पूर्वभागः - अध्यायः ५४

सूत उवाच ॥
ज्योतिर्गणप्रचारं वै संक्षिप्यांडे ब्रवीम्यहम् ॥
देवक्षेत्राणि चालोक्य ग्रहचारप्रसिद्धये ॥१॥

मानसोपरि माहेन्द्री प्राच्यां मेरोः पुरी स्थिता ॥
दक्षिणे भानुपुत्रस्य वरुणस्य च वारुणी ॥२॥

सौम्ये सोमस्य विपुला तासु दिग्देवताः स्थिताः ॥
अमरावती संयमनी सुखा चैव विभा क्रमात् ॥३॥

लोकपालोरिष्टात्तु सर्वतो दक्षिणायने ॥
काष्ठां गतस्य सूर्यस्य गतिर्या तां निबोधत ॥४॥


दक्षिणप्रक्रमे भानुः क्षिप्तेषुरिव धावति ॥
ज्योतिषां चक्रमादाय सततं परिगच्छति ॥५॥

पुरांतगो यदा भानुः शक्रस्य भवति प्रभुः ॥
सर्वैः सायमनैः सौरो ह्युदयो दृश्यते द्विजाः ॥६॥

स एव सुखवत्यां तु निशातस्थः प्रदृश्यते ॥
अस्तमेति पुनः सूर्यो विभायां विश्वदृग्विभुः ॥७॥

मया प्रोक्तोमरावत्यां यथासौ वारितस्करः ॥
तथा संयमनीं प्राप्य सुखां चैव विभां खगः ॥८॥

यदापराह्णस्त्वाग्नोय्यां पूर्वाह्णो नैऋते द्विजाः ॥
तदा त्वपररात्रश्च वायुभागे सुदारुणः ॥९॥

ईशान्यां पूर्वरात्रस्तु गतिरेषा च सर्वतः ॥
एवं पुष्करमध्ये तु यदा सर्पति वारिपः ॥१०॥

त्रिंशांशकं तु मेदिन्यां मुहूर्तेनैव गच्छति ॥
योजनानां मुहूर्तस्य इमां संख्यां निबोधत ॥११॥

पूर्णा शतसहस्राणामेकत्रिंशत्तु सा स्मृता ॥
पंचाशच्च तथान्यानि सहस्राण्यधिकानि तु ॥१२॥

मौहूर्तिकी गतिर्ह्येषा भास्करस्य महात्मनः ॥
एतेन गतियोगेन यदा काष्ठां तु दक्षिणाम् ॥१३॥

पर्यपृच्छेत् पतंगोपि सौम्याशां चोत्तरेऽहनि ॥
मध्ये तु पुष्करस्याथ भ्रमते दक्षिणायने ॥१४॥

मानसोत्तरशैले तु महातेजा विभावसुः ॥
मंडलानां शतं पूर्णं तदशीत्यधिकं विभुः ॥१५॥

बाह्यं चाभ्यंतरं प्रोक्तमुत्तरायणदक्षिणे ॥
प्रत्यहं चरते तानि सूर्यो वै मंडलानि तु ॥१६॥

कुलालचक्रपर्यंतो यथा शिघ्रं प्रवर्तते ॥
दक्षिणप्रक्रमे देवस्तथा शीघ्रं प्रवर्तते ॥१७॥

तस्मात्प्रकृष्टां भूमिं तु कालेनाल्पेन गच्छति ॥
सूर्यो द्वादशभिः शीघ्रं मुहूर्तैर्दक्षिणायने ॥१८॥

त्रयोदशार्धमृक्षाणामह्ना तु चरते रविः ॥
मुहूर्तैस्तावदृक्षाणि नक्तमष्टादशैश्चरन् ॥१९॥

कुलालचक्रमध्यं तु यथा मंदं प्रसर्पति ॥
तथोदगयने सूर्यः सर्पते मंदविक्रमः ॥२०॥

तस्माद्दीर्घेण कालेन भूमिमल्पां तु गच्चति ॥
स रथो धिष्ठितो भानोरादित्यैर्मुनिभिस्तथा ॥२१॥

गंधर्वैरप्सरोभिश्च ग्रामणीः सर्पराक्षसैः ॥
प्रदीपयन् सहस्रांशुरग्रतः पृष्ठतोप्यधः ॥२२॥

ऊर्ध्वतश्च करं त्यक्त्वा सभां ब्राह्मीमनुत्तमाम् ॥
अंभोभिर्मुनिभिस्त्यक्तैः संध्यायां तु निशाचरान् ॥२३॥

