्बुधः ॥
तारा नक्षत्ररूपाणि वपुष्मंतीह यानि वै ॥१५॥

बुधेन तानि तुल्यानि विस्तारान्मंडलादपि ॥
प्रायशश्चंद्रयोगीनि विद्यादृक्षाणि तत्त्ववित् ॥१६॥

तारानक्षत्ररूपाणि हीनानि तु परस्परम् ॥
शतानि पंच चत्वारी त्रीणि द्वे चैव योजने ॥१७॥

सर्वोपरि निकृष्टानि तारकामंडलानि तु ॥
योजनद्वयमात्राणि तेभ्यो ह्रस्वं न विद्यते ॥१८॥

उपरिष्टात्त्रयस्तेषां ग्रहा ये दूरसर्पिणः ॥
सौरोङ्गिराश्च वक्रश्च ज्ञेया मंदविचारिणः ॥१९॥

तेभ्योधस्तात्तु चत्वारः पुनरन्ये महाग्रहाः ॥
सूर्यः सोमो बुधश्चैव भार्गवश्चैव शीघ्रगाः ॥२०॥

तावंत्यस्तारकाः कोट्यो यावंत्युक्षाणि सर्वशः ॥
ध्रुवात्त नियमाच्चैषामृक्षमार्गे व्यवस्तितिः ॥२१॥

सप्ताश्वस्यैव सूर्यस्य नीचोच्चत्वमनुक्रमात् ॥
उत्तरायणमार्गस्थो यदा पर्वसु चंद्रमाः ॥२२॥

उच्चत्वाद्दृश्यते शीघ्रं नातिव्यक्तैर्गभस्तिभिः ॥
तदा दक्षिणमार्गस्थो नीचां वीथिमुपाश्रितः ॥२३॥

भूमीरेखावृतः सूर्यः पौर्णिमावास्ययोस्तदा ॥
ददृशे च यथाकालं शीघ्रमस्तमुपैति च ॥२४॥

तस्मादुत्तरमार्गस्थो ह्यमावास्यां निशाकरः ॥
ददृशे दक्षिणे मार्गे नियमाद्दृश्यते न च ॥२५॥

ज्योतिषां गतियोगेन सूर्यस्य तमसा वृतः ॥
समानकालास्तमयौ विषुवत्सु समोदयौ ॥२६॥

उत्तरासु च वीथीषु व्यंतरास्तमनोदयौ ॥
पौर्णिमावास्ययोर्ज्ञेयौ ज्योतिश्चक्रानुवर्तिनौ ॥२७॥

दक्षिणायनमार्गस्थौ यदा चरति रश्मिवान् ॥
ग्रहणां चैव सर्वेषां सूर्योधस्तात्प्रसर्पति ॥२८॥

विस्तीर्णं मंडलं कृत्वा तस्योर्ध्वं चरते शशी ॥
नक्षत्रमंडलं कृत्स्रं सोमादूर्ध्वं प्रसर्पति ॥२९॥

नक्षत्रेभ्यो बुधश्चोर्ध्वं बुधादूर्ध्वं तु भार्गवः ॥
वक्रस्तु भार्गवादूर्ध्वं वक्रादूर्ध्वं बृहस्पतिः ॥३०॥

तस्माच्छनैश्चरश्चोर्ध्वं तस्मात्सप्तर्षिमंडलम् ॥
ऋषीणां चैव सप्तानां ध्रुवस्योर्ध्वं व्यवस्थितिः ॥३१॥

तं विष्णुलोकं परमं ज्ञात्वा मुच्येत किल्बिषात् ॥
द्विगुणेषु सहस्रेषु योजनानां शतेषु च ॥३२॥

ग्रहनक्षत्रतारासु उपरिष्टाद्यथाक्रमम् ॥
ग्रहाश्च चंद्रसूर्यै च युतौ दिव्येन तेजसा ॥३३॥

नित्यमृक्षेषु युज्यंते गच्छंतोहर्निशं क्रमात् ॥
ग्रहनक्षत्रसूर्यास्ते नीचोच्चऋजुसंस्थिताः ॥३४॥

समागमे च भेदे च पश्यंति युगपत्प्रजाः ॥
ऋतवः षट् स्मृताः सर्वे समागच्छंति पंचधा ॥३५॥

परस्परास्थिता ह्येते युज्यंते च परस्परम् ॥
असंकरेण विज्ञेयस्तेषां योगस्तु वै बुधैः ॥३६॥

एवं संक्षिप्य कथितं ग्रहाणां गमनं द्विजाः ॥
भास्करप्रमुखानां च यतादृष्टं यथाश्रुतम् ॥३७॥

ग्रहाधिपत्ये भगवान् ब्रह्मणा पद्मयोनिना ॥
अभिषिक्तः सहस्रांशू रुद्रेण तु यथा गुहः ॥३८॥

तस्माद्ग्रहार्चना कार्या अग्नौ चोद्यं यताविधि ॥
आदित्यग्रह पीडायां सद्भिः कार्या।र्थसिद्धये ॥३९॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे ज्योतिश्चक्रे ग्रहचारकथनं नाम सप्तपंचाशत्तमोऽध्यायः ॥५७॥