वेदस्तुति - श्लोक ३९

यदि न समुध्दरंति यतयो ह्नदि कामजटा दुरधिगमोऽसतां ह्नदि गतोऽस्मृतकंठमणि:\ ।
असुतॄपयोगिनामुभयतोऽप्यसुखं भगवन्ननपगतांतकादनधिरुढपदाद्‍भवत; ॥३९॥ (२६)

॥ टीका ॥
श्रुति म्हणती भो भगवंता ॥
जे कां यति ह्नदिस्थिता ॥
कामसटा भोगान्विता ॥
बळिष्टभूता नोत्पाटिती ॥७३॥
यति म्हणिजे यत्नशीळ ॥
तव प्राप्त्यर्थस जे अळुमाळ ॥
परी अंतरी काममूळें सबळ ॥
विषयजळ प्राशूनी ॥७४॥
ती वासना रुप काममूळें ॥
पूर्वाध्यास ज्यां विशाळ आळें ॥
देहाहंकारभोगळें ॥
सिंची केवळ निरंतर ॥७५॥
ऎसीं काममूळें बिलष्ट ॥
जरी नोत्पाटिती अंतर्निष्ठ ॥
आणि वरिवरी शेवट ॥
काम उभ्ट तरुचे ॥७६॥
स्त्रीपुत्रादि स्वजन देखा ॥
किंवा गॄहादिवृत्तिप्रमुखा ॥
या बहि:संग कामशाखा ॥
तोडिती अशेखा बहिमुर्ख ॥७७॥
परि मूळाचेनि सुरवाडें ॥
अनेक उठती जुंबाडें ॥
ऎसा नित्य नूतन वाढे ॥
हें मूर्खा निवाडें उमजेना ॥७८॥
तरी त्या असती दुष्टांलागीं ॥
तूं ह्नदसस्थ गॄढ लिंगी ॥
अप्राप्त होसी निस्संगसंगी ॥
कीं केवळ विरागी नव्हती ते ॥७९॥
ह्नदयी असोनी अप्राप्त म्हणणें ॥
हें कैसें घडेल बोलणें ॥
तरी उमजेल उदाहरणें ॥
कॄतव्याख्यानें यथास्थित ॥८०॥
जैसा विसरें कंठस्थमणि ॥
नाहींच वाटे केवळ मनीं ॥
प्राप्त असोनि अप्राप्तपणीं ॥
असतां लागूनि तद्वत तूं ॥८१॥
एवं अप्राप्त आत्मा तूं जयांसी ॥
ते प्राण पोषिती अहर्निशीं ॥
असुतॄपयोगी निश्चयेंसी ॥
म्हणिजे तयांसी यास्तव ॥८२॥
असुतॄप आणि म्हणणें योगी ॥
हे आख्या नव्हे तयांजोगी ॥
तरी विपरीत नामें वावुगीं ॥
काय नसती जगीं इतरांसी ॥८३॥
झाडासी आदित्य म्हणती ॥
पाहतां न सांपडे रातीं ॥
बचनागासि अमॄतें ख्याती ॥
सेवितां मरती भक्षक ॥८४॥
शिल्पिकशास्त्रा नाम ब्रह्या ॥
कीं त्या अर्हता सॄजन कर्मा ॥
अज बोलती बोकड-वर्ष्मा ॥
कीं तो अजन्मा म्हणावा ॥८५॥
राक्षसा संकेत पुण्यजन ॥
देखतां मानावा सज्जन ॥
वज्री करी पदघर्षण ॥
संत्र्कंदन तें होय ॥८६॥
पाषाणासी नाम चिरा ॥
मस्तकीं ठेवितां दिसे बराअ ॥
अयथार्थ ऎशा तया नरां ॥
नामनिर्धारा जाणिजे ॥८७॥
योगियांचा घेतीए वेष ॥
धरिती जनीं तदावेश ॥
दंभ दावूनि भाविकांस ॥
ठाकिती विशेष कापट्यें ॥८८॥
विध्युक्त सांडिला परिग्रह ॥
मग जनासि झाले गळग्रह ॥
वाढविती आपुला आग्रह ॥
दुर्बुध्दिसंग्रह करुनि ॥८९॥
भगवीं करुनी मिरविती ॥
शरीर आपुलें जगविती ॥
