पूर्वभागः - अध्यायः ६४

ऋषय ऊचुः ॥
कथं हि रक्षसा सक्तिर्भक्षितः सोनुजैः सह ॥
वासिष्ठो वदतां श्रेष्ठ सूत वक्तुमिहार्हसि ॥१॥

सूत उवाच ॥
राक्षसो रुधिरो नाम वसिष्ठस्य सुतं पुरा ॥
शक्तिं स भक्षयामास शक्तेः शापात्सहानुजैः ॥२॥

वसिष्ठयाज्यं विप्रेन्द्रास्तदा दिश्यैव भूपतिम् ॥
कल्माषपादं रुधिरो विश्वामित्रेण चोदितः ॥३॥

भक्षितः स इति श्रुत्वा वसिष्ठस्तेन रक्षसा ॥
शक्तिः शक्तिमतां श्रेष्ठो भ्रातृभिः सह धर्मवित् ॥४॥

हा पुत्र पुत्र पुत्रेति क्रंदमानो मुहुर्मुहुः ॥
अरुंधत्या सह मुनिः पपात भुवि दुःखितः ॥५॥

नष्टं कुलमिति श्रुत्वा मर्तुं चक्रे मतिं तदा ॥
स्मरन्पुत्रशतं चैव शक्तिज्येष्ठं च शक्तिमान् ॥६॥

न तं विनाहं जीविष्ये इति निश्चित्य दुःखितः ॥७॥

आरुह्य मूर्धानमजात्मजोसौ तयात्मवान् सर्वविदात्मविच्च ॥
धराधरस्यैव तदा धरायां पपात पत्न्या सहसाश्रृदृष्टिः ॥८॥

धराधरात्तं पतितं धरा तदा दधार तत्रापि विचित्रकण्ठी ॥
करांबुजाभ्यां करिखेलगामिनी रुदन्तमादाय रुरोद सा च ॥९॥

तदा तस्य स्नुषा प्राह पत्नी शक्तेर्महामुनिम् ॥
वसिष्ठं वदतां श्रेष्ठं रुदंती भयविह्वला ॥१०॥

भगवन्ब्राह्मणश्रेष्ठ तव देवमिदं शुभम् ॥
पालयस्व विभो द्रष्टुं तव पौत्रं ममात्मजम् ॥११॥

न त्याज्यं तव विप्रेन्द्र देहमेतत्सुशोभनम् ॥
गर्भस्थो मम सर्वार्थसाधकः शक्तिजो यतः ॥१२॥

एवमुक्त्वाथ धर्मज्ञा कराभ्यां कमलेक्षणा ॥
उत्थाप्य श्वशुरं नत्वा नेत्रे संमृज्य वारिणा ॥१३॥

दुःखितापि परित्रातुं श्वशुरं दुःखितं तदा ॥
अरुन्धतीं च कल्याणीं प्रार्थयामास दुःखिताम् ॥१४॥

स्नुषावाक्यं ततः श्रुत्वा वसिष्ठोत्थाय भूतलात् ॥
संज्ञामवाप्य चालिंग्य सा पपात सुदुःखिता ॥१५॥

अंरुधती कराब्यां तां संस्पृश्यास्राकुलेक्षणाम् ॥
रुरोद मुनिशार्दूलो भार्यया सुतवत्सलः ॥१६॥

अथ नाब्यंबुजे विष्णोर्यथा तस्याश्चतुर्मुखः ॥
आसीनो गर्भशय्यायां कुमार ऋचमाह सः ॥१७॥

ततो निशम्य भगवान्वसिष्ठ ऋचमादरात् ॥
केनोक्तमिति संचिंत्य तदातिष्ठत्समाहितः ॥१८॥

व्योमांगणस्थोथ हरिः पुंडरीकनिभेक्षणः ॥
वसिष्ठमाह विश्वात्मा घृणया स घृणानिधिः ॥१९॥

भो वत्सवत्स विप्रेन्द्र वसिष्ठ सुतवत्सल ॥
तव पौत्रमुखांभोजादृगेषाद्य विनिःसृता ॥२०॥

