श्रीसिध्दान्तबोध - अध्याय १५ वा

श्रीगणाधिपतये नम: ॥ श्रीगुरुभ्यो नम: ॥
अपूर्व नरदेहाची प्राप्ती ॥ बहुतां जन्मांचे अंतीं ॥ भोगावया सुख संपत्ती ॥ आणिक जन्म असेना ॥१॥
या मनुष्यांकारणें ॥ निर्मिलीं नाना पक्वानें ॥ कित्येक शाखांची चवी भिन्नें ॥ चाखितीं श्रीमंत आवडी ॥२॥
बहुत फळें बहुत मेवे ॥ मानवांसाठीं केलें देवें ॥ बहु सुगंधाची नांवें ॥ कोठवर सांगावी ॥३॥
अनेक वस्त्रांचे श्रृंगार ॥ शाला दुशाला पीतांबर ॥ झगे तिवटें जरी चीर ॥ बहुत लुगडीं पाटावें ॥४॥
सर्व सुखांची राशी ॥ भोगणें घडे नरदेहासी ॥ हत्ती घोदे बैसावयासी ॥ पलंग पालख्या रथ गाडया ॥५॥
सत्ता साहेबी उडे चंवरी ॥ येवढया भाग्याची चढे थोरी ॥ भोगांगना सुंदरनारी ॥ हास्य विनोदें सुखावती ॥६॥
नित्य स्नान देवतार्चन ॥ वाचिती शास्त्रें पुराण ॥ घोकिती वेद करिती पठण ॥ शिकती कळाकूसरी ॥७॥
चौदा विद्या चौसष्टि कळा ॥ प्राप्त होती मानवांला ॥ राग संगीत गायनकळा ॥ सप्तस्वरे आलापिती ॥८॥
लाविती लग्न मिरविती वरात ॥ दारु जाळिती असंख्यात ॥ नाचविती वेश्या गतिगात ॥ विनोद करिती मेहुणे ॥९॥
व्याही विहिणी जावा नणंदा ॥ हास्य करिती गदगदां ॥ नरदेहीं आल्या ह्या विनोदा ॥ प्राप्त होती अनायासें ॥१०॥
चाकरी मजूरी व्यवहार करिती ॥ घरें बांधोनियां नांदती ॥ आपुलें परावें ओळखिती ॥ जाणती बरें वाईंट ॥११॥
पारखिती हिरे मोतीं ॥ आपुलिया उत्तम म्हणविती ॥ बहुत शहाणे चतुर होती ॥ जोडिती धन लौकिक ॥१२॥
घालिती तिवाशा टेंकिती लोडें ॥ वोढिती झरझरी घेती विडे ॥ पिकदाणी आणूनियां पुढें ॥ सेवक ठेविती पिकाची ॥१३॥
जिहीं जैसें संचित केलें ॥ तयांसी तैसें प्राप्त जाहलें ॥ एक दरिद्री जन्मले ॥ सदा भोगिती दु:खासी ॥१४॥
वस्तीस मोडकी झोंपडी ॥ पांघरावया फाटकी घोंगडी ॥ सदा लंगोटी अंगें उघडीं ॥ डोईस चिंधी मिळेना ॥१५॥
ऋण काढोनियां लग्न केलें ॥ त्याचें व्याज दुप्पट जाहलें ॥ तें फेडितां जन्म गेले ॥ न मिळे लेश सुखाचा ॥१६॥
अहो या नरदेहीं जन्मावें ॥ जन्मोनि व्यर्थ काय मरावें ॥ कांहीं सार्थक करोनि घ्यावें ॥ आयुष्य आहे तंववरी ॥१७॥
या नरदेहीं थोर मौज ॥ कित्येक जागीं होय झुंज ॥ होती श्रीमंत करिती राज्य ॥ घेती मुलुक फौजाबळें ॥१८॥
