पूर्वभागः - अध्यायः ६१

सूत उवाच ॥
क्षेत्राण्येतानि सर्वाणि आतपंति गभस्तिभिः ॥
तेषां क्षेत्राण्यथादत्ते सूर्यो नक्षत्र तारकाः ॥१॥

चीर्णेन सुकृतेनेह सुकृतांते ग्रहाश्रयाः ॥
तारणात्तारका ह्येताः शुक्लत्वाच्चैव तारकाः ॥२॥

दिव्यानां पार्थिवानां च नैशानां चैव सर्वशः ॥
आदानान्नित्यमादित्यस्तेजसां तमसामपि ॥३॥

सवने स्यंदनेऽर्थे च धातुरेष विभाष्यते ॥
सवनात्तेजसोऽपां च तेनासौ सविता मतः ॥४॥

बहुलश्चंद्र हित्येष ह्लादने धातुरुच्यते ॥
शुक्लत्वे चामृतत्वे च शीतत्वे च विभाव्यते ॥५॥

सूर्याचंद्रमसोर्दिव्ये मंडले भास्वरे खगे ॥
जलतेजोमये शुक्ले वृत्तकुंभनिभे शुभे ॥६॥

घनतोयात्मकं तत्र मंडलं शशिनः स्मृतम् ॥
घनतेजोमयं शुक्लं मंडलं भास्करस्य तु ॥७॥

वसंति सर्वदेवाश्च स्थानान्येतानि सर्वशः ॥
मन्वंतरेषु सर्वेषु ऋक्षसूर्यग्रहाश्रयाः ॥८॥

तेन ग्रहागृहाण्येव तदाख्यास्ते भवंति च ॥
सौरं सूर्योऽविशत्स्थानं सौम्यं सोमस्तथैव च ॥९॥

शौक्रं शुक्रोऽविशत्स्थानं षोडशार्चिः प्रतापवान् ॥
बृहद्ब्रृहस्पतिश्चैव लोहितश्चैव लोहितम् ॥१೦  ॥

शनैश्चरं तथा स्थानं देवश्चापि शनैश्चरः ॥
बौधं बुधस्तु स्वर्भानुः स्वर्भानुस्थानमाश्रितः ॥११॥

नक्षत्राणि च सर्वाणि नक्षत्राणि विशंति च ॥
गृहाण्येतानि सर्वाणि ज्योतींषि सुकृतात्मनाम् ॥१२॥

कल्पादौ संप्रवृत्तानि निर्मितानि स्वयंभुवा ॥
स्थानान्येतानि तिष्ठंति यावदाभूतसंप्लवम् ॥१३॥

मन्वंतरेषु सर्वेषु देवस्थानानि तानि वै ॥
अभिमानिनोऽवतिष्ठंते देवाः स्थानं पुनः पुनः ॥१४॥

अतितैस्तु सहैतानि भाव्याभाव्यैः सुरैः सह ॥
वर्तंते वर्तमानैश्च स्थानिभिस्तैः सुरैः सह ॥१५॥

अस्मिन्मन्वंतरे चैव ग्रहा वैमानिकाः स्मृताः ॥
विवस्वानदितेः पुत्रः सूर्यो वैवस्वतेंतरे ॥१६॥

द्युतिमानृषिपुत्रस्तु सोमो देवो वसुः स्मृतः ॥
शुक्रो देवस्तु विज्ञेयो भार्गवोऽसुरयाजकः ॥१७॥

बृहत्तेजाः स्मृतो देवो देवाचार्योङ्गिरासुतः ॥
बुधो मनोहरश्चैव ऋषिपुत्रस्तु स स्मृतः ॥१८॥

शनैश्चरो विरूपस्तु संज्ञापुत्रो विवस्वतः ॥
अग्निर्विकेश्यां जज्ञे तु युवाऽसौ लोहितार्चिषः ॥१९॥

नक्षत्रऋक्षनामिन्यो दाक्षायण्यस्तु ताः स्मृताः ॥
स्वर्भानुः सिंहिकापुत्रो भूतसंतापनोऽसुरः ॥२೦  ॥

सोमर्क्षग्रहसूर्येषु कीर्तितास्त्वभिमानिनः ॥
स्थानान्येतान्यथोक्तानि स्थानिन्यश्चैव देवताः ॥२१॥

