पूर्वभागः - अध्यायः ६३

ऋषय ऊचुः ॥
देवानां दानवानां च गंधर्वोरगरक्षसाम् ॥
उत्पत्तिं ब्रूहि सूताद्य यथाक्रममनुत्तमम् ॥१॥

सूत उवाच ॥
संकल्पाद्दर्शनात्स्पर्शात्पूर्वेषां सृष्टिरुच्यते ॥
दक्षात्प्राचेतसादूर्ध्वं सृष्टिर्मैथुनसंभवा ॥२॥

यदा तु सृजतस्तस्य देवर्षिगण पन्नगान् ॥
न वृद्धिमगमल्लोकस्तदा मैथुनयोगतः ॥३॥

दक्षः पुत्रसहस्राणि पंच सूत्यामजीजनत् ॥
तांस्तु दृष्ट्वा महाभागान् सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः ॥४॥

नारदः प्राह हर्यश्वान्दक्षपुत्रान्समागतान् ॥
भुवः प्रमाणं सर्वं तु ज्ञात्वोर्ध्वमध एव च ॥५॥

ततः सृष्टिं विशेषेण कुरुध्वं मुनिसत्तमाः ॥
ते तु तद्वचनं श्रुत्वा प्रयाताः सर्वतोदिशम् ॥६॥

अद्यापि न निवर्तंते समुद्रादिव सिंधवः ॥
हर्यश्वेषु च नष्टेषु पुनर्दक्षः प्रजापतिः ॥७॥

सूत्यामेव च पुत्राणां सहस्रमसृजत्प्रभुः ॥
शबला नाम ते विप्राः समेताः सृष्टिहेतवः ॥८॥

नारदोनुगतान्प्राह पुनस्तान्सूर्यवर्चसः ॥
भुवः प्रमाणं सर्वं तु ज्ञात्वा भ्रातॄन् पुनः पुनः ॥९॥

आगत्य वाथ सृष्टिं वै करिष्यथ विशेषतः ॥
तेपि तेनैव मार्गेण जग्मुर्भ्रातृगतिं तथा ॥१೦  ॥

ततस्तेष्वपि नष्टेषु षष्टिकन्याः प्रजापतिः ॥
वैरिण्यां जनयामास दक्षः प्राचेतसस्तदा ॥११॥

प्रादात्स दशकं धर्मे कश्यपाय त्रयोदश ॥
विंशत्सप्त च सोमाय चतस्रोऽरिष्टनेमये  ॥१२॥

द्वे चैव भृगुपुत्त्राय द्वे कृशाश्वाय धीमते ॥
द्वे चैवाङ्गिरसे तद्वत्तासां नामानि विस्तरात् ॥१३॥

श्रृणुध्वं देवमातॄणां प्रजाविस्तारमादितः ॥
मरुत्वती वसूर्यामिर्लबा भानुररुंधती ॥१४॥

संकल्पा च मुहूर्ता च साध्या विश्वा च भामिनि ॥
धर्मपत्न्यः समाख्यातास्तासां पुत्रान्वदामि वः ॥१५॥

विश्वेदेवास्तु विश्वायाः साध्या साध्यानजीजनत् ॥
मरुत्वत्यां मरुत्वंतो वसोस्तु वसवस्तथा ॥१६॥

भानोस्तु भानवः प्रोक्ता मुहूर्ताया मुहूर्तकाः ॥
लंबाया घोषनामानो नागवीथिस्तु यामिजः ॥१७॥

संकल्पायास्तु संकल्पो वसुसर्गं वदामि वः ॥
ज्योतिष्मंतस्तु ये देवा व्यापकाः सर्वतोदिशम् ॥१८॥

वसवस्ते समाख्याताः सर्वभूतहितैषिणः ॥
आपो ध्रुवश्च सोमश्च धरश्चैवानिलोनलः ॥१९॥

प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोष्टौ प्रकीर्तिताः ॥
अजैकपादहिर्बुध्यो विरुपाक्षः सभैरवः ॥२೦  ॥

हरश्च बहुरूपश्च त्र्यंबकश्च सुरेश्वरः ॥
सावित्रश्च जयंतश्च पिनाकी चापराजितः ॥२१॥

एते रुद्राः समाख्याता एकादश गणेश्वराः ॥
कश्यपस्य प्रवक्ष्यामि पत्नीभ्यः पुत्रपौत्रकम् ॥२२॥

अदितिश्च दितिश्चैव अरिष्टा सुरसा मुनिः ॥
सुरभिर्विनता ताम्रा तद्वत् क्रोधवशा इला ॥२३॥