एक संन्यास घेती ॥ एक तीर्थवास करिती एक मळे शेतें राबिती ॥ एक करिती चाटेपण ॥१९॥
एक जाहले बैरागी ॥ राख लाविती सर्वांगीं ॥ एक वस्त्रें विणोनि मागीं ॥ घडिया मांडी हाटवटी ॥२०॥
कोणी जाहले संसारी ॥ कोणी जाहले भिकारी ॥ कोणी होऊनि ब्रह्मचारी ॥ करिती साधन तपाचें ॥२१॥
कोणी जाहले सिध्द साधु कोणी ॥ जाहले तस्कर भोंदु ॥ कोणी जाहले दुर्जन मैंदु ॥ ठकवित फिरती लोकांसी ॥२२॥
यापरी जन्मोनि प्राणी ॥ वर्तती आपुले भाग्यें करुनी ॥ त्यांची सांगता कहाणी ॥ नसतां ग्रंथ वाढेल ॥२३॥
यालागीं हें असो ॥ कृष्णचरणीं मन बसो ॥ आत्मस्वरुपीं बुध्दि पैसो ॥ नसो चिंता जीवासी ॥२४॥
पूर्वी काय पुण्य केलें ॥ तेणें नरदेह प्राप्त जाहले ॥ धरिलीं श्रीकृष्णाचीं पाउलें ॥ बरें हो कीं वाईट ॥२५॥
आतां हाचि माझा धंदा ॥ सदा स्मरेंजी गोविंदा ॥ लोक निंदेच्या वादा ॥ न पडें कदा कल्पांतीं ॥२६॥
अहो काय लोकांसी काज ॥ कृष्णभजनीं माझें निज ॥ अंतरीं होतें गौप्यगुज ॥ तेचि ग्रंथीं ठेवितों ॥२७॥
येथें आज्ञा श्रीगुरुची ॥ सिध्दांतबोध ग्रंथाची ॥ त्यासी आणावया रुची ॥ स्वामी माझा श्रीगुरु ॥२८॥
दंडवत घालून श्रीगुरुस ॥ म्हणे ग्रंथ सावकाश ॥ मागिले अध्यायीं ऋषीभाष ॥ गडबड जाहली तत्त्वांची ॥२९॥
एके वायु ब्रह्म केले ॥ दुजें आकाशाचि स्थापिलें ॥ दोघांचे पाहोनि गलबले ॥ तिजा उठिला क्षोभोनि ॥३०॥
म्हणे ऐका सावधान ॥ तुम्ही चुकलां मुळींची खूण ॥ आतां मीच प्रमाण ॥ आहे तैसें सांगतों ॥३१॥
विवेकें पहा अनुभवें ॥ आकाशा वायु ब्रह्म नोहे ॥ हे तो पंचभूतांचे मेळावे ॥ ईश्वर कैसे होतील ॥३२॥
ईश्वर तो असे वेगळा ॥ पिंड ब्रह्मांडा निराळा ॥ अपरिमित त्याची कळा ॥ ब्रह्मादिकां कळेना ॥३३॥
तो महाराजा निर्गुण ॥ गुणातीत ब्रह्म पूर्ण ॥ निर्विकार निरंजन ॥ होता मुळीं एकला ॥३४॥
मी ब्रह्म हें आठवण ॥ होतां स्वरुपीं पूर्ण ॥ तेचि महामाया निर्गुण ॥ गुणातीत ब्रह्म पूर्ण ॥ निर्विकार निरंजन ॥ होता मुळीं एकला ॥३४॥
मी ब्रह्म हें आठवण ॥ होतां स्वरुपीं पूर्ण ॥ तेचि महामाया जाण ॥ महत्तत्वें उद्भवलीं ॥३५॥
मुळीं महत्तत्त्व जाहलें ॥ तेथूनि त्रिगुण जन्मले ॥ रज तम सत्व बोलिले ॥ श्रुतिसाक्ष करुनी ॥३६॥