सौरमग्नि मयं स्थानं सहस्रांशोर्विवस्वतः ॥
हिमांशोस्तु स्मृतं स्थानमम्मयं शुक्लमेव च ॥२२॥

आप्यं श्यामं मनोज्ञं च बुधरश्मिगृहं स्मृतम् ॥
शुक्लस्याप्यम्मयं शुक्लं पदं षोडशरश्मिवत् ॥२३॥

नवरश्मि तु भौमस्य लोहितं स्तानमुत्तमम् ॥
हरिद्रभं बृहच्चापि षोडशार्चिर्बृहस्पतेः ॥२४॥

अष्टरश्मिगृहं चापि प्रोक्तं कृष्णं शनैश्चरे ॥
स्वर्भानोस्तामसं स्थानं भूतसंतापनालयम् ॥२५॥

विज्ञेयस्तारकाः सर्वास्त्वृषयस्त्वेकरश्मयः ॥
आश्रयाः पुण्यकीर्तिनां शुक्लाश्चापि स्ववर्णतः ॥२६॥

घनतोयात्मिका ज्ञेयाः क्लपादावेव निर्मिताः ॥
आदित्यरश्मिसंयोगात्संप्रकाशात्मिकाः स्मृताः ॥२७॥

नवयोजनसाहस्रो विष्कंभः सवितुः स्मृतः ॥
त्रिगुणस्तस्य विस्तारो मंडलस्य प्रमाणतः ॥२८॥

द्विगुणः सूर्यविस्ताराद्विस्तारः शाशिनः स्मृतः ॥
तुल्यस्तयोस्तु स्वर्भानुर्भूत्वाधस्तात्प्रसर्पति ॥२९॥

उद्धृत्य पृथिवीछायां निर्मितं मंडलाकृतिम् ॥
स्वर्भानोस्तु बृहत्स्थानं तृतीयं यत्तमोमयम् ॥३೦  ॥

आदित्यात्तच्च निष्क्रम्य समं गच्छति पर्वसु ॥
आदित्यमेति सोमाच्च पुनः सौरेषु पर्वसु ॥३१॥

स्वर्भानुं नुदते यस्मात्तस्मात्स्वर्भानुरुच्यते ॥
चन्द्रस्य षोडशो भागो भार्गवस्य विधीयते ॥३२॥

विष्कंभान्मण्डलाच्चैव योजनाग्रात्प्रमाणतः ॥
भार्गवात्पादहीनस्तु विज्ञेयो वै बृहस्पतिः ॥३३॥

बृहस्पतेः पादहीनौ वक्रसौरी उभौ स्मृतौ ॥
विस्तारान्मण्डलाच्चैव पादहीनस्तयोर्बुधः ॥३४॥

तारानक्षत्ररूपाणि वपुष्मंतीह यानि वै ॥
बुधेन तानि तुल्यानि विस्तारान्मण्डलाच्च वै ॥३५॥

प्रायशश्चन्द्रयोगीनि विद्यादृक्षाणि तत्त्ववित् ॥
तारानक्षत्ररूपाणि हीनानि तु परस्परम् ॥३६॥

शतानि पंच चत्वारि त्रीणि द्वे चैव योजने ॥
सर्वोपरि निकृष्टानि तारका मंडलानि तु ॥३७॥

योजनान्यर्धमात्राणि तेभ्यो ह्रस्वं न विद्यते ॥
उपरिष्टात्त्रयस्तेषां ग्रहास्ते दूरसर्पिणः ॥३८॥

सौरोङ्गिराश्च वक्रश्च ज्ञेया मंदविचारिणः ॥
पूर्वमेव समाख्याता गतिस्तेषां यथाक्रमम् ॥३९॥

एतेष्वेव ग्रहः सर्वे नक्षत्रेषु समुत्थिताः ॥
विवस्वानदितेः पुत्रः सूर्यो वै मुनिसत्तमाः ॥४೦  ॥

विशाखासु समुत्पन्नो ग्रहाणां प्रथमो ग्रहः ॥
त्विषिमान् धर्मपुत्रस्तु सोमो देवो वसुस्तु सः ॥४१॥

शीतरश्मिः समुत्पन्नः कृत्तिकासु निशाकरः ॥
षोडशार्चिर्भृगोः पुत्रः शुक्रः सूर्यादनंतरम् ॥४२॥