कद्रूस्त्विषा दनुस्तद्वत्तासां पुत्रान्वदामि वः ॥
तुषिता नाम ये देवाश्चाक्षुषास्यांतरे मनोः ॥२४॥

वैवस्वतांतरे ते वै आदित्या द्वादश स्मृताः ॥
इंद्रो धाता भगस्त्वष्ट मित्रोथ वरुणोर्यमा ॥२५॥

विवस्वान्सविता पूषा अंशुमान् विष्णुरेव च ॥
एते सहस्रकिरणा आदीत्या द्वादश स्मृताः ॥२६॥

दितिः पुत्रद्वयं लेभे कश्यपादिति नः श्रुतम् ॥
हिरण्यकशिपुं चैव हिरण्याक्षं तथैव च ॥२७॥

दनुः पुत्रशतं लेभे कश्यपाद्बलदर्पितम् ॥
विप्रचित्तिः प्रधानोभूत्तेषां मध्ये द्विजोत्तमाः ॥२८॥

ताम्रा च जनयामास षट् कन्या द्विजपुंगवाः ॥
शुकीं श्येनीं च भासीं च सुग्रीवीं गृध्रिकां शुचिम् ॥२९॥

शुकी शुकानुलूकांश्च जनयामास धर्मतः ॥
श्येनी श्येनांस्तथा भासी कुरंगांश्च व्यजीजनत् ॥३೦  ॥

गृध्री गृध्रान् कपोतांश्च पारावतीविहंगमान् ॥
हंससारसकारंडप्लवाञ्छुचिरजीजनत् ॥३१॥

अजाश्वमेषोष्ट्रखरान् सुग्रीवी चाप्यजीजनत् ॥
विनता जनया मास गरुडं चारुणं शुभा ॥३२॥

सौदामिनीं तथा कन्यां सर्वलोकभयंकरीम् ॥
सुरसायाः सहस्रं तु सर्पाणामभवत्पुरा ॥३३॥

कद्रूः सहस्रशिरसां सहस्रं प्राप सुव्रता ॥
प्रधानास्तेषु विख्याताः षड्विंशतिरनुत्तमाः ॥३४॥

शेषवासुकिकर्कोचशंखैरावतकंबलाः ॥
धनंजयमहानीलपद्माश्वतरतक्षकाः ॥३५॥

एलापत्रमहापद्मधृतराष्ट्रबलाहकाः ॥
शंखपालमहाशंखपुष्पदंष्ट्रशुभाननाः ॥३६॥

शंख लोमा च नहुषो वामनः फणितस्तथा ॥
कपिलो दुर्मुखश्चापि पतंजलिरिति स्मृतः ॥३७॥

रक्षोगणं क्रोधवशा महामायं व्यजीजनत् ॥
रुद्राणां च गणं तद्वद्गोमहिष्यौ वरांगना ॥३८॥

सुरभिर्जनयामास कश्यपादिति नः श्रुतम् ॥
मुनिर्मुनीनां च गणं गणमप्सरसां तथा ॥३९॥

तता किंनरगंधर्वानरिष्टाजनयद्बहून् ॥
तृणवृक्षलतागुल्ममिला सर्वमजीजनत् ॥४೦  ॥

त्विषा तु यक्षरक्षांसि जनयामास कोटिशः ॥
एते तु काश्यपेयाश्च संक्षेपात्परिकीर्तिताः ॥४१॥

एतेषां पुत्रपौत्रादिवंशाश्च बहवः स्मृताः ॥
एवं प्रजासु सृष्टासु कश्य पेन महात्मना ॥४२॥

प्रतिष्ठितासु सर्वासु चरासु स्थावरासु च ॥
अभिषिच्याधिपत्येषु तेषां मुख्यान्प्रजापतिः ॥४३॥

ततो मनुष्याधिपतिं चक्रे वैवस्वतं मनुम् ॥
स्वायंभुवेन्तरे पूर्वं ब्रह्मणा येऽभिषेचिताः ॥४४॥

तैरियं पृथिवी सर्वा सप्तद्वीपा सपर्वता ॥
यथोपदेशमद्यापि धर्मेण प्रतिपाल्यते ॥४५॥

स्वायंभुवेन्तरे पूर्वे ब्रह्मणा येऽभिषेचिताः ॥
ते ह्येते चाभिषिच्यंते मनवश्च भवन्ति ते ॥४६॥

मन्वंतरेष्वतीतेषु गता ह्येतेषु पार्थिवाः ॥
एवमन्येभिषिच्यन्ते प्राप्ते मन्वंतरे ततः ॥४७॥

अतीतानागताः सर्वे नृपा मन्वन्तरे स्मृताः ॥
एतानुत्पाद्य पुत्रांस्तु प्रजासंतानकारणात् ॥४८॥