तम व्यालें अहंकारातें ॥ अहंकार व्याला आकाशातें ॥ तेथूनि त्रिगुण जन्मले ॥ रज तम सत्व बोलिले ॥ श्रुतिसाक्ष करुनी ॥३६॥
तम व्यालें अहंकारातें ॥ अहंकार व्याला आकाशातें ॥ आकाश व्यालें वायूतें ॥ वायु अग्नि प्रसवला ॥३७॥
तेज व्यालें आपासी ॥ आप व्यालें पृथ्वीसी ॥ यापरी पंचभूतांसीं ॥ जन्म जाहले जाणिजे ॥३८॥
पंचभूतांचे पंच विषय ॥ ते परिसोनि यथान्वय ॥ अवघी तत्त्वांची सोय ॥ उकलोनि तुम्हां सांगतों ॥३९॥
शब्द गुण आकाशाचा ॥ स्पर्श तो असे वायूचा ॥ रुप गुण ओळखा तेजाचा ॥ रस आपाचा असे कीं ॥४०॥
पृथ्वी पासोनि जाहला गंध ॥ यापरी पंचभूतांचा भेद ॥ शब्द स्पर्श रुप रस गंध ॥ हे पंच विषय बोलिजे ॥४१॥
पंच विषय पंच भूतें जाण ॥ तमोगुणापासोनि निर्माण ॥ रजोगुणाची उत्पत्ति कोण ॥ तेही तुम्हां सांगतों ॥४२॥
दश इंद्रियें पंचप्राण ॥ हे रजोगुणाची उत्पति जाण ॥ यांचीं नामें भिन्नभिन्न ॥ परिसा निवाडा मुनि हो ॥४३॥
श्रोत्र चक्षु घ्राण रसन ॥ त्वचेसहित पांच जाणा ॥ ह्या ज्ञानेंद्रियांच्या खुणा ॥ ओळखोनि घ्याव्या पिंडांत ॥४४॥
वाचा आणि पाद गुद ॥ पांचवें शिश्न तें विविध ॥ हें कर्मेंद्रियांचें भेद ॥ शरीरांत वर्तती ॥४५॥
व्यान समान आणि उदान ॥ अपान प्राणासहित जाण ॥ यांसी म्हणावें पंचप्राण ॥ चंचळ असतीं देहांत ॥४६।
पंच जाणावीं ज्ञानेंद्रियें ॥ पंच तीं कर्मेंद्रियें ॥ पंचप्राणाच्या अन्वयें ॥ येकुण पंधरा जाणावी ॥४७॥
हे रजोगुणाची उत्पत्ती ॥ सांगितली तुम्हांप्रती ॥ आतां सत्वगुणाची भक्ती ॥ तेही निश्चितीं अवधारा ॥४८॥
अंत:करण आणि मन ॥ बुध्दिसहित चित्त जाण ॥ अहंकार तो असे गहन ॥ हें अंत:करणपंचक बोलिजे ॥४९॥
त्रिगुण आणि पंचभूत ॥ यांपासूनि सृष्टि होत ॥ विश्वामध्यें पदार्थ ॥ उघड दृष्टीं दिसतसे ॥५०॥
समस्तांचा कर्दम करुन ॥ सत्ता पुरुष आपण ॥ पिंड ब्रह्मांडा पासून ॥ उभे केलें सारिखें ॥५१॥
पिंडदेहावांचूनि कांहीं ॥ सुखविलास होणार नाहीं ॥ म्हणोनियां देही पाही ॥ बहुत कौतुकें निर्मिला ॥५२॥
स्थूल सूक्ष्म कारण ॥ चौथें तें महाकारण ॥ यापरी सुखविलास जाण ॥ उभारिले भगवंतें ॥५३॥
स्थूलदेहाची जागृती ॥ लिंगदेहाची स्वप्नस्थिती ॥ कारणदेह ती सुषुप्ती ॥ महाकारण ते तुर्या ॥५४॥
