पेढार्‍यांचा व दुष्काळाचा - उगा भ्रमसि बा उगा कशाला य...

उगा भ्रमसि बा उगा कशाला युगांत खळ हा कली । कली मातला सार धनदारा इच्छी राज्यासही हाकली ॥ध्रु०॥
कुणा न कुणि धनि मना ये तसे जनांसि जन वंचिती । धनानिमित्तें मरति किति गरति धरूनि यवन अन्न चारिती ॥ आठां दिवसांमधिं पठाण तिनदां लुटावया धांवती । उठावयाला तकवा नाहीं बकवा सारा धनिचाकर झूंजती ॥ दार वित्त घरदार दिलें तरी मार चुकेना रती । फार वदूं मी वधिल्याहो काई गाई बाटविल्या द्विजसती ॥ फंद मातले धुंद झाली बेबंद बुडाली क्षिती । मंद करिती मसलतीला मग फ्सली तिला नावरितां फळ भोगिती ॥ पुंड घरोघरी बंड कुणावर दंड कोण बांधिती । खंड कुणाच्या गावा कुणि घ्यावा द्यावा कुणि कुणाला किती ॥ असा न कोणी पुसावयाला कसा काळ कशि गती । बसावया नच जागा मग पागा गजरथ बागा कुठें राहती ॥ चिकाआंत ज्या निका पढविल्या पिकाशि गळ लाविती । विकावया त्या नेल्या किती मेल्या अबळा उरल्या जन चुंबिती ॥ फांस गळ्यामधिं बांस पाठीवर लोहहडा लाविती । मास विप्र लोकांचे तोकांचे वेचिती सांडस घेऊनि हातीं । धीर वीर किति अमीर होउनी फकीर भिक मागती । चीर नसे हो आंगा किति सांगावा तो जीभ लाजती ॥ हातिं धरुनि देवता फोडिल्या लताराम भंगिती । गतायु किति झाले किति प्याले विषय किति उरले सुख सेविती ॥(चाल)॥ किति सागरउदके कुटुंबसह वाहले । किति दैवगतीने काशीसहि पावले ॥ किति कर्नाटक देशांत धनिक धांवले । किति अबूचे जन येथीच भांबावले ॥ कैकांनी हिरे बचनाग कैफ चावले । किति उठाउठी भयभीत मरण पावले ॥ किति ब्राह्मणागालहि यवनांनी चावले । कवले काय करितील जन का गावले ॥ अति सात्त्विक ते दुष्कर्मी सरसावले । किति फंद करिती ते बेबंदांतचि घावले ॥(चाल पहिली)॥ कयास मज हा लया रुद्र करि दया दृष्टि झांकली । भयानका क्षिति झाली घरघाली रुद्रविंशति जगिं फांकली ॥१॥

रुसा न कलिवर पुसा कुणि परास म्हणती करा पातकें बरी । खराब जन निजकर्में करिती अधर्म राजाची अफतरी ॥ बाप तयाला ताप वृद्धपणिं पापपुत्र हा करी । शाप देतसे तोही म्हणे नोहे माझा वीर्यज हा तरि जरी ॥ माय टाकिली पाय बांधुनी बायकोशि घे शिरी । होय कशाचा बेटा तो पेटार्‍यांतुनि साप काढिला वरी ॥ सून बहिण सासू जे म्हणति तिशिं सुरतवासना घरी । भवन बुडे पापाने, मधुपाने मातुनि माय सुताला वरी ॥ मनीं धरुनि कामिंनी मठामधिं मुनी विनयचातुरी । जगीं दाविती बावा, परि आंतुनि कावा, भोंदुनि खाती पुरी ॥ लेश नसे उपदेश आपुला देशा टाकुनी दुरी । केशवार्चन करती वरती परि आंतुनि कर्मे नानापरी ॥ असे धूर्त जे तूर्त जगामधिं मूर्त पाप चव घरी । पूर्ती मखादिक याचिं व त्याची कर्मे म्हणू नका हो खरी ॥ वित्त हरिति निरनिमित्त ठेवुनि चित्त अर्थ यावरी । मत्त धन्याशीं चोरी करिती अधिकारी दया कुठुन भूसुरीं ॥ सती म्हणति निजपती त्यजुनि नांदती पराचे घरीं । जिवें मारिती भर्ते त्या वरते दुसरे करिति कितिक सुंदरी ॥(चाल)॥ किती कन्या ह्रदयविक्रयें परमपातकी । एकाची वृत्ति एकास करी घातकी ॥ किति दुर्मतिनें गुरुपत्नीला हाटकी । किति जारण मारण उच्चाटण नाटकी ॥ कितिकांची वाणी मृषा वदुनि हालकी । धनियास पालखी चाकरास नालकी । कुणि विधवा ठेविती घरामधें पाणकी । मित्रास वंचिती मग कोठुन भावकी ॥ अशिं कितिएक पापें जगी कुणा ठाउकीं ॥ (चाल पहिली)॥ जराक यास्तव करावया स्तव जरा मतिस जाकली । करा श्रवण व्हायाचे ऐशी विधिवाणी भाकली ॥२॥