मत्समस्तव पौत्रोसौ शक्तिजः शक्तिमान्मुने ॥
तस्मादुत्तिष्ठ संत्यस्य शोकं ब्रह्मसुतोत्तम ॥२१॥

रुद्रभक्तश्च गर्भस्थो रुद्रपूजापरायणः ॥
रुद्रदेवप्रभावेण कुलं ते संतरिष्यति ॥२२॥

एवमुक्त्वा घृणी विप्रं भगवान् पुरुषोत्तमः ॥
वसिष्ठं मुनिशार्दूलं तत्रैवान्तरधीयत ॥२३॥

ततः प्रणम्य शिरसा वसिष्ठो वारिजेक्षणम् ॥
अदृश्यंत्या महातेजाः पस्पर्शोदरमादरात् ॥२४॥

हा पुत्र पुत्र पुत्रेति पपात च सुदुःखितः ॥
ललापारुंधती प्रेक्ष्य तदासौ रुदतीं द्विजाः ॥२५॥

स्वपुत्रं च स्मरन् दुःखात्पुनरेह्येहि पुत्रक ॥
तव पुत्रमिमं दृष्ट्वा भो शक्ते कुलधारणम् ॥२६॥

तवांतिकं गमिष्यामि तव मात्रा न संशयः ॥
सूत उवाच ॥
एवमुक्त्वा रुदन्विप्र आलिंग्यारुंधतीं तदा ॥२७॥

पपात ताडयंतीव स्वस्य कुक्षी करेण वै ॥
अदृसश्यंती जघानाथ शक्तिजस्यालयं शुभा ॥२८॥

स्वोदरं दुःखिता भूमौ ललाप च पपात च ॥
अरुंधति तदा भीता वसिष्ठश्च महामतिः ॥२९॥

समुत्थाप्य स्नुषां बालामूचतुर्भयविह्वलौ ॥३०॥

विचारमुग्धे तव गर्भमंडलं करांबुजाभ्यां विनिहत्य दुर्लभम् ॥
कुलं वसिष्ठस्य समस्तमप्यहो निहंतुमार्ये कथमुद्यता वद ॥३१॥

तवात्मजं शक्तिसुतं च दृष्ट्वा चास्वाद्य वक्त्रामृतमार्यसूनोः ॥
त्रातुं यतो देहमिमं मुनींद्रः सुनिश्चितः पाहि ततः शरीरम् ॥३२॥

सूत उवाच ॥
एवं स्नुषामुपालभ्य मुनिं चारुंधती स्थिता ॥
अरंधती वसिष्ठस्य प्राह चार्तेतिविह्वला ॥३३॥

त्वय्येव जीवितं चास्य मुनेर्यत्सुव्रते मम ॥
जीवितं रक्ष देहस्य धात्री च कुरु याद्धितम् ॥३४॥

अदृश्यंति उवाच ॥
मया यदि मुनिश्रेष्ठो त्रातुं वै निश्चितं स्वकम् ॥
ममाशुभं शुभं देहं कथंचित्पालयाम्यहम् ॥३५॥

प्रियदुःखमहं प्राप्त ह्यसती नात्र संशयः ॥
मुने दुःखादहं दग्धा यतः पुत्री मुने तव ॥३६॥

अहोद्भुतं मया दृष्टं दुःखपात्री ह्यहं विभो।
दुःखत्राता भव ब्रह्मन्ब्रह्मसूनो जगद्गुरो ॥३७॥

तथापि भर्तृरहिता दीना नारि भवेदिह ॥
पाहि मां तत आर्येन्द्र परिभूता भविष्यति ॥३८॥

पिता माता च पुत्रास्च पौत्राः श्वशुर एव च ॥
एते न बांधवाः स्त्रीणां भर्ता बंधुः परा गतिः ॥३९॥

आत्मनो यद्धि कथितमप्यर्धमिति पंडितैः ॥
तदप्यत्र मृषा ह्याससीद्गतः शक्तिरहं स्थिता ॥४०॥

अहो ममात्र काठिन्यं मनसो मुनिपुंगव ॥
पतिं प्राणसमं त्यक्त्वा स्थिता यत्र क्षणं यतः ॥४१॥