ऐशा ह्या चारी अवस्था ॥ चहूं देहांच्या तत्वता ॥ आतां चहूं वाचेची कथा ॥ तेही तुम्हां सांगतों ॥५५॥
तयांची नामें परोपरी ॥ परापश्यंती मध्यमा वैखरी ॥ परा नाभिकमळांभीतरीं ॥ तेथोनि उठवीशब्दासी ॥५६॥
पश्यंती हृदयीं जाण ॥ तेथें आदळे शब्द जाऊन ॥ कंठीं मध्यमेतून ॥ वैखरी बाहेर बोलतो ॥५७॥
पिंड ब्रह्मांड अवघें ॥ याचें ऐक्य अनुभवे जाणावें ॥ येथें अज्ञानाचा लाग नव्हे ॥ गुंतोनि पडेल भ्रमात ॥५८॥
गोरख धंदा खेळती ॥ कडीनें कडी उकलिती ॥ तैसे येथें विवेकवंतीं ॥ तत्व निवडिलें पाहिजे ॥५९॥
दिशा तितुक्या पोकळ ॥ तयांचे स्थान कर्णबिळ ॥ श्रोत्रांसी आधिदैवत केवळ ॥ दिशा असती जाणपां ॥६०॥
सूर्य ब्रह्मांडीं असे ॥ त्याचा अंश नेत्रीं वसे ॥ चक्षूंचें आधिदैवत भानु असे ॥ म्हणावया उचित ॥६१॥
घ्राणासी आदिदैवत ॥ अश्विनींदेव निभ्रांत ॥ रसनेचें आधिदैवत ॥ वरुण होय जाणावा ॥६२॥
त्वचेचे ठायीं स्पर्शन ॥ तेथें वायूस अधिष्ठान ॥ म्हणऊनि त्वचेलागून ॥ वायु आधिदैवत ॥६३॥
हस्तांसी इंद्र आधिदेवत ॥ पायांसी वामन आधिदैवत ॥ गुदासी आधिदैवत ॥ नैऋत्य होय तयाचा ॥६४॥
शिश्नासी गा प्रजापती ॥ आधिदैवत ओळखा विरक्ती ॥ संततीची उत्पत्ती ॥ तयामुळे होतसे ॥६५॥
दाढा आणि दंत ॥ त्यांसी यम आधिदैवत ॥ वाचेसी आधिदैवत निभ्रांत ॥ अग्नि सत्य जाणावा ॥६६॥
मुख्य जे अंत:करणु ॥ तेथील अधिष्ठान श्रीविष्णु ॥ आधिदैवत लक्ष्मीरमणू ॥ होय अंत:करणाचा ॥६७॥
चंद्राच्या कळा तुटती ॥ सवेंचि पूर्णिमेसी भरती ॥ तैसी मनाची गती ॥ तुटे वाढे कल्पना ॥६८॥
म्हणोनि गा मनाला ॥ आधिदैवत चंद्र बोलिला ॥ कर्तव्यता बुध्दीला ॥ तिसी आधिदैवत विधाता ॥६९॥
चित्तासी आधिदैवत ॥ नारायण होय उचित ॥ अहंकारासी आधिदैवत ॥ रुद्र होय निश्चयें ॥७०॥
हिरण्यगर्भ प्रचंड ॥ तयापासोनि ब्रह्मांड ॥ ब्रह्मांडाचा अंशी पिंड ॥ म्हणोनि हिसे सारिखे ॥७१॥
पृथ्वीच्या ठायीं दगडे ॥ तेचि देहामध्यें हाडें ॥ मृत्तिकेचा भाग कातडें ॥ उघड दिसों येतसे ॥७२॥
पृथ्वीच्या ठायीं चिखल ॥ तोचि देही मांसगोळ ॥ वृक्ष वल्ली सकळ ॥ रोमावळी जाणावी ॥ रोम त्वचा नाडी मांस ॥ अस्थिसहित पांच जिन्नस ॥ ओळखा पृथ्वीचा अंश ॥ पिंडामध्यें विवेकें ॥७४॥
लाळ मूत्र आणि थुंका ॥ रेतरक्त मज्जा देखा ॥ हे पांचही अंश ओळखा ॥ आपाचे ते बोलिजे ॥७५॥