चिन्ह वाटतें भिन्न पुढतिं जें खिन्न जाहले मनीं । भिन्नदेह किति करति किति भरति पोटें श्वानें कंटाळुनी ॥ पहा कितिक जन महागाईनें दाहि दिशा धुंडुनी । अहो शेवटी मेले किती गेले यमलोकाशिं गणावे कुणीं । भणाण सारा दणाण झाला कणा पावति सणीं । कुणास न मिळे भाजी कुणि राजी करडी मिळो आंबाडी जुनी ॥ मुरक चढती कुणी भूक म्हणति द्विज आधुक तशा ब्राह्मणी । कुकरी शालाशाला कुणि त्याला भी राहूं न देति आंगणीं ॥ कढी म्हणति कुणि वडी घालिती उडी अन्न पाहुनि । रडि येती किति  पोरें किति ढोरें तैशीं ओढिती दारांतुनी । पाक हो न हो हाक मारिती भाकर द्या म्हणवुनी । टाक मुखामधि काहीं मज नाहीं म्हणती अन्न पंधरा दिनीं । जळा पिउनि किती नळांत फुगले पळांत वपु त्यागुनी गळां पडुनि किति रडति किति धरति बाळे मुडदे कंटाळुनी ॥ क्षुद्र इतर जे शूद्र तयांवरि रुद्रकोप या क्षणीं । मुद्रस कैचा त्याला भलत्याला भाकर मागति मुख पसरुनि ॥ चणा अगर नाचणा एखादा धणा मिळे त्यांतूनी । उणा दिवाळी दसरा किती दुष्काळाचा घसरा घ्या पाहुनी ॥ पीठ डाळकुट मीठ ढिगावरी नीट पडति जाउनी । धीट सोशिती कांठी परिपाठी सोडित नच मेल्यावांचुनी ॥(चाल)॥ करितील कायहो अन्नाविण गांजली । ही दुनया सारी जठराग्रिंत भाजली ॥ नच माधुकरीला कोणि तदा लाजली । वेंचिती शितें चिखलांत राड माजली । धनिकाची दौलत अपणांत सामावली ॥ शेवटी विळे पळी दिवेलावणी बाजलीं । यावरि येउनियां देवा कां गांजली ॥ कैकांनी कुटुंबे विष पाजुनी निजविलीं । ही दुष्काळाची भंलि नौबत वाजली ॥ वर्णावी म्हणुनियां कविमतिला डाजली ॥(चाल पहिली)॥ काळ कठिण दुष्काळ उडाला काळरीति ठाकली । भाळवृद्ध लोकांत कुठे काही तरी मर्यादा राहिली? ॥३॥

सुधी म्हणति निरवधी काळ त्यामध्यें दीडपायली । कधी ऐकिली चिपटीं कधी निपटी कोळवी चोळवी कधी पाहिली ॥ जुना जिन्नस वरी उणा वाटे कुठे कुणांत पत राहिली । मणास रुपये तेरा तेलाला बारा तुपा शपथा वाहिली ॥ गूळ असो तोळाभर आहे की मूळ मिठाची डली । खूळ लवंगा पैशाच्या सवंगा मिरची पांच दिधली ॥ हुजूर वाणी रुजू तराजू खजूरी ती एकली । खिजून घेती पैसा देतिल हो कैसा माखली नच जीभली ॥ गहूं म्हणति जे बहु सवंग ते नउ चिपटी जाहलीं । नवे मऊ जे दाणे बेदाणे झाले अशी दशा साहिली ॥ मका रांड ही आका इला परि शिका कोठडी केली । नको द्वाड एरंडी हे रंडी आठा चिपटी कधी ऐकिली ॥ दुकाळ त्यामधिं बकाळ मंडळी ठकापरिस ठक भली । दुकान घालुनी बसती वरी दिसती निर्मळ घातुकता वाइली ॥ नितळ सोनिया पितळ म्हणति निज पितळ पुतळि आटली । कुतळ बुडविले सारे ही वारे वेळची सराफाइला दिली ! सार हिर्‍याला गार म्हणति सोनार देत पावली । चार शेर तांब्याला का भ्यालां म्हणे कांसार देत आधेली ॥ पुरे काळ हा नुरे योग्यता विरे निघनि चाली । अहो शालुच्या फरदा चवलिचा खुरदा काय गोष्ट चांगली ॥(चाल)॥ हे राहो भाजीत बागवान जोडका ॥ पैशाचा एकचि मुळा एक दोडका । पैशास मक्याचा कंद एक मोडका । हा कांदा दो पैशांस एक बोडका ॥ जळणास रुपयाला एक लहान खोडका । घोडयास शिपाई काय करिल घोडका । काळाने देश यापरि केला रोडका । मग हत्याराचा उपाय काय थोडका । खाउनी नाबद म्हणों नये गोड कां ॥(चाल पहिली)॥ अजातरिपु हे प्रजा इतःपर मजा वृष्टि शिरकली ॥ दुजी आस न कविरायाची, कृति येथुनि उरकली ॥४॥