वसिष्ठाश्वत्थमाश्रित्य ह्यमृता तु यथा लता ॥
निर्मूलाप्यमृता भर्त्रात्यक्ता दीना स्थिताप्यहम् ॥४२॥

स्नुषा वाक्यं निशम्यैव वसिष्ठो भार्यया सह ॥
तदा चक्रे मतिं धीमान् यातुं स्वाश्रममाश्रमी ॥४३॥

कृच्छ्रात्सभार्यो भगवान्वासिष्ठः स्वाश्रमं क्षणात् ॥
अदृश्यंत्या च पुण्यात्मा संविवेश स चिंतयन् ॥४४॥

सा गर्भं पालयामास कथंचिन्मुनिपुंगवाः ॥
कुलसंधारणार्थाय शक्ति पत्नी पतिव्रता ॥४५॥

ततः सासूत तनयं दशमे मासि सुप्रभम् ॥
शक्तिपत्नी यथा शक्तिं शक्तिमंतमरुंधती ॥४६॥

असूत सा दितिर्विष्णुं यता स्वाहा गुहं सुतम् ॥
अग्निं यथारणिः पत्नी शक्तेः साक्षात्पराशरम् ॥४७॥

यदा तदा शक्तिसूजुरवतीर्णो महीतले ॥
शक्तिस्त्यक्त्वा तदा दुःखं पितॄणां समतां ययौ ॥४८॥

भ्रातृभिः सह पुण्यात्मा आदित्यैरिव भास्करः ॥
रराज पितृलोकस्थो वासिष्ठो मुनिपुंगवाः ॥४९॥

जगुस्तदा च पितरो ननृतुश्च पितामहाः ॥
प्रपितामहाश्च विप्रेन्द्रा ह्यवतीर्णे पराशरे ॥५०॥

ये ब्रह्मवादिनो भूमौननृतुर्दिवि देवताः ॥
पुष्कराद्याश्च ससृजुः पुष्पवर्षं च खेचराः ॥५१॥

पुरेषु राक्षसानां च प्रणादं विषमं द्विजाः ॥
आश्रमस्थाश्च मुनयः समूहुर्हर्षसंततिम् ॥५२॥

अवतीर्णो यथा ह्यंडाद्भानुः सोपि पराशरः ॥
अदृश्यंत्याश्चतुर्वक्त्रो मेघजालाद्दिवाकरः ॥५३॥

सुखं च दुःखमभवददृश्यंत्यास्तथा द्विजाः ॥
दृष्ट्वा पुत्रं पतिं स्मृत्वा अरुंधत्या मुनेस्तथा ॥५४॥

दृष्ट्वा च तनयं बाला पराशरमतिद्युतिम् ॥
ललाप विह्वला बाला सन्नकंठी पपात च ॥५५॥

सा पराशरमहो महामतिं देवदानवगणैश्च पूजितम् ॥
जातमात्रमनघं शुचिस्मिता बुध्य साश्रुनयना ललाप च ॥५६॥

हा वसिष्ठसुत कुत्रचिद्गतः पश्य पुत्रमनघं तवात्मजम् ॥
त्यज्य दीनवदनां वनान्तरे पुत्र दर्शनपरामिमां प्रभो ॥५७॥

शक्ते स्वं च सुतं पश्य भ्रातृभिः सह षण्मुखम् ॥
यथा महेश्वरोपश्यत्सगणो हृषिताननः ॥५८॥

अथ तस्यास्तदालापं वसिष्ठो मुनिसत्तमः ॥
श्रुत्वा स्नुषामुवाचेदं मारोदीरिति दुःखितः ॥५९॥

आज्ञया तस्य सा शोकं वसिष्ठस्य कुलांगना ॥
त्यक्त्वा ह्यपालयद्बालं बाला बालमृगेक्षणा ॥६०॥

दृष्ट्वा तामबलां प्राह मङ्गलाभरणैर्विना ॥
आसीनामाकुलां साध्वीं बाष्पपर्याकुले क्षणाम् ॥६१॥