कश्यपो गोत्रकामस्तु चचार स पुनस्तपः ॥
पुत्रो गोत्रकरो मह्यं भवतादिति चिंतयन् ॥४९॥

तस्यैवं ध्यायमानस्य कश्यपस्य महात्मनः ॥
ब्रह्मयोगात्सुतौ पश्चात्प्रादुर्भूतौ महौजसौ ॥५೦  ॥

वत्सरश्चासितश्चैव तावुभौ ब्रह्मवादिनौ ॥
वत्सरान्नैध्रुवो जज्ञे रैभ्यश्च सुमहायशाः ॥५१॥

रैभ्यस्य रैभ्या विज्ञेया नैध्रुवस्य वदामि वः ॥
च्यवनस्य तु कन्यायां सुमेधाः समपद्यत ॥५२॥

नैध्रुवस्य तु सा पत्नी माता वै कुंडपायिनाम् ॥
असितस्यैकपर्णायां ब्रह्मिष्ठः समपद्यत ॥५३॥

शांडिल्यानां वरः श्रीमान्देवलः सुमहातपाः ॥
शांडिल्या नैध्रुवा रैभ्यास्त्रयः पक्षास्तु काश्यपाः ॥५४॥

नव प्रकृतयो देवाः पुलस्त्यस्य वदामि वः ॥
चतुर्युगे ह्यतिक्रांते मनोरेकादशे प्रभोः ॥५५॥

अर्धावशिष्टे तस्मिंस्तु द्वापरे संप्रवर्तिते ॥
मानवस्य नरिष्यन्तः पुत्र सीद्दमः किल ॥५६॥

दमस्य तस्य दायादस्तृणबिंदुरिति स्मृतः ॥
त्रेतायुगमुखे राजा तृतीये संबभूव ह ॥५७॥

तस्य कन्या त्विलविला रूपेणाप्रतिमाभवत् ॥
पुरस्त्याय स राजर्षिस्तां कन्यां प्रत्यपादयत् ॥५८॥

ऋषिरैरविलो यस्यां विश्रवाः समपद्यत ॥
तस्य पत्न्यश्चतस्रस्तु पौलस्त्यकुलवर्धनाः ॥५९॥

बृहस्पतेः शुभा कन्या नाम्ना वै देववर्णिनी ॥
पुष्पोत्कटा बलाका च सुते माल्यवतः स्मृतेः ॥६೦  ॥

कैकसी मालिनः कन्या तासां वै श्रृणुत प्रजाः ॥
ज्येष्ठं वैश्रवणं तस्मात्सुषुवे देव वर्णिनी ॥६१॥

कैकसी चाप्यजनयद्रावणं राक्षसाधिपम् ॥
कुंभकर्णं शूर्पनखां धीमन्तं च विभीषणम् ॥६२॥

पुष्पोत्कटा ह्यजनयत्पुत्रांस्तस्माद्द्विजोत्तमाः ॥
महोदरं प्रहस्तं च महापार्श्वं खरं तथा ॥६३॥

कुंभीनसीं तथा कन्यां बलायाः श्रृणुत प्रजाः ॥
त्रिशिरा दूषमश्चैव विद्युज्जिह्वश्च राक्षसः ॥६४॥

कन्या वै मालिका चापि बलायाः प्रसवः स्मृतः ॥
इत्येते क्रूरकर्माणः पौलस्त्या राक्षसा नव ॥६५॥

विभीषणोतिशुद्धात्मा धर्मज्ञः परिकीर्तितः ॥
पुलस्त्यस्य मृगाः पुत्राः सर्वे व्याघ्रश्च दंष्ट्रिणः ॥६६॥

भूताः पिशाचाः सर्पाश्च सूकरा हस्तिनस्तथा ॥
वानराः किंनराश्चैव ये च किंपुरुषास्तथा ॥६७॥

अनपत्यः क्रतुस्तस्मिन् स्मृतो वैवस्वतेन्तरे ॥
अत्रेः पत्न्यो दशैवासन् सुंदर्यश्च पतिव्रताः ॥६८॥

भद्राश्वस्य घृताच्यां वै दशाप्सरसि सूनवः ॥
भद्राभद्रा च जलदा मंदा नंदा तथैव च ॥६९॥

बलाबला च विप्रेन्द्रा या च गोपाबला स्मृता ॥
तथा तामरसा चैव वरक्रीडा च वै दश ॥७೦  ॥

आत्रेयवंशप्रभवा स्तासां भर्ता प्रभाकरः ॥
स्वर्भानुपिहिते सूर्ये पतितेस्मिन्दिवो महीम् ॥७१॥

