मानोत्पत्तिर्नाम पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः

ब्रूमोऽथ मातमङ्गणां परमाण्वादि तद्भवेत् ॥१॥
परमाणू रजो रोम लिक्षा प्ररिका यवोऽङ्गुलम् ।
क्रमशोऽष्टगुणा वृद्धिरेवं मानाङ्गुलं भवेत् ॥२॥
द्व्यङ्गुलो गोलको ज्ञेयः कलां वा तां प्रचक्षते ।
द्वे कले गोलकौ बाहौ भागो मानेन तेन तु ॥३॥
आयामाद् विस्तृतेश्चित्रमन्यूनाधिकमाचरेत् ।
देवादीनां शरीरं स्याद्विस्तारेणाष्टभागिकम् ॥४॥
त्रिदशद्गायतं चैतद् विदध्याच्चित्रशास्त्रवित् ।
असुराणां सरं स्याद्भागान् समार्धसंयुतान् ॥५॥
विस्तारेण तदायामादेकान्नत्रिंशदिष्यते ।
सप्तभागं राक्षसानां विस्तारेणायतं पुनः ॥६॥
सप्तविंशतिभागं स्याद्यत् पुनर्दिव्यमानुषम् ।
सार्धा तु षडंशास्त कुर्यात्याद्वशत्यायतम् ॥७॥
षड्भागविस्तृतं कार्यं शरीरं मर्त्यजन्मनि ।
चतुर्विंशतिभागान् --- सार्धान् कुर्वीत दैर्घ्यतः ॥८॥
पुरुषस्योत्तमस्यैतन्मानमस्माभिरीरितम् ।
मध्यमस्य तु सार्धं स्याद्विस्ताराद्भागपञ्चमम् ॥९॥
आयामस्तस्य तु प्रोक्तो विंशतिंस्विति रन्विता ।
कनीयसानां कुब्जानां विस्तारान् पञ्चभागिका ॥१०॥
दैर्घ्यमस्य विधातव्यस्तथा शरीरस्य विस्तरा पञ्चभागिका ।
दैर्घ्यं द्वाविंशतिर्भागा वपुषोऽस्य प्रशस्यते ॥११॥
कार्यां शरीरस्य कुब्जानां विस्तारात्पञ्चभागिकम् ।
दैर्घ्यमस्य विधातव्यं तथा भागं शुभदश ॥१२॥
भागपञ्चकविस्तारं वामनानां वपुर्भवेत् ।
कुर्वीत सार्धान् सप्तैव भागान् दैर्घ्येण तद्वत्पुनः ॥१३॥
किंवांराणि प्रोक्तं प्रमाणमिदमेदमेव हि ।
प्रथमानं तु विस्तारो वपुषॐऽशचतुष्टयम् ॥१४॥
दैर्घ्यैदो पुनमूस्ये भागषट्कप्रमाणतः ।
उक्तं देहप्रमाणस्य भागसूत्रमिदं पृथक् ॥१५॥
देवानामसुराणां च राक्षसानां तथैव च ।
दिव्यमानुषमर्त्यानां कुब्जवामनयोरपि ।
किन्नराणां सभूतानां क्रमेणास्मिन्नुदाहृतम् ॥१६॥
इत्थमण्डक वेले च वनं क्रमं ।
कायमानमपि जातिभेदतः ।
भावतश्च कथितं विभाजन्मना वयन् ।
यलित्याख्या स्तखलु चित्रवित्तमः ॥१७॥
अथ मानसमुत्पत्तिर्यथावदभिधीयते ॥१८॥
देवानां त्रीणि रूपाणि सुरजो --- कुम्भकौ ।
स्याद्दिव्यमानुषस्यैकं शरीरं दिव्यमानुषम् ॥१९॥
असुराणां त्रिधा रूपं चक्रमुत्तीर्णकं तथा ।
दुर्दरः शकटः कूर्मत्रिदिवौ इति द्वे रक्षसां पुनः ॥२०॥