शाक्तेय उवाच ॥
अंब मंगलविभूषणैर्विना देहयष्टिरनघे न शोभते ॥
वक्तुमर्हसि तवाद्य कारणं चंद्रबिंबरहितेव शर्वरी ॥६२॥

मातर्मातः कथं त्यक्त्वा मंगलाभरणानि वै ॥
आसीना भर्तृहीनेव वक्तुमर्हसि शोभने ॥६३॥

अदृश्यंती तदा वाक्यं श्रुत्वा तस्य सुतस्य सा ॥
न किंचिदब्रवीत्पुत्रं शुभं वा यदि वेतरत् ॥६४॥

अदृश्यंतीं पुनः प्राह शाक्तेयो भगवान्मम ॥
मातः कुत्र महातेजाः पिता वद वदेति ताम् ॥६५॥

श्रुत्वा रुरोद सा वाक्यं पुत्रस्यातीव विह्वला ॥
भक्षितो रक्षसा तातस्तवेति निपपात च ॥६६॥

श्रुत्वा वसिष्ठोपि पपात भूमौ पौत्रस्य वाक्यं स रुदन्दयालुः ॥
अरुंधती चाश्रमवासिनस्तदा मुनेर्वसिष्ठस्य मुनीश्वराश्च ॥६६॥

श्रुत्वा वसिष्ठोपि पपात भूमौ पौत्रस्य वाक्यं स रुदन्दयालुः ॥
अरुंधती चाश्रमवासिनस्तदा मुनेर्वसिष्ठस्य मुनीश्वराश्च ॥६७॥

भक्षितो रक्षसा मातुः पिता तव मुकादिति ॥
श्रुत्वा पराशरो धीमान्प्राह चास्राविलेक्षणः ॥६८॥

पराशर उवाच ॥
अभ्यर्च्य देवदेवेशं त्रैलोक्यं सचराचरम् ॥
क्षणेन मातः पितरं दर्शयामीति मे मतिः ॥६९॥

सा निशम्य वचनं तदा शुभं सस्मिता तनयमाह विस्मिता ॥
तथ्यमे तदिति तं निरीक्ष्य सा पुत्रपुत्र भवमर्चयेति च ॥७०॥

ज्ञात्वा शक्तिसुतस्यास्य संकल्पं मुनिपुंगवः ॥
वसिष्ठो भगवान्प्राह पौत्रं धीमान् घृणानिधिः ॥७१॥

स्थाने पौत्रं मुनिश्रेष्ठ संकल्पस्तव सुव्रत ॥
तथापि श्रृणु लोकस्य क्षयं कर्तुं न चार्हसि ॥७२॥

राक्षसानामभावाय कुरु सर्वेश्वरार्चनम् ॥
त्रैलोक्यं श्रृणु शाक्तेय अपराध्यति किं तव ॥७३॥

ततस्तस्य वसिष्ठस्य नियोगाच्छक्तिनंदनः ॥
राक्षसानामभावाय मतिं चक्रे महामतिः ॥७४॥

अदृश्यंतीं वसिष्ठं च प्रणम्यारुन्धतीं ततः ॥
कृत्वैकलिंगं क्षणिकं पांसुना मुनिसन्निधौ ॥७५॥

संपूज्य शिवसूक्तेन त्र्यंबकेन शुभेन च ॥
जप्त्वा त्वरितरुद्रं च शिवसंकल्पमेव च ॥७६॥

नीलरुद्रं च शाक्तेयस्तथा रुद्रं च शोभनम् ॥
वामीयं पवमानं च पंचब्रह्म तथैव च ॥७७॥

होतारं लिंगसूक्तं च अथर्वशिर एव च ॥
अष्टांगमर्घ्यं रुद्राय दत्वाभ्यर्च्य यथाविधि ॥७८॥

पराशर उवाच ॥
भगवन्रक्षसा रुद्र भक्षितो रुधिरेण वै ॥
पिता मम महातेजा भ्रातृभिः सह शंकर ॥७९॥

द्रष्टुमिच्छामि भगवन् पितरं भ्रातृभिः सह ॥
एवं विज्ञापयाँल्लिङ्गं प्रणिपत्य मुहुर्मुहुः ॥८०॥