हत्वा हत्वा तु संप्राप्तान्ब्राह्मणैश्चरते रविः ॥
अष्टादश मुहूर्तं तु उत्तरायणपश्चिमम् ॥२४॥

अहर्भवति तच्चापि चरते मंदविक्रमः ॥
त्रयोदशार्धमृक्षाणि नक्तं द्वादशभी रविः ॥
मुहूर्तैस्तावदृक्षामि दिवाष्टादशभिश्चरन् ॥२५॥

ततो मंदतरं नाभ्यां चक्रं भ्रमति वै यथा ॥
मृत्पिंड इव मध्यस्थो ध्रुवो भ्रमति वै तथा ॥२६॥

त्रिंशन्मुहूर्तैरेवाहुरहोरात्रं पुराविदः ॥
उभयोः काष्ठयोर्मध्ये भ्रमतो मंडलानि तु ॥२७॥

कुलालचक्रनाभिस्तु यता तत्रैव वर्तते ॥
औत्तानपादो भ्रमति ग्रहैः सार्धं ग्रहाग्रणीः ॥२८॥

गणो मुनिज्योतिषां तु मनसा तस्य सर्पति ॥
अधिष्ठितः पुनस्तेन भानुस्त्वादाय तिष्ठति ॥२९॥

किरणैः सर्वतस्तोयं देवो वै ससमीरणः ॥
औत्तानपादस्य सदा ध्रुवत्वं वै प्रसादतः ॥३०॥

विष्णोरौत्तानपादेन चाप्तं तातस्य हेतुना ॥
आपः पीतास्तु सूर्येण क्रमंते शशिनः क्रमात् ॥३१॥

निशाकरान्निस्नवंते जीमूतान्प्रत्यपः क्रमात् ॥
वृन्दं जलमुचां चैव श्वसनेनाभिताडितम् ॥३२॥

क्ष्मायां सृष्टिं विसृजतेऽभासयत्तेन भास्करः ॥
तोयस्य नास्ति वै नाशः तदैव परिवर्तते ॥३३॥

हिताय सर्वजंतूनां गतिः शर्वेण निर्मिता ॥
भूर्भुवः स्वस्तथा ह्यापो ह्यन्नं चामृतमेव च ॥३४॥

प्राणा वै जगतामापो भूतानि भुवनानि च ॥
बहुनात्र किमुक्तेन चराचरमिदं जगत् ॥३५॥

अपां शिवस्य भगवानाधिपत्ये व्यवस्थितः ॥
अपां त्वधिपतिर्देवो भव इत्येव कीर्तितः ॥३६॥

भवात्मकं जगत्सर्वमिति किं चेह चाद्भुतम् ॥
नारायणत्वं देवस्य हरेश्चाद्भिः कृतं विभोः ॥
जगतामालयो विष्णुस्त्वापस्तस्यालयानि तु ॥३७॥

दन्दह्यमानेषु चराचरेषु गोधूमभूतास्त्वथनिष्क्रमंति ॥
या या ऊर्ध्वं मारुतेनेरिता वै तास्तास्त्वभ्राण्यग्निना वायुना च ॥३८॥

अतो धूमाग्निवातानां संयोगस्त्वभ्रमुच्यते ॥
वारीणि वर्षतीत्यभ्रमभ्रस्येशः सहस्रदृक् ॥३९॥

यज्ञधूमोद्भवं चापि द्विजानां हितकृत्सदा ॥
दावाग्निधूमसंभूतमभ्रं वनहितं स्मृतम् ॥४०॥

मृतधूमोद्भवं त्वभ्रमशुभाय भविष्यति ॥
अभिचाराग्निधूमोत्थं भूतनासाय वै द्विजाः ॥।४१॥

एवं धूमविशेषेण जागतां वै हिताहितम् ॥
तस्मादाच्छादयेद्धूममभिचारकृतं नरः ॥४२॥

अनाच्छाद्य द्विजः कुर्याद्धूमं यश्चाभिचारिकम् ॥
एवमुद्दिश्य लोकस्य क्षयकृच्च भविष्यति ॥४३॥

अपां निधानं जीमूताः षण्मासानिह सुव्रताः ॥
वर्षयंत्येव जगतां हिताय पवनाज्ञया ॥४४॥

स्तनितं चेह वायव्यं वैद्युतं पावकोद्भवम् ॥
त्रिधा तेषामिहोत्पत्तिरभ्राणां मुनिपुंगवाः ॥४५॥

न भ्रश्यंति यतोभ्राणि मेहनान्मेघ उच्यते ॥
काष्ठा वाह्नाश्च वैरिंच्याः पक्षाश्चैव पृथग्विधाः ॥४६॥