आळस निद्रा मैथुन ॥ क्षुधा तृषादि पांचही गुण ॥ हे तेजाचे अंश जाण ॥ पिंडामध्यें असती ॥७६॥
चलन वलन प्रसरण ॥ निरोधन स्तंभन ॥ हे पांच गुण जाण ॥ वायूचे पै असती ॥७७॥
मोह भय आणि लाज ॥ क्रोध शोक सांगितले वोज ॥ या पांच गुणांचें चोज ॥ ओळखा खुण नभाची ॥७८॥
एक एक भूतापासून ॥ जाहले पांच पांच गुण ॥ पांचाचे पंचवीस जाण ॥ तत्व बोलती जाणते ॥७९॥
यापरी तत्वांचा विचार ॥ दाविलासे सविस्तर ॥ ऐसा सृष्टीचा आकार ॥ कर्ता एक ईश्वर ॥८०॥
ऐसी हे सृष्टि जाहली ॥ ते जगदीश्वरें आकारिली ॥ पुनरपि संहारिली ॥ ते कैसीया परी ॥८१॥
पृथ्वी विरोनि जाहलें पाणी ॥ पाणी शोषिलें तेजेंकरुनी ॥ तेज मिळालें प्रभंजनीं ॥ वायु ग्रासिला आकाशें ॥८२॥
आकाशें भक्षिलें अहंकारान ॥ अहंकार गिळिला तामसान ॥ तामस गेला महत्तत्त्वीं मिळोन ॥ महत्तत्व ब्रह्मीं विरालें ॥८३॥
जाहले तेथें सामावलें ॥ तें दुजे नाहीं आलें ॥ यालागीं बोलिलें ॥ आदि अंतीं ब्रह्माची ॥८४॥
कासवें हातपाय पसरिले ॥ सवेंचि आवरोनि पोटासी धरिले ॥ तैसेचि ब्रह्मीं जाहलें ॥ विस्तार आणि संहार ॥८५॥
वृक्ष विशाल वाढले ॥ ते बीजापोटीं उद्भवले ॥ शेखी बीजीं समावले ॥ तैसी ब्रह्मीं घडामोड ॥८६॥
समुद्रीं वायूचेनि बाळें ॥ उचलती लाटांचे बंबाळे ॥ दिसती भिन्न परी एकमेळें ॥ नीरस्वभाव व्यापक ॥८७॥
व्यापक म्हणणे न साहे ॥ लाटा पाणी एकचि आहे ॥ तेवीं विश्व ब्रह्म पाहे ॥ आत्मस्वरुपें कोंदलें ॥८८॥
सुवर्णाचे अलंकार ॥ घडले अनेक प्रकार ॥ उदंड नगांचा विस्तार ॥ नांवें भिन्न ठेविलीं ॥८९॥
परी नग आणि सोनियास ॥ काय भिन्न भेद दृष्टीस ॥ तेवीं ब्रह्मीं जगदभास ॥ नाम रुप मिथ्याची ॥९०॥
कापूर आणि परिमळ ॥ किंवा गोडी आणि गुळ ॥ अथवा अग्नि आणि ज्वाळ ॥ नये वेगळें निवडितां ॥९१॥
दीप आणि प्रकाश ॥ सूर्य आणि किरणांस ॥ आकाश आणि अवकाश ॥ काय दोन लेखावे ॥९२॥
देह आणि अवयवा ॥ कोण भेद ओळखावा ॥ बिब प्रतिबिंबाचा हेलावा ॥ दोन कैसे मानावे ॥९३॥
रांजणमडकी घागर ॥ कुंभार करी नाना आकार ॥ अवघा मृत्तिकेचा विस्तार ॥ ठेंविली नामें मिथ्याचि ॥९४॥
तेवीं जग जगदीश ॥ पाहतां भिन्नभेद नसे त्यास ॥ कापूर आणि सुवास ॥ अंतर काय सांगावें ॥९५॥