तमोऽभिभूते लोकेस्मिन्प्रभा येन प्रवर्तिता ॥
स्वस्त्यस्तु हि तवेत्युक्ते पतन्निह दिवाकरः ॥७२॥

ब्रह्मर्षेर्वचनात्तस्य पपात न विभुर्दिवः ॥
ततः प्रभाकरेत्युक्तः प्रभुरत्रिर्महर्षिभिः ॥७३॥

भद्रायां जनयामास सोमं पुत्रं यशस्विनम् ॥
स तासु जनयामास पुनः पुत्रांस्तपोधनः ॥७४॥

स्वस्त्यात्रेया इति ख्याता ऋषयो वेदपारगाः ॥
तेषां द्वौ ख्यातयशसौ ब्रह्मिष्ठौ च महौजसौ ॥७५॥

दत्तो ह्यत्रिवरो ज्येष्ठो दुर्वासास्तस्य चानुजः ॥
यवीयसी स्वसा तेषाममला ब्रह्मवादिनी ॥७६॥

तस्य गोत्रद्वये जाताश्चत्वारः प्रथिता भुवि ॥
श्यावश्च प्रत्वसश्चैव ववल्गुश्चाथ गह्वरः ॥७७॥

आत्रेयाणां च चत्वारः स्मृताः पक्षा महात्मनाम् ॥
काश्यपो नारदश्चैव पर्वतानुद्धतस्तथा ॥७८॥

जज्ञिरे मानसा ह्येते अरुंधत्या निबोधत ॥
नारदस्तु वसिष्ठायारुन्धतीं प्रत्यपादयत् ॥७९॥

ऊर्ध्वरेता महातेजा दक्षशापात्तु नारदः ॥
पुरा देवासुरे युद्धे घोरे वै तारकामये ॥८೦  ॥

अनावृष्ट्या हते लोके ह्युग्रे लोकेश्वरैः सह ॥
वसिष्ठस्तपसा धीमान्धारयामास वै प्रजाः ॥८१॥

अन्नोदकं मूलफलमोषधीश्च प्रवर्तयन् ॥
तानेताञ्जीवयामास कारुण्यादौषधेन च ॥८२॥

अरुन्धत्यां वसिष्ठस्तु सुतानुत्पादयच्छतम् ॥
ज्यायसोजनयच्छक्तेरदृश्यंती पराशरम् ॥८३॥

रक्षसा भक्षिते शक्तौ रुधिरेण तु वै तदा ॥
काली पराशराज्जज्ञे कृष्णद्वैपायनं प्रभुम् ॥८४॥

द्वैपायनो ह्यरण्यां वै शुकमुत्पादयत्सुतम् ॥
उपमन्युं च पीवर्यां विद्धीमे शुकसूनवः ॥८५॥

भूरिश्रवाः प्रभुः शंभुः कृष्णो गौरस्तु पंचमः ॥
कन्या कीर्ति मती चैव योगमाता धृतव्रता ॥८६॥

जननी ब्रह्मदत्तस्य पत्नी सा त्वनुहस्य च ॥
श्वेतः कृष्णश्च गौरश्च श्यामो धूम्रस्तथारुणः ॥८७॥

नीलो बादरिकश्चैव सर्वे चैते पराशराः ॥
पराशराणामष्टौ ते पक्षाः प्रोक्ता महात्मनाम् ॥८८॥

अत ऊर्ध्वं निबोधध्वमिंद्रप्रमितिसंभवम् ॥
वसिष्ठस्य कपिंजल्यो घृताच्यामुदपद्यत ॥८९॥

त्रिमूर्तिर्यः समाख्यात इंद्रप्रमितिरुच्यते ॥
पृथोः सुतायां संभूतो भद्रस्तस्या भवद्वसुः ॥९೦  ॥

उपमन्युः सुतस्तस्य बहवो ह्यौपमन्यवः ॥
मित्रावरुणयोश्चैव कौण्डिन्या ये परिश्रुताः ॥९१॥

एकार्षेयास्तथा चान्ये वासिष्ठा नाम विश्रुताः ॥
एते पक्षा वसिष्ठानां स्मृता दश महात्मनाम् ॥९२॥

इत्येते ब्रह्मणः पुत्रा मानसा विश्रुता भुवि ॥
भर्तारश्च महाभागा एषां वंशाः प्रकीर्तिताः ॥९३॥

त्रिलोकधारणे शक्ता देवर्षिकुलसंभवाः ॥
तेषां पुत्राश्च पौत्राश्च शतशोथ सहस्रशः ॥९४॥

यैस्तु व्याप्तास्त्रयो लोकाः सूर्यस्येव गभस्तिभिः ॥९५॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे देवादिसृष्टिकथनं नाम त्रिषष्टितमोऽध्यायः ॥६३॥