खंड २ - अध्याय ४१

श्रीगणेशाय नमः । गृत्समद कथा सांगत । भृगूचा पुत्र तयासी वंदित । योगीशाची अनुमति घेत । नंतर गेला प्रयागक्षेत्रीं ॥१॥
तेथ उग्र तप आचरत । उभा राहुनी जळांत । दहा सहस्त्र वर्षे लोटत । ऐसें प्रचंड तप त्याचें ॥२॥
त्याच्या तेजें होत व्याप्त । ब्रह्मांड मंडळ समस्त । एकदा कोळी मासे पकडित । जाळें त्यांनी टाकिलें ॥३॥
त्या जाळ्यांत मासे सापडले । दैववशे ऐसें झालें । भृगुपुत्राही धीवरें पकडिलें । त्या जाळ्यांत नकळत ॥४॥
जेव्हां जाळें वरती ओढिती । तेव्हां त्या मुनिवरा पाहती । जाळ्यांतून त्यासी सोडविती । भयभीत होऊन नमिती तया ॥५॥
नहुषनुपासी धीवर सांगत । मुनीचा त्या वृत्तान्त । नृपही होत भयभीत । भेटला भृगुपुत्रासी तेव्हां ॥६॥
प्रधान ब्राह्मणांसमवेत । महाभाग तो प्रणाम करित । हात जोडून प्रणाम करित । पुढे उभा राहिला ॥७॥
जलवियोगें मासे मरती । त्यांना स्वर्गांत देई गती । नहुषासी म्हणे तो येती । धीवरांपासुन सोडव मला ॥८॥
माझ्या देहाचें मूल्य द्यावें । या कोळ्यांसी तू तोषवावें । तें ऐकून कोळी प्रसन्नभावें । मागती शंभर सुवर्णमुद्रा ॥९॥
तेव्हां मुनी नृपास म्हणत । शतसुवर्णमुद्रा मूल्य अयोग्य असत । माझ्या शरीराचें त्वरित । योग्य तें द्यावें या धीवरांसी ॥१०॥
तेव्हां एक लक्ष मुद्रा देत । परि मुनीस ते न संमत । एक ग्राम तें देऊं इच्छित । भयसंयुत नृप तेव्हां ॥११॥
तेंही मुनीसी न संमत । तेव्हां नगरदान स्वीकारित । मुनीसी तेंही न रुचत । संपूर्ण राज्य देऊं करी ॥१२॥
मुनीस तेही अमान्य होत । तेव्हां राजा अमात्यांसहित । होई भयभीत चित्तांत । काय करावें हें समजेना ॥१३॥
आतां भृगुपुत्र हा च्यवन । शाप देईल क्रोधें उन्मन । माझें दैव प्रतिकूल म्हणून । यांत संशय कांहीं नसे ॥१४॥
तेव्हां त्यासी पाहून व्यथित । च्यवन म्हणे राजेंद्रा ब्राह्मणांप्रत । जाऊन विचारी मूल्य काय असत । या च्यवनाच्या देहाचें ॥१५॥
इतुक्या माजीं अवचित । भरद्वाज गाणपत्य तेथ येत । त्या योग्यासी प्रणाम करित । नहुषराजाला भक्तिभावें ॥१६॥
नंतर तयासी सांगत । घडला जो सर्व वृत्तान्त । तेव्हां भरद्वाज नहुषाप्रत । म्हणे चिंता करुं नको ॥१७॥
ब्राह्मणांचे आणि गाईचे असत । कुळ एकची परी द्विधा ते करित । कर्मसिद्धयर्थ धाता जगांत । दोन्हीही पूजनीय समत्वें ॥१८॥
जैसें यज्ञांत गाईंचे घृत । हविरन्न असे उपयुक्त । तैसेचि ब्राह्मणांचे मंत्र पुनीत । घृतासम मंत्र मूल्यवान ॥१९॥
म्हणोनी या धीवरांसी गोधन । देऊन मुनीसी बंधहीन । करी नहुषा तूं निश्चिंतमन । भरद्वाज ऐसा उपदेश करिती ॥२०॥
भरद्वाज स्वच्छंदे निघून जात । तेव्हां नहुष धीवरां गाई देत । तेणें च्यवन मुनी संतोषित । आशीर्वाद विविध देई ॥२१॥
त्या नृपाचा मान करुन । च्यवन गेला वनांत निघून । जेथ फळें बहुविध जल पावन । शीतल छाया सर्वत्र ॥२२॥
तेथ राहून उग्र तप करित । सहस्त्र वर्षे निराहार राहत । त्यानंतर शर्याती नृप येत । मृगयासक्त त्या स्थळीं ॥२३॥
च्यवनावरी मुंग्यानी बांधलें । वारुळ जरी तो न हाले । तपश्चर्येत निमग्न झालें । संपूर्णपणें चित्त त्याचें ॥२४॥
अन्य अनुयायांसी आज्ञापित । म्हणे च्यवन मंडळी सांप्रत । प्रवेश तुम्हीं न करा निश्चित । मीं एकटा आंत जाईन ॥२५॥
तरी शर्यातीची कन्या । नाम तिचें सुकन्या । प्रवेश करी क्रीडा करण्या । च्यवनाश्रमीं ती दैववशें ॥२६॥
जेथ च्यवन उग्र तपांत । वारुळांत होत स्थित । त्या स्थळीं जाती विहार करित । सुकन्या आणिक सख्या तिच्या ॥२७॥
वल्मीक तें पाहती उत्तम । त्यांतून चकाकले दोन नयन । आश्चर्य मनीं वाटून । अज्ञानें सुकन्या काय करी ॥२८॥
एक कांटा करी घेऊन । वारुळांत खुपशिला मजा म्हणून । तेव्हा तो बैसला रुतून । च्यवन मुनींच्या डोळ्यांत ॥२९॥
वारुळांतून रक्त वाहू लागला । तेव्हा ती होय भयभीत । मैत्रिणींसह परतत । शीघ्र शिबिरांत पित्याच्या ॥३०॥
शर्यातीच्या सैन्यांत । तेव्हां आश्चर्य एक घडत । मलमूत्र क्रिया बंद होत । सैनिकांच्या अकल्पित ॥३१॥
तेणें शर्याती भयभीत । च्यवनमंडळीं शोध करित । तेव्हां वारुळीं छिद्र दिसत । रक्त भळभळा वाहे तेथ ॥३२॥
राजा विचारी कोणी कुपित । मुनींसी केलें अविचारें त्वरित । तें सांगा मज अविलंबित । कोणाचें हें दुष्ट कृत्य? ॥३३॥
सुकन्या मानसी अति लज्जित । संक्षुब्ध तैसीच भयभीत । हात जोडूनी पित्यासी सांगत । घडला सर्व जो वृत्तान्त ॥३४॥
वनांत क्रीडार्थ हिंडत । होतें तेव्हां वारुळ दिसत । त्यांत चकाकले कांही अवचित । छिद्रांमधून त्या वेळीं ॥३५॥
उत्सुकता मनीं दाटत । मी कंटक त्या छिद्रांत । खुपशिला तेव्हां अवचित । रक्त वाहू लागलें ॥३६॥
परी मज नव्हते माहित । मुनी कोणी त्या वारुळांत । बैसोनी तप असेल करित । अन्यथा ऐसें न होतें ॥३७॥
तें ऐकून शर्याती जात । च्यवन जेथें होता वनांत । वारुळीं तपश्चर्या करित । स्तुति करी नम्रभावें ॥३८॥
तेव्हां त्यासी भृगुनंदन । अज्ञानानें घडलें म्हणून । तुझ्या सुतेच्या हातून । शाप मी न देत तिला ॥३९॥
परी माझ्या सेवाभावें । जीवन तिनें घालवावें । मज अंधासी जपावें । प्रेमळ भार्या होऊन ॥४०॥
ऐसें जरी तूं करशील । कन्यादान या वेळ । तरीच मुक्ति लाभेल । सैन्य तुझें शापांतून ॥४१॥
तुझी कन्या मजसी देशील । तरी सर्व सुखमय होईल । तेव्हां शर्यातीचें मनोबल । गळून गेलें पूर्णपणें ॥४२॥
परी शापभयें निश्चय करित । सुकन्या च्यवनासी अर्पित । तेव्हां सैनिकांची पीडा सरत । मलमूत्रादिक निर्विघ्न होई ॥४३॥
आपुलें सैन्य घेऊन । राजा मोदें जाय परतून । सुकन्या राजपुत्री वनीं राहून । सेवा करी च्यवन मुनीची ॥४४॥
त्या महामुनीच्या सेवेंत । देहभरम सोडून आसक्त । असता सुकन्या तेथ येत । अश्विनीकुमार देववैद्य ॥४५॥
मुनिशार्दूंला प्रणाम करुन । अश्विनद्वय म्हणती वचन । काय करावें सांगा सेवन । कार्य कांहीं महामुनें ॥४६॥
तेव्हां च्यवन त्यांसी म्हणे नयन । द्यावे मज पुन्हां पावन । वृद्धावस्था दूर करुन । पुनरपि यौवन मज द्यावें ॥४७॥
अश्विनीकुमार त्यास प्रार्थित । स्वतंत्र हविर्भाग यज्ञांत । देवांसहित आम्हां न मिळत । तो आपण मिळवून द्यावा ॥४८॥
तपोबळें हें कार्य करावें । आम्हीही तुम्हांसी सेवावें । परस्परांचे हेतू पुरवावे । ऐसी आमुची प्रार्थना ॥४९॥
च्यवनमुनीसी तें संमत । त्वरित तेव्हा त्यास नेत । अश्विनद्वय अद्‍भुत कुंडांत । स्नानार्थ त्यासी उतरविती ॥५०॥
त्या कुंडांतून वरती येत । तिघेही समान रुपयुक्त । कामदेवासम भासत । असामान्य लावण्य त्यांचें ॥५१॥
त्या तिघांसी पाहत । एकासारखे सर्व दिसत । विस्मित झाली सुकन्या मनांत । अश्विनांस तें प्रार्थी ॥५२॥
अश्विनी कुमारांनो नमन । तुम्हांसी करितें मी विनमर मन । माझा पति दाखवा मजलागून । आपुलें रुपहीं स्पष्ट करावें ॥५३॥
तिच्या पातिव्रत्यें संतुष्ट होत । च्यवन मुनीसी प्रकट करित । यज्ञीं हविर्भागयुक्त । होऊन प्रसन्न ते गेले ॥५४॥
च्यवनही स्वाश्रमीं परतत । पुढें एकदा शर्याती येत । कन्या जामातासी पाहत । विस्मित झाला मानसीं ॥५५॥
म्हणे हें काय अघटित । अंध जर्जर होता जामात । तो यौवनयुक्त डोळस दिसत । कैसें घडलें हें आश्चर्य ॥५६॥
मुलीस विचारी वृत्तान्त । तिनें सांगितलें समस्त । च्यवनासी प्रणाम करित । शर्याती नंतर त्यास नेई ॥५७॥
यज्ञ करण्या स्वराज्यांत । यज्ञसामुग्री हर्षभरित । जमवोनी यज्ञा आरंभित । सर्वसंपत्तियुक्त तो ॥५८॥
त्या यज्ञी देव जात । अप्सरांच्या गणांसहित । नानादिशांतून येत । मुनिजनही यज्ञार्थ ॥५९॥
सर्व वर्णांचे नर जमत । यज्ञ पाहण्या उत्सुक चित्त । आनंदोत्सव तेथ होत । पुढची कथा पुढिलें अध्यायीं ॥६०॥
ओमिति श्रेमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमन्मौद्‌गले महापुराणे द्वितीये खण्डे एकदंतचरिते च्यवनतपोवर्णन नामैकचत्वारिंशोऽध्यायः समाप्तः । श्रीगजाननर्पणमस्तु ।