निराकार तेंचि आकारलें ॥ जैसें पाणी गोठोनि लवण जाहलें ॥ किंवा तूप विवरोनि थिजलें ॥ अथवा दुग्थीं साय जन्मली ॥९६॥
तैसी ब्रह्मीं माया जाहली ॥ परी ब्रह्मरुपें संचली ॥ म्हणोनि माया बोलिली ॥ अनादिसिध्द वेदानें ॥९७॥
माया तोचि ईश्वर ॥ विस्तारलासे चराचर ॥ ब्रह्मासहित विश्वाकार ॥ असे ब्रह्म एकची ॥९८॥
तंतूपासूनि पट जाहले ॥ उभें आडवें सूतची भरलें ॥ नाम लुगडें ठेविलें ॥ सत्य काय मानावें ॥९९॥
विश्व अवघा नारायण ॥ जग हेंचि जनार्दन ॥ ऐसीं बोलती पुराण ॥ तरी ते काय वायांचि ॥१००॥
ब्रह्मा होऊनि सृष्टि केली ॥ विष्णुरुपें प्रतिपाळिली ॥ संहार करिता चंद्रमौळी ॥ तिन्ही मूर्ती एकची ॥१॥
तोचि सूर्य आणि सोम ॥ तोचि जाहला यमधर्म ॥ अंतर्यामीं आत्माराम ॥ मनोविश्राम जगाचा ॥२॥
तोचि काळाचाही काळ ॥ ज्यास म्हणावा महाकाळ ॥ करी सृष्टिचा हलकल्लोळ ॥ सांठवी ब्रह्मांड पोटांत ॥३॥
तोचि राजा तोचि प्रजा ॥ तोचि सुखदु:खांत करी मौजा ॥ तोचि पुरुष तोचि भाजा ॥ भोगी आपणा आपण ॥४॥
तोचि बध्द आणि तोचि मुक्त ॥ तोचि जीव शिव पंचभूत ॥ तोचि भोक्ता कर्ता होत ॥ जाहला राम रावण ॥५॥
तोचि राक्षस आणि दैत्य ॥ तोचि जीवंत आणि मृत्य ॥ गिरिमशकापर्यंत ॥ तोचि जाहला जगदीश ॥६॥
चारी खाणी चारी वाणी ॥ धरिता जाहला शार्ड्गपाणी ॥ सर्व व्याघ्रांदिक योनी ॥ जाहला पशुपक्ष्यादि ॥७॥
पाणियावरी बुडबुडे येती ॥ शेवटीं विरोनि पाणियांत जाती ॥ तैसी स्वरुपीं जगाची उत्पत्ती ॥ बुदबुदाकार जाणावें ॥८॥
अहो मुळीं अद्वैत ॥ पुढें कोठून होईल द्वैत ॥ हा सांख्याच्या सिध्दांत ॥ उघड तुह्मां दाविला ॥९॥
ज्याणें सांख्य नाहीं पाहिलें ॥ तयाचे ज्ञानीं अंध डोळे ॥ यालागीं अभ्यासबळें ॥ सांख्यशास्त्रीं असावें ॥११०॥
अवघें एकचि ब्रह्म ॥ ऐसें श्रुति बोलती वर्म ॥ तें नेणोनियां अधम ॥ नसते द्वैत कल्पिती ॥११॥
जंववरी द्वैताचें ज्ञान ॥ तंववरी न चुके जन्ममरण ॥ म्हणोनि तोचि धन्य ॥ अद्वैतबोधें रतला ॥१२॥
कैचें पाप कैचें पुण्य ॥ अवघें ब्रह्मचि परिपूर्ण ॥ स्वर्ग नरक हें भान ॥ नसती कल्पना मनाची ॥१३॥
एकमेवाद्वितीय नास्ति ॥ ऐसें श्रुतिवाक्य बोलती ॥ तरी का मनांत गुंती ॥ धरितां तुम्हीं सज्ञान हो ॥१४॥