हा रुद्र रुद्ररुद्रेति रुरोद निपपात च ॥
तं दृष्ट्वा भगवान्नुद्रो देवीमाह च शंकरः ॥८१॥

पश्य बालं महाभागे बाष्पपर्याकुलेक्षणम् ॥
ममानुस्मरणे युक्तं मदाराधनतत्परम् ॥८२॥

सा च दृष्ट्वा महादेवी पराशरमनिन्दिता ॥
दुःखात्संक्लिन्नसर्वाङ्गमस्राकुलविलोचनम् ॥८३॥

लिंगार्चनविधौ सक्तं हर रुद्रेति वादिनम् ॥
प्राह भर्तारमीशानं शंकरं जगतामुमा ॥८४॥

ईप्सितं यच्छ सकलं प्रसीद परमेश्वर ॥
निशम्य वचनं तस्याः शंकरः परमेश्वरः ॥८५॥

भार्यामार्यामुमां प्राह ततो हालाहलाशनः ॥
रक्षाम्येनं द्विजं बालं फुल्लेन्दीवरलोचनम् ॥८६॥

ददामि दृष्टिं मद्रूपदर्शनक्षम एष वै ॥
एवमुक्त्वा गणैर्दिव्यैर्भगवान्नीललोहितः ॥८७॥

ब्रह्मेन्द्रविष्णुरुद्राद्यैः संवृतः परमेश्वरः ॥
ददौ च दर्शनं तस्मै मुनिपुत्राय धीमते ॥८८॥

सोपि दृष्ट्वा महादेवमानन्दास्राविलेक्षणः ॥
निपपात च हृष्टात्मा पादयोस्तस्य सादरम् ॥८९॥

पुनर्भवान्याः पादौ च नंदिनश्च महात्मनः ॥
सफलं जीवितं मेद्य ब्रह्माद्यांस्तांस्तदाह सः ॥९०॥

रक्षार्थमागतस्त्वद्य मम वालेन्दुभूषणः ॥
कोन्यः समो मया लोके देवो वा दानवोपि वा ॥९१॥

अथ तस्मिन्क्षणादेव ददर्श दिवि संस्थितम् ॥
पितरं भ्रातृभिः सार्ध शाक्तेयस्तु पराशरः ॥९२॥

सूर्यमंडलसंकाशे विमाने विश्वतो मुखे ॥
भ्रातृभिः सहितं दृष्ट्वा ननाम च जहर्ष च ॥९३॥

तदा वृषध्वजो देवः सभार्यः सगणेश्वरः ॥
वसिष्ठपुत्रं प्राहेदं पुत्रदर्शनतत्परम् ॥९४॥

श्रीदेव उवाच ॥
शक्ते पश्य सुतं बालमानन्दास्राविलेक्षणम् ॥
अदृश्यन्तीं च विप्रेन्द्र वसिष्ठं पितरं तव ॥९५॥

अरुंधतीं महाभागां कल्याणीं देवतोपमाम् ॥
मातरं पितरं चोभौ नमस्कुरु महामते ॥९६॥

तदा हरं प्रणम्याशु देवदेवमुमां तथा ॥
वसिष्ठं च तदा श्रेष्ठंशक्तिर्वै शंकराज्ञया ॥९७॥

मातरं च महाभागां कल्याणीं पतिदेवताम् ॥
अरुंधतीं जगन्नाथनियोगात्प्राह शक्तिमान् ॥९८॥

वासिष्ठ उवाच ॥
भो वत्सवत्स विप्रेन्द्र पराशर महाद्युते ॥
रक्षितोहं त्वया तात गर्भस्थेन महात्मना ॥९९॥

अणिमादिगुणैश्वर्यं मया वत्स पराशर ॥
लब्धमद्याननं दृष्टं तव बाल ममाज्ञया ॥१೦०॥

अदृश्यन्तीं महाभागां रक्ष वत्स महामते ॥
अरुंधतीं च पितरं वसिष्ठं मम सर्वदा ॥१೦१॥

अन्वयः सकलो वत्स मम संतारितस्त्वया ॥
पुत्रेण लोकाञ्जयतीत्युक्तं सद्भिः सदैव हि ॥१೦२॥