गोष्टी सांगूनी झगविती ॥
ज्ञान शिकवितो अबळांसी ॥९०॥
घर सांडूनिया हठें ॥
मठ करुनि राहती मोठे ॥
मेळवूनी शिष्य लोठे ॥
दाविती मोठें प्रस्थान ॥९१॥
स्वस्त्री उपेक्षूनि आवडी ॥
शिष्यिणी मेळविती धांगडी ॥
धनप्राप्तिं पाहोनी सवडी ॥
साधन परवडी दाखविती ॥९२॥
लटिकेचि बैसती ध्यानस्थ ॥
निणूनि आत्मा ह्नदयस्थ ॥
मानस चंचळ भोगासक्त ॥
अर्चनीं  रत म्हणविती ॥९३॥
वरिवरी दाविती विराग ॥
गुप्त सेविती अनेक भोग ॥
कॄत्रिम नेणोनिया तें सोंग ॥
धरुनि अनुराग जन भजती ॥९४॥
वरदळ देखोनि खटाटोप ॥
भाव धरिती मूर्खकळप ॥
पजिती मानूनि योगाधिप ॥
उपचार अमूप अर्पिती ॥९५॥
अन्नें वसनें उत्तमोत्तम ॥
स्त्रकचंदन वनितावर्ष्म ॥
तत्सेवनें मानिती शर्म ॥
परि नेणती धर्म आपुला ॥९६॥
जेथ आपणा नाही अधिकार ॥
ते प्रकटिती बहु प्रका ॥
करिती कीर्तन उत्साह गजर ॥
परि लक्ष समग्र विषयांत ॥९७॥
ऎसे विषयी वॄथा पुष्ट ॥
भोग सेविती यथेष्ठ ॥
पिण्डपोषक क्रियाभ्रष्ट ॥
ते आत्ममघ नष्ट जाणावे ॥९८॥
म्हणाल भगवद भक्तांचें आचरण ॥
सोपाधिक त्र्क्रियावान ॥
तद्वत आचरतां या दूषण ॥
काय म्हणोन अनुकार ॥
परि भिन्न अधिकार उभयांचा ॥१२००॥
साध्वी स्वतनु सालंकृत ॥
करुनि भर्तारा रंजवीत ॥
म्हणोनि इहलोकीं कीर्तिमंत ॥
अपवर्ग निश्चित ते पावे ॥१॥
अनियमें पुंश्चळी नारी ॥
बहुधा स्वतन्रसी शॄंगारी ॥
कामवांछी नाना नरीं ॥
सौख्य शरीरीं लक्षूनी ॥२॥
म्हणोनि उपचार ते चि विपचार ॥
दिसती तयेचे दोषाकार ॥
निंद्य इहलोकीं ते नार ॥
नरक अघोर मग भोगी ॥३॥
तेंवि भजनोपाधि करुन ॥
साधु तोषविती भगवान ॥
अपवर्गेच्छा मनीं धरुन ॥
विरक्त होऊन वैषयिकीं ॥४॥
दाभ्मिक जनोपाधि दाविती ॥
जनासि विविधा रंजविती ॥
पूजा तयांची वात्र्छिती ॥ ।
सुख भोगिती ऎन्द्रिय ॥५॥
असो श्रुति श्रीभगवन्ता ॥
स्यांसि दुर्गम तूं ह्नदयीं असतां ॥
तरी काय इतुकी चि हानि त्या मता ॥
मग विपत्ति होय ते ऎका ॥६॥
इन्द्रियपोषक कपटयोगी ॥
उभय लोकीं दु:ख त्यांलागीं ॥
ते जरी म्हणाल कवणें भंगीं ॥
होय तरी श्रुतिगीए अवधारा ॥७॥
मृत्यु म्हणिजे अज्ञानप्रचर ॥
अंतकनामें हा संसार ॥
अहंताममतात्मक सविकार ॥
त्रिगुणाकार जो भासे ॥८॥
तो आत्मबोधेंवीण अनिवृत्त ॥
कीं निरासिला नाहीं च निश्चित ॥
यास्तव देहत्मभावें आसक्त ॥
विषयसुखार्थ होताती ॥९॥
तें विषयसुख साधे धनें ॥
म्हणोनि करिती लोकाराधनें ॥
