खंड २ - अध्याय ६९

श्रीगणेशाय नमः । गृत्समद प्रल्हादासी सांगत । चिंतामणि माहात्म्य पुनीत । स्वायंभुव कर्दमास देत । आपुली कन्या देवहूती ॥१॥
तिच्यापासून कपिल जन्मत । तो साक्षात्‍ विष्णु अवतरत । कर्दमाच्या तपें प्रसन्नचित्त । तत्त्वज्ञान प्रकाशक ॥२॥
त्या पुत्रासी पूजा करित । कर्दम महोत्सवांत । ब्रह्मादी देवगण येत । दर्शनार्थ तयाच्या ॥३॥
त्या कपिलाची मुंज करित । देई तया यज्ञोपवीत । गायत्री मंत्र उपदेशित । सांग वेद अध्यापिले ॥४॥
केवळ श्रवणमात्रें पाठ करित । कपिल झाला विद्यायुक्त । एकदां भक्तिसंयुत नमित । पत्नीसहित कर्दम तयासी ॥५॥
म्हणे तयासी विनयान्वित । महाभागा तूं विष्णुदेव असत । तरी शुक्ल ज्ञान मजप्रत । सांग संसार तरावया ॥६॥
ऐसें पित्याचें वचन । ऐकून सांगे गाणेशज्ञान । कपिल त्यासी विनीत वचन । म्हणे ताता ऐकावें ॥७॥
मी तें महाज्ञान सांगेन । जें शांतिदायक पावन । मी अनुभविलें महान । सर्व मायामय जाणा ॥८॥
पंचक पंचक असत । त्रिविध भ्रांतिरुप भेदयुक्त । भ्रान्तिधारक रुप चवथें असत । त्यांच्या अभेदें ब्रह्मज्ञान ॥९॥
पृथ्वी जल तैसें तेज वर्तत । भ्रांतिदायक जगांत । वायू भ्रांतिधर असत । तुरीयात्मा त्यास म्हणती ॥१०॥
त्यांच्या अभेदसंयोगें होत । आकाश ब्रह्म तें ख्यात । भूतांसी ज्ञानप्रद असत । तें स्वयं महाभूत नसे ॥११॥
हें जैसें भूतपंचक । तैसेंचि जाणा अन्यपंचक । ब्रह्म मायामायिक । स्वानंद संज्ञित जें असे ॥१२॥
कर्मेंद्रिय विकासक असत । ज्ञानेंद्रियेंही पांच जगतीं । पंच तन्मात्रांची ख्याती । ऐसें जाणा मुनिसत्तमा ॥१३॥
पंच देव निज देहांत । कर्मेंद्रिय विकासक असत । ज्ञानेद्रियांचें अधिष्ठान होत । ऐसें ख्यात मानदा ॥१४॥
स्थूल सूक्ष्मसम असत । चौथें आत्मप्रतीती देत । बिंदू पांचवा वर्तत । देहपंचक हें ख्यात ॥१५॥
स्वर्ग मृत्यू पाताळ असत । चौथें ब्रह्मांड वर्तत । गुणेशवर्ण पांचवा प्रख्यात । ऐसें अंडपंचक वर्णिलें असे ॥१६॥
ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य शूद्र । महामुने वर्णहीन तें पांचवें उग्र । ऐसे वर्णपंचक समग्र । योगीजन सांगती ॥१७॥
ब्रह्मचारी तैसा गृहस्थ । तिसरा तो वानप्रस्थ । चवथा संन्याश्रमस्थ । पांचवा तो आश्रमहीन ॥१८॥
ऐसें हें आश्रमपंचक । ऐका आतां योनिपंचक । अंडज स्वदेज उद‌‍भिज कित्येक । जारज मानस पांचवे ॥१९॥
रक्त श्वेत श्याम नील । पिवळा हें रंगपंचक प्रबळ । देहांत देहरुप अभिमान सबळ । देहिपंचक तें जाणावें ॥२०॥
शक्ति सूर्य ब्रह्मा असत  । विष्णु रुद्रही प्रख्यात । गुणपंचक हयास म्हणत । भिन्नभावधर ताता ॥२१॥
शक्ति सूर्य विष्णु असत । चौथा शिव असे ख्यात । गणेश पांचवा विप्र वदत । देवपंचायतन हें ऐसें ॥२२॥
प्रकृति पुरुष स्वतः उत्थान संज्ञित । परतोत्थानरुप चौथें असत । त्यांचा संयोग पांचवा ख्यात । योगपंचक यांस म्हणती ॥२३॥
असत्‌ सत्‍ आनंद उभयात्मक । अव्यक्त निजानंद नैज पंचक । देह देही बोध सांख्य चतुर्थक । स्वसंवेद्य पांचवें भवपंचक ॥२४॥