माझी याती हो उत्तम ॥ माझा आचार नेमधर्म ॥ संध्या स्नान क्रिया कर्म ॥ हाचि भ्रम वाढला ॥१५॥
अद्वैत बोधाचे ठायीं ॥ हें अवघेचि मिथ्या पाहीं ॥ ऐसें ज्याचें ज्ञान हृदयीं ॥ तो जीवन्मुक्त बोलिजे ॥१६॥
एक पृथ्वी बैसावयास ॥ एक पाणी सर्वांस ॥ एक वायु हृदयीं वास ॥ प्राणरुपें जाण पां ॥१७॥
एक आकाश एक सूर्य ॥ अवघे पंचभूतांचे देह ॥ त्यांत उत्तमाधम पाहता होय ॥ तोचि अज्ञान जाणावा ॥१८॥
सांडोनि अद्वैताची चवी ॥ मिथ्या करी गाथागोवी ॥ तीर्थे व्रतें करावीं ॥ तेंचि भ्रमण तयासी ॥१९॥
मंत्र तंत्र जपध्यान ॥ शास्त्रें पुराणें घोकण ॥ भवति न भवति करण ॥ पंडित वाद मिथ्याची ॥१२०॥
कोणास कर्मकांडाचा अभिमान ॥ कोणास दृढ उपासना कांडाचा अभिमान ॥ ज्ञानकांडाचा ज्ञानाभिमान ॥ तिनी फंद वांयाची ॥२१॥
एक भट्टाचार्य उपदेशी ॥ एक शंकराचार्य उपदेशी ॥ एक मध्वाचार्य उपदेशी ॥ वाढलीं डिंबें भट्टांचीं ॥२२॥
बहुत पंथ वाढले ॥ बहुत मार्ग स्थापिले ॥ जैसें अवकाळीं अभ्र दाटलें ॥ कांहीं उपयोगा पडेना ॥२३॥
आतां असोत या गोष्टी ॥ आत्मज्ञानाविण चावटी ॥ काय विष घेतां कंठीं ॥ सुधेसमान होईल ॥२४॥
ब्रह्मीं विश्व कैसें जाहलें ॥ तेंही तुम्ही दाविलें ॥ प्रलय होतां संहारिलें ॥ तेंहि निर्धारीं बोलिलों ॥२५॥
अवघा जमाखर्च केला ॥ हिशेब तुम्हां दाविला ॥ ऐसा ऋषि बोलिला ॥ नैमिषारण्याभीतरीं ॥२६॥
सकळ ब्रह्म पूर्ण ॥ सांगितलें मुनीनें ज्ञान ॥ तें परिसिलें वचन ॥ ऋषीश्वरीं समस्ती ॥२७॥
तयांवरी एक पुरुष ॥ सांगेल अनुभव विशेष ॥ तेंही ज्ञानाचें रहस्य ॥ श्रोतयांसी निवेदीन ॥२८॥
वाचा नाहीं संस्कार ॥ अबध्द बोलतों अपार ॥ जैसें गौळियांचे पोर ॥ कां रे कृष्णा बोलती ॥२९॥
त्याचा खेद न मानी हरी ॥ कृपा करी मुलांवरी ॥ श्रोते तुम्ही तयापरी ॥ मातें गोड करावें ॥३०॥
आधींच तुम्ही अंगिकारिलें ॥ मज दीनासी पदरी घेतलें ॥ तरी शेवटास पाहिजे नेलें ॥ नव्हे उचित त्यागितां ॥३१॥
यापरी प्रार्थोनि श्रोतियांसी ॥ संतोषविलें समस्तांसी ॥ शहा आनंद पावोनी मानसीं ॥ सांगेल कथा पुढारी ॥१३२॥
इति श्रीसिध्दांतबोधग्रंथे अध्यात्मनिरुपणतत्वसारनिर्णये पंचमशोध्याय: अध्याय ॥१५॥ ओंव्या ॥१३२ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