ईप्सितं वरयेशानं जगतां प्रभवं प्रभुम् ॥
गमिष्याम्यभिवंद्येशं भ्रातृभिः सह शंकरम् ॥१೦३॥

एवं पुत्रमुपामंत्र्य प्रणम्य च महेश्वरम् ॥
निरीक्ष्य भार्यां सदसि जगाम पितरं वशी ॥१೦४॥

गतं दृष्ट्वाथ पितरं तदाभ्यर्च्यैव शंकरम् ॥
तुष्टाव वाग्भिरिष्टाभिः शाक्तेयः शशिभूषणम् ॥१೦५॥

ततस्तुष्टो महादेवो मन्मथांधकमर्दनः ॥
अनुगृह्याथ शाक्तेयं तत्रैवांतरधीयत ॥१೦६॥

गते महेश्वरे सांबे प्रणम्य च महेश्वरम् ॥
ददाह राक्षसानां तु कुलं मंत्रेण मंत्रवित् ॥१೦७॥

तदाह पौत्रं धर्मज्ञो वसिष्ठो मुनिभिर्वृतः ॥
अलमत्यंतकोपेन तात मन्युमिमं जहि ॥१೦८॥

राक्षसा नापराध्यन्ति पितुस्ते विहितं तथा ॥
मूढानामेव भवति क्रोधो बुद्धिमतां न हि ॥१೦९॥

हन्यते तात कः केन यतः स्वकृतभुक्पुमान् ॥
संचितस्यातिमहता वत्स क्लेशेन मानवैः ॥११०॥

यशसस्तपसश्चैव क्रोधो नाशकरः स्मृतः ॥
अलं हि राक्षसैर्दग्धैर्दीनैरनपराधिभिः ॥१११॥

सत्रं ते विरमत्वेतत्क्षमासारा हि साधवः ॥
एवं वसिष्ठवाक्येन शाक्तेयो मुनिपुंगवः ॥११२॥

उपसंहृतवान् सत्रं सद्यस्तद्वाक्यगौरवात् ॥
ततः प्रीतश्च भगवान्वसिष्ठो मुनिसत्तमः ॥११३॥

संप्राप्तश्च तदा सत्रं पुलस्त्यो ब्रह्मणः सुतः ॥
वसिष्ठेन तु दत्तार्घ्यः कृतासनपरिग्रहः ॥११४॥

पराशरमुवाचेदं प्रणिपत्य स्थितं मुनिः ॥
वैरे महति यद्वाक्याद्गुरोरद्याश्रिताक्षमा ॥११५॥

त्वया तस्मात्समस्तानि भवाञ्छास्त्राणि वेत्स्यति ॥
संततेर्मम न च्छेदः क्रुद्धेनापि यतः कृतः ॥११६॥

त्वया तस्मान्महाभाग ददम्यन्यं महावरम् ॥
पुराणसंहिताकर्ता भवान्वत्स भविष्यति ॥११७॥

देवतापरमार्थं च यथावद्वेत्स्यते भवान् ॥
प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा कर्मणस्तेऽमला मतिः ॥११८॥

मत्प्रसादादसंदिग्धा तव वत्स भविष्यति ॥
ततश्च प्राह भगवान्वसिष्ठो वदतां वरः ॥११९॥

पुलस्त्येन यदुक्तं ते सर्वमेतद्भविष्यति ॥
अथ तस्य पुलस्त्यस्य वसिष्ठस्य च धीमतः ॥१२०॥

प्रसादाद्वैष्णवं चक्रे पुराणं वै पराशरः ॥
षट्प्रकारं समस्तार्थसाधकं ज्ञानसंचयम् ॥१२१॥

षट्साहस्रमितं सर्वं वेदार्थेन च संयुतम् ॥
चतुर्थं हि पुराणानां संहितासु सुशोभनम् ॥१२२॥

एष वः कथितः सर्वे वासिष्ठानां समासतः ॥
प्रभवः शक्तिसूनोश्च प्रभावो मुनिपुंगवाः ॥१२३॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे वासिष्ठकथनं नाम चतुःषष्टिमोऽध्यायः ॥६४॥