प्रकृत्यालय विदेह भवप्रत्यय । उपाय प्रत्यय योग निर्भय । ऐसें हें योगपंचक ख्यात होय । ऐसी हीं पंचकें सर्व जाणा ॥२५॥
सर्व पंचकांचें वर्णन । अशक्य तयांचें संकीर्तन । म्हणोनी मुख्यांचें विवरण । केलें मीं ताता तुम्हांपुढें ॥२६॥
तेथ योगसेवेनें योगांत । महाशांतीचा लाभ होत । योगाहून परम अन्य नसत । वेदोक्त ब्रह्म निश्चित ॥२७॥
सर्व ब्रह्म सुयोगाचा योग । न तेथ कोणत्या भावाचा संयोग । ब्रह्मदेव प्रजापतीचा संयोग । तेथ नसे कदापि ॥२८॥
ऐसें जेव्हां पुत्र सांगत । तेव्हां त्यासी कर्दम प्रार्थित । कोणत्या उपायें शांतियोग लाभत । त्यास्तव कोणा पूजावें? ॥२९॥
कपिल तेव्हां कर्दमा सांगत । शांतियोगप्रद प्रख्यात । गणेशभजन हाच उपाय वर्तत । ब्रह्मेश तो एकदन्त ॥३०॥
योगाकारस्वरुपा त्यास भजावें । सर्वादीस मनोभावें । सर्वपूज्यासी । शरण जावें । सर्वाधार भक्तिभावें ॥३१॥
जो आदि प्रलयांती असत । ज्येष्ठराज श्रुतिसंमत । गण समूहरुप वर्तत । त्यांचा स्वामी गणेशान ॥३२॥
नाना जगतें त्याचें शरीर । नाना ब्रह्में त्याचें शिर । ज्यापासून हें संजात समग्र । ज्याच्यांत विलय अंतीं होतो ॥३३॥
ऐसें तत्त्व गजशब्दें ज्ञात । हा भावार्थ असे वेदांत । गजशब्दें शिर होय ज्ञात । ऐसा हा ख्यात गजानन ॥३४॥
त्रिविध भेदयुक्त खंडयुक्त । चवथें तें अखंडयुक्त । त्यांच्यायोगें गणेश ख्यात । देह मस्तक संयोगें ॥३५॥
पंचविध चित्त असत । मोहही पंचधा जगांत । मोहरुपा महासिद्धि ख्यात । बुद्धि ती मोहधारिका ॥३६॥
त्यांचा स्वामी गणाधीश । चित्तांत नित्य प्रतिष्ठित ईश । चिंतामणि महाभाग परमेश । लाभतो योगसेवेनें ॥३७॥
पंचधा चित्ताचा त्याग करुन । तैसेंच पंचविध ऐश्वर्य त्यागून । योगशांतिमय पावन । ब्रह्मणस्पतीचा लाभ होतो ॥३८॥
म्हणोनि एकाक्षरमंत्रें भजावें । त्यानें गणेशा तुष्ट करावें । तो शांतिप्रद योगाचें रुप आघवें । विशद करील उपासकांसी ॥३९॥
ऐसें सांगून महायोगी थांबत । कपिल जो विष्णु साक्षात । प्रल्हादा महासाधो, जो अव्यक्तव्यक्त । कर्दममुनी वंदी त्यासी ॥४०॥
तदनंतर कर्दममुनी आचरित । परम तपश्चयी वनांत । एकाक्षरमंत्र जपून अविरत । तोषविलें गजाननासी ॥४१॥
तेव्हां भक्तवत्सल गजानन । शांतिमय आचरित । परम तपश्चर्या वनांत । एकाक्षरमंत्र जपून अविरत । तोषविलें गजाननासी ॥४२॥
धरणीवरी संचार करित । लोकधारक महायोगी तो पुनीत । देवहूती जननीही साधित । गणेश योग तत्सान्निध्यें ॥४३॥
गणेशास हृदयीं धारण करित । क्रमानें शांति झाली प्राप्त । तेव्हां त्याग करोनी चित्त । भरमवर्जित ती झाली ॥४४॥
चिंतामणीशीं तदाकार होत । सिद्धिप्राप्त तिज पाहून कपिल जात । गंगेच्या दक्षिण तीराप्रत । तेथें भजे गणनायकासी ॥४५॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमनौद्‌गले महापुराणे द्वितीये खंडे एकदंतचरिते देवहूतिकर्दमशांतिप्राप्तिवर्णनं नामैकोनसप्ततितमोऽध्यायः समाप्तः । श्रीगजाननार्पणमस्तु ॥