धनचन्ताचीं मनोधरणें ॥
द्रवाकारणें करिताती ॥१०॥
मठासि आलिया धनवंत ॥
त्यांचा आदर करिताती बहुत ॥
आपण उच्चासनीं महंत ॥
ज्ञान वैराग्य बोलती ॥११॥
शिष्य भोंवते परिचारक ॥
व्यजनचामरछत्रधारक ॥
मोरकुंचे ढाळिती एक ॥
ऎसे अनेक परिचरती ॥१२॥
यावा देखोनि हा स्वतंत्र ॥
भजों लागती तावन्मात्र ॥
पूजा करुनि इच्छिती मंत्र ॥
धनिक तत्पर होत्साते ॥१३॥
तंव कांहींएक करुनि मिस ॥
तीर्थोद्यापन उत्साह दिवस ॥
धन याचिती श्रीमंतांस ॥
साहित्य अशेष करा म्हणती ॥१४॥
तग ते लोक रजोगुणी ॥
ऎकोनि साभिलाष वाणी ॥
फ़िरोनि दर्शन न घेती कोण्ही ॥
जाणोनि मनीं दाभ्भिकसे ॥१५॥
ज्ञान ध्यान आणि चतुरता ॥
बहु दिवसांची स्नेहवार्ता ॥
हे तेव्हांचि गेली तत्त्वता ॥
कांही दे म्हणतां अभिलाषें ॥१६॥
जे जे करीत होते स्तुति ॥
तेचि निन्दा मुखें वदती ॥
ऎकोनि अंतरीं जळाती ॥
खेद करिती अतिशयें ॥१७॥
मग म्हण हाती गांवचि नष्ट ॥
लोक अभक्त येथ कां भोगावें वृथा कष्ट ॥
जावें स्पष्ट देशावरा ॥१८॥
बाहेर मेळवूनियां धन ॥
यांच्या उरावरी च आपण ॥
क्ष्मंड करुं चालवूं पण ॥
लज्जित हे जन तैं होती ॥१९॥
मग शिष्यांसहित देशान्तर ॥
सेवूनि फ़िरती दारोदार ॥
म्हणविती दंभे योगेश्वर ॥
नारीनर झकविती ॥२०॥
सकाम साधनांच्या कोटी ॥
अनेक परमार्थाच्या गोठी ॥
सांगूनी वेधिती जनांच्या थाटी ॥
भजनपरिपाटी प्रकटूनी ॥२१॥
आधीं दावूनि नि:स्पृहता ॥
मस्तकीं हात ठेविती पुरता ॥
मग मागती धन तत्तवता ॥
करुनि सत्ता त्यांवरी ॥२२॥
म्हणती शिष्यांसी आपण ॥
तुम्ही कायावाचामन ॥
अर्पूनि झालेति पूर्ण शरण ॥
तरी धनवंचन करुं नये ॥२३॥
तंव येर करुणा बहु भाकिती ॥
स्वामी दरिद्रि आम्ही म्हणती ॥
यथाशक्तया जें अर्पिती ॥
देखूनि कोपती तयांवरी ॥२४॥
मग ते शिप्य ही निभींडपणें ॥
बोलती भंडविभंड बोलणें ॥
परस्परें कळवंडतां त्राणे ॥
छी थू होय बहु लोकीं ॥२५॥
ग्रामाधिपति देशाधिपति ॥
जाऊनि भेटति तयांप्रति ॥
आशा देखनि ते बोलती ॥
योगास्थिति हे काय ॥२६॥
तथापि मुखदाक्षिण्यें देती ॥
रुष्ट होऊनि तोचि घेती ॥
ऎसें बहु क्लेशें धन अर्जिती ॥
फ़िरुनि येती मठासी ॥२७॥
तंव तें दुर्दशेचें धन ॥
महत्क्लेशें संपादून ॥
भोग भोगूं न शकती पूर्ण ॥
उजगरपणें लोकांत ॥२८॥
मग एकान्तीं करुनि स्थळ ॥
निकट शिष्यिणीशिष्यमेळ ॥
तिहींशी करिती चकंदळ ॥
भयें विकळ होत्साते ॥२९॥
