रसदृष्टिलक्षणं नाम द्व्यशीतितमोऽध्यायः

रसानामथ वक्ष्यामो दृष्टीनां वेइ लक्षणम् ।
तदायत्ता यतश्चित्रे भावव्यक्तिः प्रजायते ॥१॥
शृङ्गारहास्यकरुणा रौद्र प्रेयोभयानकाः ।
वीरप्रत्ययाक्षौ च बीभत्सश्चाद्भुतस्तथा ॥२॥
शान्तश्चैकादशेत्युक्ता रसाश्चित्रविशारदैः ।
निगद्यते क्रमेणैषां सर्वेषामपि लक्षणम् ॥३॥
सभ्रूकम्पकटीक्षपेच तथा प्रेमगुणान्वितः ।
यत्रेष्टललिता चेष्टा स शृङ्गारो रसः स्मृतः ॥४॥
विकासिललितापाङ्गो मृदु चा स्फुरिताधरः ।
लीलया सहितो यश्च स हास्यो रस उच्यते ॥५॥
अश्रुक्लिन्नकपोलान्तः शोकसङ्कुचितेक्षणः ।
चित्तसन्तापसंयुक्तः प्रोच्यते करुणो रसः ॥६॥
निर्मार्जितललाटान्तः संरक्तोद्वृत्तलोचनः ।
दन्तदष्टाधरोष्ठो यः स रौद्रो रस उच्यते ॥७॥
अर्थलाभसुतोत्पत्तिप्रियदर्शनहर्षजः ।
सञ्जातपुलकोद्भेदो रसः प्रमा स उच्यते ॥८॥
वैरिदर्शनवित्राससम्भ्रमोद्भ्रान्तलोचनः ।
हृदि संक्षोभयोगाच्च रसो ज्ञेयो भयानकः ॥९॥
अष्टावष्टम्भसमेर्था सूत्रसङ्कुचितानतः ।
धैर्यवीर्यबलोत्पन्नः स वीरस्तु रसः स्मृतः ॥१०॥
ईषदुप्तसित्तत्र कस्तच्च स्तिमिततारकः ।
ससम्भाव्यं विलोक्यार्थमद्भुतो जायते रसः ॥११॥
अधिविकारैः प्रसन्नैश्च भ्रूनेत्रवदनादिभिः ।
अरागाद्विषयेषु स्याद्यः स शान्तो रसः स्मृतः ॥१२॥
इत्येते चित्रसंयोगे रसाः प्रोक्ताः सलक्षणाः ।
मानुषाणि पुरस्कृत्य सर्वसत्त्वेषु योजयेत् ॥१३॥
इति रसाः ।
अथ दृष्टीरभिदध्मो ललिता हृष्टा विकासिता विकृता ।
भ्रुकुटी विभ्रमसंज्ञा संकुचिता छवितनाप्रीव ॥१४॥
ऊर्ध्वगता योगिन्यथ दीना दृष्टा च विविष्टह्वला खेवे ।
स्यादङ्किता भिधाना विविख्याव जिह्मा च ॥१५॥
मध्यस्थेति तथान्या स्थिरेति चाष्टावेवमुद्दिष्टा ।
एता दृशोऽथ लक्षणमेतासामुच्यते क्रमशः ॥१६॥
विकसितप्रगल्लाससम्भ्रमत्र कटाक्षविक्षेपा ।
शृङ्गाररसोद्भूता दृष्टिर्ललितेति विज्ञेया ॥१७॥
प्रियदर्शने प्रसन्नां प्रोद्गतरोमाञ्चविकसितापाङ्गा ।
प्रस्तरसासिजाता हृष्टा दृष्ठिः समाख्याता ॥१८॥
विकसितनयनप्रान्ता विकासितापाङ्गनयनगण्डतला ।
क्रीडाकारयुताहास्यरसे विकासिता दृष्टिः ॥१९॥
विख्याता प्रीतिविकारिर्व्यक्तभया भ्रान्ततारका या च ।
ज्ञेया विकृत्यकारैः सारै च भयानका दृष्टिः ॥२०॥
दीप्तोर्थताकातास्रप्रतता मन्ददर्शना ।
दृष्टिरूर्ध्वं निविष्टा तु भ्रूकुटिः परिकीर्तिता ॥२१॥
सत्त्वस्था दृढलक्ष्मा ससौष्ठ व्यक्ततारका सौम्या ।
विप्रत्यपरजालाता दृष्टिः स्याद् विभ्रमा नाम ॥२२॥
मन्मथमदेन युक्ता स्पर्शरसोन्मीलिताक्षिपुटयुग्मा ।
सुतरुसुखानन्दयुतासङ्कुचिता नाम दृष्टिराख्याता ॥२३॥
निर्विकारा क्वचित्तावन्नासिकाग्रावलोकिनी ।
योगिनी नाम सा दृष्टिस्तत्त्वे चित्तस्य योजनात् ॥२४॥
अर्धस्रस्तोत्तरपुटा किञ्चित्संरुद्धतारका ।
मन्दसञ्चारिणी सास्रा शोके दीनाभिधीयते ॥२५॥
संस्थिते तारके यस्याः स्थिरा विकसिता तथा ।
सत्त्वमुद्गिरती दृष्टा दृष्टिरुत्साहसम्भवा ॥२६॥
म्लानभ्रूपुटपक्ष्मा या शिथिला मन्दचारिणी ।
क्रामप्रविष्टतारा च विह्वला तामला स्मृता ॥२७॥
किञ्चिच्चला स्थिरा किञ्चिदुत्ताना तिर्यगायता ।
मूढा चकिततारा च शङ्किता दृष्टिरिष्यते ॥२८॥
आनिकुञ्चितपक्ष्मा या पुटैराकुञ्चितस्ता तथा ।
सत्रिजन्त ---तारा च कुञ्चिता दृष्टिरुच्यते ॥२९॥
लम्बितार्धपुटा --- तिर्यग्रूक्षेक्षणा शनैः ।
निगूढा गूढतारा च जिह्मा दृष्टिरुदाहृता ॥३०॥
ऋजुतारा ऋजुपुटा प्रसन्ना रागवर्जिता ।
त्यक्तादरा च विषये मध्यस्था दृष्टिरुच्यते ॥३१॥
समतारा समपुटा समभ्रूरविकारिणी ।
उपगारा विहीना च स्थिरा दृष्टिः प्रकीर्तिता ॥३२॥
हस्तेन सूचयन्नर्थं दृष्ट्या च प्रतिपादयन् ।
सजीव इति दृश्येत सर्वाभिनयदर्शनात् ॥३३॥
आङ्गिके चैव चित्रे --- साधनमुच्यते ।
भवेदत्रादतस्तस्मादनयोश्चित्रमाश्रितम् ॥३४॥
दृष्टिः ।
प्रोक्तं रसानामिदमत्र लक्ष्म दृशां च सांक्षिप्ततया तदेत्येत् ।
विज्ञेयचित्रालिखनान्तराणां न संशयं याति मनः कदाचित् ॥३५॥

इति महाराजाधिराजश्रीभोजदेवविरचिते समराङ्गणसूत्रधारनाम्नि वास्तुशास्त्रे रसदृष्टिलक्षणाध्यायो नाम द्व्यशीतितमः ।