पुंसां रूपाणि पञ्च स्युस्तान्युच्यन्ते यथाक्रमम् ।
हंसः सामाप्ररूचको भक्तामालाव्य एव च ॥२१॥
कुयस्वविद्विधौ ज्ञेयो मेषो वृत्तकरस्तथा ।
वामनास्त्रिविधा ज्ञेयाः सपिण्डास्थानपद्मकाः ॥२२॥
कूष्माण्डकर्वटस्तिर्यक्--- प्रथमतः ।
मयूरः कुर्वटः काशः किन्नरस्त्रिविधो भवेत् ॥२३॥
वालकापौरुषी वृत्ता --- दण्डका तथा ।
त्रयः पञ्चधा प्रोक्ताः समस्ताश्चित्रवेदिभिः ॥२४॥
भद्रो मन्दो मृगो मिश्र इति हस्ती चतुर्विधः ।
जन्मतस्त्रिविधं प्राहु ग्निधिर्न र्गिरिनद्यूरुखांश्रयम् ॥२५॥
विविधा वाजिनो रथ्य पारसादुत्तरान्ततः ।
सिंहाश्चतुर्धा शिखरबिलद्गमतृणारव्यया ॥२६॥
व्यालाः षोडश निर्दिष्टा हरिणो गृध्रकः शुकः ।
कुक्कुटः सिंहशार्दूलवृकाजागण्डकीगजाः ॥२७॥
क्रडाश्वमहिषश्वानो मर्कटः खर इत्यमी ।
एसामिन्दमासं यं याम्यनैरृतवारुणै ॥२८॥
वायव्यां सौम्यमित्युक्तं जज्ञिपातमिहव्यधारु ।
नतस्तमिहर्भामः शिषद्या सूकरोऽपि च ॥२९॥
पशुर्गोः सुसुमारुश्च गजमेषश्चतुर्मुख ।
तुरङ्गसिंहशार्दूलमेषाश्चेत्यत्र षोडश ॥३०॥
जातसंस्तृतिः ।
शुक्लवासाः शुचिर्दक्षः स्त्रीशूद्रा नभिलाषुकः ।
स्थाने कर्मारभेतैतद्विभक्ते संवृतेऽपि च ॥३१॥
आरम्भो देवतार्चानां रोहिण्यामुत्तरेषु च ।
साधकं वा भवेत्यस्तु भवारम्भो विधीयते ॥३२॥
मुखं भागेन कुर्वीत ग्रीवा वक्त्रात् त्रिभागिका ।
ओयमतन्मुखं ज्ञेयं केशान्तं द्वादशाङ्गुलम् ॥३३॥
द्वादशैवाङ्गुलान्येतद्विस्तारेण पुनर्भवेत् ।
प्रविमानं त्रिभागेन नासिका च त्रिभागतः ॥३४॥
त्रिभागेन ललाटं स्यादुत्सेधात्त्रिसमं मुखम् ।
अक्षिणी द्व्यङ्गुलायामे तदर्धाध्यपि विस्तृते ॥३५॥
तारकाक्षित्रिभागेन कर्तव्या सुप्रतिष्ठिता ।
तारकायास्ततो मध्ये ज्योतिस्त्र्यंशेन कल्पयेत् ॥३६॥
भ्रवौ व्यक्षिरामे कुर्यादक्षिमांसयो ।
मंकाराणा स्युरुच्चाता सम्यगालिखेत् ।
एवं विधानतो योज्यं रूपजातमशेषतः ॥३७॥
जातीनां वशत इति प्रमाणमुक्तं ।
दिवादिष्वखिलमुक्तं देवामिदं स्फुटं विदित्वा ।
यश्चित्रं लिखति बहुप्रकारमस्मै ।
प्राधान्यं वितरति चित्रकृत्समूहः ॥३८॥

इति महाराजाधिराजश्रीभोजदेवविरचिते समराङ्गणसूत्रधारनाम्नि वास्तुशास्त्रे मानोत्पत्तिर्नाम पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः ।