श्रीसिध्दान्तबोध - अध्याय ९ वा

श्रीगणाधिपतये नम: ॥
आजि धन्य उगवला दिवस ॥ हृदयीं प्रगटला जगदीश ॥ जाहला ज्ञानाचा प्रकाश ॥ दाही दिशा उजळल्या ॥१॥
सरली अज्ञानाची रजनी ॥ अवघे मार्ग दिसती नयनीं ॥ कथापंथे राजधानी ॥ जातां गुंती असेना ॥२॥
भावें वंदूनि श्रीगुरुसी ॥ पुढें आरंभिलें कथेसी ॥ पुत्र उपदेशी पितयासी ॥ तेंचि निरुपण परिसावें ॥३॥
बाळक म्हणे मम जनिता ॥ सोडीं पुत्रमोहवार्ता ॥ भावें भजावें श्रीअनंता ॥ सार्थकता करीं आपुली ॥४॥
म्हणसी शरीर माझें असे ॥ हेंचि लागलें तुम्हां पिसें ॥ मृगजळाचे उल्लासें ॥ पेरूं पाहसी धान्यातें ॥५॥
ढीवर मत्स्य धरावयाला ॥ मध्यरात्री गंगेसि गेला ॥ जळीं पाहें चंद्रबिंबाला ॥ मनीं हरिखला मत्स्यारी ॥६॥
म्हणे आजि येथें कोठोनि ॥ अपूर्व वस्तु आली जीवनीं ॥ मग टाकीं जाळें पसरोनी ॥ तंव नीर हेलावलें ॥७॥
तोयासरिसें बिंब हालत ॥ ढीवर भावी पळावया पाहता ॥ जाळें जळावर गोवित ॥ विशेष करी बळकटी ॥८॥
आपुल्या मनीं विचार करित ॥ आजि अमूल्य सांपडली वस्तू ॥ माझ्या भाग्यासी नाहीं अंत ॥ हर्ष विशेष मानिला ॥९॥
मग रात्रीं समय टळत आला ॥ चंद्र अस्तमानासी पावला ॥ ढीवर म्हणे अनर्थ जाहला ॥ वस्तु गेली निघोनी ॥१०॥
याचिपरि उमजें राया ॥ मिथ्या भ्रमों नको वायां ॥ कैंचा पुत्र कैंची जाया ॥ होई विरक्त हरिभजनीं ॥११॥
ऐकोनि पुत्राचा विवेक ॥ राजा जाहला निष्कलंक ॥ म्हणे जगीं मी एक मूर्ख ॥ व्यर्थ मोहें नाडलों ॥१२॥
मग पुत्र राज्यीं स्थापिला ॥ आपण वानप्रस्थ जाहला ॥ स्त्रियांसहित वना गेला ॥ तपी तपला अद्भुत ॥१३॥
अंतकाळीं विमान आलें ॥ काया त्यजूनी मोक्षधामा गेले ॥ हेचि कथा चांगुणा बोले ॥ आपुल्या पती कारणें ॥१४॥
आतां परीसा एक चरित्र ॥ कथा सांगतों परमपवित्र ॥ तेचि परिसोनि तुमचे श्रोत्र ॥ आनंदातें पावती ॥१५॥
मालवदेशीं अवंतिका नगरीं ॥ भूधर राजा सदाचारी ॥ दारा पुत्र सून सुंदरी ॥ चौघां अनुभव एकची ॥१६॥
उदार धीर गुणगंभीर ॥ विवेकचातुर्यज्ञानसागर ॥ प्रजापाळणीं करुणा अपार ॥ स्वधर्मी रत एकनिष्ठ ॥१७॥
साधुसमागम शास्त्रसंग्रहो ॥ ईश्वर भजनीं परम मोहो ॥ दुष्टवासनेचा लाहो ॥ स्वप्नीं ज्यातें असेना ॥१८॥
गोब्राह्मण प्रतिपाळक ॥ अज्ञानतमनिरसनीं अर्क ॥ धैर्य मेरुहून अधिक ॥ शीतळ जैसा जंद्रमा ॥१९॥
पुराणश्रवण कीर्तन ॥ वृत्ती सदा सावधान ॥ सत्यवादी असत्यभाषण ॥ ज्याचे जिव्हेस असेना ॥२०॥
भक्तिप्रेमाचा कल्लोळ ॥ शांतिक्षमेचा सुकाळ ॥ अनाथदीनावरी कृपाळ ॥ सुढाळ निर्मळ पवित्र ॥२१॥
कीर्तिघोष परिसोनि श्रवणीं ॥ सत्व पहावया नारदमुनी ॥ परम हंसवेष स्वीकारुनी ॥ आला नृपातें गृहातें ॥२२॥
नगराबाहेर पुष्पवटिका ॥ रम्य शिवालय शिवलिंग पिंडिका ॥ तें स्थळीं मुनीनें केली बैसका ॥ सेवकीं नृपातें सुचविलें ॥२३॥
नगरप्रदेशीं शिवालयांत ॥ एक परमहंस पातला समर्थ ॥ दिसे रमाकांत कीं उमानाथ ॥ किंवा विधाताची स्वयें आला ॥२४॥
वार्तिक निवेदितां नृपासी ॥ नारदें केलें कौतुकासी ॥ राजपुत्र होता मंदिरासी ॥ प्राण त्याचा हरितला ॥२५॥
निमाला महीपाळनंदन ॥ गृहीं शोक प्रवेशला दारुण ॥ दासी महाशंख करुन ॥ राजसभेंत पातल्या ॥२६॥
महाराजा तुझा नंदन ॥ अकस्मात्‍ पावला निधन ॥ स्वामी याचें करावें शोधन ॥ कां अरिष्ट हें आलें ॥२७॥
प्रजा प्रधान नगरलोक ॥ ऐकून करिती अपार शोक ॥ हरपलें सुढाळ माणिक ॥ विपरीत केलें विधातिया ॥२८॥
सभामंडपी अवघे मिळोन ॥ महाशोक करिती दारुण ॥ राजा बैसला मौनेंकरुन ॥ हर्ष शोक त्यासी नसे ॥२९॥
नरेश वदे समस्तजना ॥ कांरे करितां व्यर्थ रुदना ॥ निधन पावला तो परतेना ॥ त्याचा खेद कायसा ॥३०॥
आत्मा गेलिया निघोन ॥ प्रेत श्मशानीं करावें दहन ॥ यापरतें कोणतें साधन ॥ सांगा तुम्ही चतुराहो ॥३१॥
साहित्यास गुंतल्या प्रेतास ॥ निघोन जाईल परमहंस ॥ दोघे गेलिया लाभास ॥ काय उरेल तें सांग पां ॥३२॥
आधीं भेटूं या साधूसी ॥ मग संस्कार करुं प्रेतासी ॥ ऐसें वदोनि सभेसी ॥ राजा आला ऋषीपासी ॥३३॥
घेऊनि ऋषीचें दर्शन ॥ घाली साष्टांग लोटांगण ॥ परमहर्ष मनीं मानून ॥ विनविता जाहला ऋषीला ॥३४॥
महादरिद्रें पीडिल्यावरी ॥ गृहीं प्रवेशे समुद्रकुमरी ॥ किंवा ऋणें गांजितां भारी ॥ परिस वोपी देवता ॥३५॥
रोग उद्भवल्या शरीरीं ॥ त्यासी भेटे धन्वंतरी ॥ अथवा वांझोटी संसारीं ॥ पुत्र शेवटीं लाधला ॥३६॥
सावित्रीस प्रसन्न रविनंदन ॥ प्राण पतीचा फिरतां जाण ॥ तेवीं स्वामीच्या दर्शनेंकरुन ॥ संतोष वाटे बहु जीवा ॥३७॥
क्षुधार्थियासी क्षीरसिंधु ॥ चकोरा उदयपावे पूर्ण इंदु ॥ मारुती करितां सीताशोधु ॥ दर्शनें नेत्र निवाले ॥३८॥
तैसें माझिया मनोरथीं ॥ सुखसंतोषें केली वस्ती ॥ स्वर्गींहून पातल्या भागीरथी ॥ सार्थक भगीरथाचें ॥४०॥