ताराग्रहाणां प्रवरस्तिष्ये क्षेत्रे समुत्थितः ॥
ग्रहश्चांगिरसः पुत्रो द्वादशार्चिर्बृहस्पतिः ॥४३॥

फाल्गुनीषु समुत्पन्नः पूर्वाख्यासु जगद्गुरुः ॥
नवर्चिर्लोहितांगश्च प्रजापतिसुतो ग्रहः ॥४४॥

आषाढास्विह पूर्वासु समुत्पन्न इति स्मृतः ॥
रेवतीष्वेव सप्तार्चिःस्थाने सौरिः शनैश्चरः ॥४५॥

सौम्यो बुधो धनिष्ठासु पञ्चर्चिरुदितो ग्रहः ॥
तमोमयो मृत्युसुतः प्रजाक्षयकरः शिखी ॥४६॥

आश्लेषासु समुत्पन्नः सर्वहारी महाग्रहः ॥
तथा स्वनामधेयेषु दाक्षायण्यः समुत्थिताः ॥४७॥

तमोवीर्यमयो राहुः प्रकृत्या कृष्णमंडलः ॥
भरणीषु समुत्पन्नो ग्रहश्चन्द्रार्कमर्दनः ॥४८॥

एते तारा ग्रहाश्चापि बोद्धव्या भार्गवादयः ॥
जन्मनक्षत्रपीडासु यान्ति वैगुण्यतां यतः ॥४९॥

मुच्यते तेन दोषेण ततस्तद्ग्रहभक्तितः ॥
सर्वग्रहाणामेतेषामादिरादित्य उच्यते ॥५೦  ॥

ताराग्रहाणां शुक्रस्तु केतूनां चापि धूमवान् ॥
ध्रुवः किल ग्रहाणां तु विभक्तानां चतुर्दिशम् ॥५१॥

नक्षत्राणां श्रपिष्ठा स्यादयनानां तथोत्तरम् ॥
वर्षाणां चैव पञ्चानामाद्यः संवत्सरः स्मृतः ॥५२॥

ऋतूनां शिशिरश्चापि मासानां माघ उच्यते ॥
पक्षाणां शुक्लपक्षस्तु तिथीनां प्रतिपत्तथा ॥५३॥

अहोरात्रविभागानामहश्चादिः प्रकीर्तितः ॥
मुहूर्तानां तथैवादिर्मुहूर्तो रुद्रदैवतः ॥५४॥

क्षणश्चापि निमेषादिः कालः कालविदां वराः ॥
श्रवणांतं धनिष्ठादि युगं स्यात्पंचवार्षिकम् ॥५५॥

भानोर्गतिविशेषेण चक्रवत्परिवर्तते ॥
दिवाकरः स्मृतस्तस्मात्कालकृद्विभुरीश्वरः ॥५६॥

चतुर्विधानां भूतानां प्रवर्तकनिवर्तकः ॥
तस्यापि भगवान् रुद्रः साक्षाद्देवः प्रवर्तकः ॥५७॥

इत्येष ज्योतिषामेवं सन्निवेशोर्थनिश्चयः ॥
लोकसंव्यवहारार्थं महादेवेन निर्मितः ॥५८॥

बुद्धिपूर्वं भगवता कल्पादौ संप्रवर्तितः ॥
स आश्रयोभिमानी च सर्वस्य ज्योतिरात्मकः ॥५९॥

एकरूपप्रधानस्य परिणामोयमद्भुतः ॥
नैष शक्यः प्रसंख्यातुं याथातथ्येन केनचित् ॥६೦  ॥

गतागतं मनुष्येण ज्योतिषां मांसचक्षुषा ॥
आगमादनुमानाच्च प्रत्यक्षादुपपत्तितः ॥६१॥

परीक्ष्य निपुणं बुद्ध्या श्रद्धातव्यं विपश्चिता ॥
चक्षुः शास्त्रं जलं लेख्यं गणितं मुनिसत्तमाः ॥६२॥

पञ्चैते हेतवो ज्ञेया ज्योतिर्मानविनिर्णये ॥६३॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे ग्रहसंख्यावर्णनं नामैकषष्टितमोध्यायः ॥६१॥