आज्यानां काष्ठसंयोगादग्नेर्धूमः प्रवर्तितः ॥
द्वितीयानां च संभूतिर्विरिंचोच्छ्वासवायुना ॥४७॥

भूभृतां त्वथ पक्षैस्तु मघवच्छेदितैस्ततः ॥
वाह्नेयास्त्वथ जीमूतास्त्वावहस्थानगाः शुभाः ॥४८॥

विरिंचोच्छ्वासजाः सर्वे प्रवहस्कंधजास्ततः ॥
पक्षजाः पुष्कराद्याश्च वर्षंति च यदा जलम् ॥४९॥

मूकाः सशब्ददुष्टाशास्त्वेतैः कृत्यं यथाक्रमम् ॥
क्षामवृष्टिप्रदा दीर्घकालं शीतसमीरिणः ॥५०॥

जीवकाश्च तथा क्षीणा विद्युद्ध्वनिविवर्जिताः ॥
तिष्ठंत्याक्रोशमात्रे तु धरापृष्ठादितस्ततः ॥५१॥

अर्धक्रोशे तु सर्वे वै जीमूता गिरिवासिनः ॥
मेघा योजनमात्रं तु साध्यत्वाद्ब्रहुतोयदाः ॥५२॥

धरापृष्ठाद्द्विजाः क्ष्मायां विद्युद्गुणसमन्विताः ॥
तेषां तेषां वृष्टिसर्गं त्रेधा कथितमत्र तु ॥५३॥

पक्षजाः कल्पजाः सर्वे पर्वतानां महत्तमाः ॥
कल्पान्ते ते च वर्षन्ति रात्रौ नाशाय शारदाः ॥५४॥

पक्षजाः पुष्कराद्याश्च वर्षंति च यदा जलम् ॥
तदार्णवमभूत्सर्वं तत्र शेते निशीश्वरः ॥५५॥

आग्नेयानां श्वासजानां पक्षजानां द्विजर्षभाः ॥
जलदानां सदा धूमो ह्याप्यायन इति स्मृतः ॥५६॥

पौण्ड्रास्तु वृष्टयः सर्वा वैद्युताः शीतसस्यदाः ॥
पुंड्रदेशेषु पतिता नागानां शीकरा हिमाः ॥५७॥

गाङ्गा गङ्गाम्बु संभूता पर्जन्येन परावहैः ॥
नगानां च नदीनां च दिग्गजानां समाकुलम् ॥५८॥

मेघानां च पृथग्भूतं जलं प्रायादगादगम् ॥
परावहोयः श्वयनश्चानयत्यम्बिकागुरुम् ॥५९॥

मेनापतिमतिक्रम्य वृष्टिशेषं द्विजाः परम् ॥
अभ्येति भारते वर्षे त्वपरान्तविवृद्धये ॥६०॥

वृष्टयः कथिता ह्यद्य द्विधा वस्तु विवृद्धये ॥
सस्यद्वयस्य संक्षेपात्प्रब्रवीमि यथामति ॥६१॥

स्रष्टा भानुर्महातेजा वृष्टीनां विश्वदृग्विभुः ॥
सोपि साक्षाद्द्विजश्रेष्ठाश्चेशानः परमः शिवः ॥६२॥

स एव तेजस्त्वोजस्तु बलं विप्रा यशः स्वयम् ॥
चक्षुः श्रोत्रं मनो मृत्युरात्मा मन्यु र्विदिग्दिशः ॥६३॥

सत्यं ऋतं तथा वायुरंबरं खचरश्च सः ॥
लोकपालो हरिर्ब्रह्मा रुद्रः साक्षान्महेश्वरः ॥६४॥

सहस्रकिरणः श्रीमानष्टहस्तः सुमंगलः ॥
अर्धनारिवपुः साक्षात्त्रिनेत्रस्त्रिदशाधिपः ॥६५॥

अस्यैवेह प्रसादात्तु वृष्टिर्नानाभवद्द्विजाः ॥

सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते किरणैर्जलम् ॥६६॥
जलस्य नाशो वृद्धिर्वा नास्त्येवास्य विचारतः ॥

ध्रुवेणाधिष्ठितो वायुर्वृष्टिं संहरते पुनः ॥६७॥
ग्रहन्निस्सृत्य सूर्यात्तु कृत्स्ने नक्षत्रमंडले ॥

चारस्यान्ते विशत्यर्के ध्रुवेण समधिष्ठिता ॥६८॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे ज्योतिश्चक्रे सूर्यगत्यादिकथनं नाम चतुःपंचाशत्तमोध्यायः ॥५४॥