जैसे जारजारिणी नारी ॥
गुप्त भोगिती परस्परीं ॥
परि दु:ख वाहती जिव्हारी ॥
अहोरात्रीं जनभयें ॥३०॥
विषयसेवन त्यां क्षणमात्र ॥
परी काळजीस अंतरी अहोरात्र ॥
तद्वत हेही अपवित्र ॥
चिन्तातुर अखंडित ॥३१॥
भोग वैभव हें यथेष्ट ॥
झणें होईल लोकांत प्रकट ॥
विपरीत मानूनि देतील कष्ट ॥
मग जाईल स्पष्ट प्रतिष्ठा ॥३२॥
म्हणोनि इहलोकीं द:ख स्थिती ॥
पावती ऎसिये रीती ॥
आतां अमुत्र दु:खावाप्ति ॥
तेही निगुती परिसावी ॥३३॥
पावले नाहींत ज्याचें पद ॥
ऎसा जो तूं स्वयंबोध ॥
ईश्वर कृतकर्माचा फ़लद ॥
ह्नदयस्थ प्रसिध्द परमात्मा ॥३४॥
त्या तुजपासूनि ही दु:ख ॥
पावती निश्चयें बहिर्मुख ॥
ते कां म्हणसी तरी विवेक ॥
तो नावेक कथिजेल ॥३५॥
ज्यासी निजप्राप्तचा अभाव ॥
ते अविद्यावंत जीव ॥
तिहीं आश्रमधर्म सावयव ॥
अवश्यमेव आचारिजे ॥३६॥
अंतरीं अप्राप्त तूं पुरुषोत्तम ॥
आणि अज्ञान विषयत्वें जें परम ॥
प्राप्तवर्णाश्रमीं निज धर्म ॥
त्याचा अतिक्रम करुनिया ॥३७॥
योगी म्हणवूनि यथेष्टाचरण ॥
कैसें केलें तत्कर्मनिबंधन ॥
ते पावती तव दंड पूर्ण ॥
नरकलक्षण आकल्प ॥३८॥
ऎसें परलोकींही सुख ॥
भोगिती ते हीनविवेक ॥
एवं कामिक यति उभयत्र दु:ख ॥
लाहती निष्टंक श्रुति म्हणति ॥३९॥
तंव एक वितर्के वदती ॥
हे येथ कैसी वंदती ॥
यतीसी कांहींही कृत्य निश्चिती ॥
नाहीच जाणती विपश्चित ॥४०॥
सुकदु:खोपभोगेंकरुन ॥
प्रारब्धक्षय होय पूर्ण ॥
कीं मारब्धभोगेंकरन ॥
नोहेच क्षीण सर्वथा ॥४१॥
या कारणास्तव त्या वॄथा ॥
निन्दितां पुरें नेणतां ॥
उभयत्र असुख हें लावितां ॥
दूषण तत्त्वता किमर्थ ॥४२॥
आश्रमधर्माचा परित्याग ॥
हें लक्षितां त्यांचें व्यंग ॥
तरी ऎका श्रुत्यर्थ साड्र ॥
संशयभंगकारक हा ॥४३॥
ब्रह्य जाणे तो ब्राह्यण ॥
तो चिदात्मबोधें परिपूर्ण ॥
स्वसुखानुभवें आनंदवन ॥
निरंतर संविन्मय शान्त ॥४४॥
हा नित्य महिमा ब्राह्यणाचा ॥
कर्में न वाढे साचा ॥
ना न लगे बाध उणीवेचा ॥
येणें करुनि कदापिही ॥४५॥
प्रावृट्‍काळीं जयापरी ॥
नद्या मिसळती पूर्ण नीरीं ॥
ग्रीष्मीं आटती परि समुद्रीं ॥
न्यूनाधिक्य दिसेना ॥४६॥
कीं अमृतीं शर्करा मेळविली ॥
तरी त्या अधिक गोडी आली ॥
नातरी कांहीं न्यून जाहली ॥
हे तेथ बोली न शोभे ॥४७॥
हाचि श्रुतिवचनें विशदर्थ ॥
सनंदन वक्ताअ समर्थ ॥
बोले विशुध्द परमार्थ ॥
ते परिसोत श्रवणाथीं ॥४८॥