यापरी तुमची जाहलिया भेटी ॥ तुटे संसारफांसाटी ॥ बैसेन सायुज्जपदाचे पटीं ॥ कृपा जाहलिया तुमची ॥४१॥
तुम्ही दयेचे सागर ॥ दीनजनावर करुणा फार ॥ सहज विचरा महीवर ॥ उध्दरावया जीवांसी ॥४२॥
आतां स्वामी ऋषिसत्तमा ॥ पवित्र करावें ममाश्रमा ॥ जेणें पावन आमचा आत्मा ॥ वाढें प्रेमा तें करी ॥४३॥
परिसोनि रायाचें धैर्य ॥ मुनि मनांत करी आश्चर्य ॥ म्हणे नवल याचें कृतकार्य ॥ अपूर्व दशा पैं याची ॥४४॥
मुनि म्हणे गा महिपाळा ॥ कर्ता सुगुण पुत्र तुझा निमाला ॥ गृहीं शोकसागर प्रवेशला ॥ त्यांत येणें किमर्थ ॥४५॥
आम्ही सुखस्वानंदीं निमग्न ॥ तुझिया गृहीं शोक दारुण ॥ तेथें आमुचें आगमन ॥ कैसें घडेल सांग पां ॥४६॥
राजा म्हणे शोकसंताप ॥ हा मिथ्या मायेचा विकल्प ॥ रज्जुसर्पाचा भरला कंप ॥ काय तेथें डंखावें ॥४७॥
चुन्याचें टिमाणें शेतांत ॥ पाहोनि पळती मृग तेथ ॥ तें काय शेतांत राखणाइत ॥ मृषा कल्पना कुरंगांची ॥४८॥
खडकीं धोंडयास शेंदूर लागला ॥ म्हणती अप्सरा महिषासुर बैसला ॥ स्वप्नीं गज पाठीस लागला ॥ तो काय धाडिला रायानें ॥४९॥
मृगजळाचे पूर देखोन ॥ नौका पेटीयांचा सायास किं कारण ॥ बागुल मारावया जाण ॥ सेना समुदाय कासया ॥५०॥
मुळींच जो जन्मला नाहीं ॥ तो निमाला हा शोक काई ॥ स्वप्नीं ऋण घेतल्या पाहीं ॥ जागृतीस काय फेडावें ॥५१॥
कोण जन्मला कोण मेला ॥ मृषा मायिक गलबला ॥ ऋण काढिलें व्यवहाराला ॥ वाटसरु जामीन ॥५२॥
गांवांत सार्‍याची आली पेटी ॥ चिंता दर्दुरीच्या पोटीं ॥ तेवीं जगाची पाहतां गोष्टी ॥ वृथा चावटी शोकाची ॥५३॥
वाटसरु आला आणि गेला ॥ त्याचा खेद कोणें केला ॥ शिराळशेट उदकीं बुडविला ॥ कोण रडतो त्यासाठीं ॥५४॥
मक्षिकेसाठीं कोण कष्टीं ॥ वमन होतां होती हिंपुटी ॥ तेवीं आपुल्या स्वार्थासाठीं ॥ करिती शोक माणसें ॥५५॥
एक वाटसरु घरासि आला ॥ विश्वासें भांडारगृहीं ठेविला ॥ तेणें दगा दीधला ॥ मग खेद कांयसा ॥५६॥
यापरी कोणी एक प्राणी ॥ सहज जन्मला आमुचें सदनीं ॥ तो गेला तत्काळ उठोनि ॥ नाहीं नेला कडदोरा ॥५७॥
आमुची संपदा आम्हांपासी ॥ ठेऊनि गेला तो उदीमासी ॥ त्याचा खेद नसे मानसीं ॥ चला स्वामी आनंदमय ॥५८॥
पाहोनि रायाचा अढळ धीर ॥ मुनीचें निवालें अंतर ॥ मग म्हणे नृपा तूं चतुर ॥ बरवा विवेक कथियेला ॥५९॥
परी तुझी भार्या शोकसागरीं ॥ तिचें उदरीं दु:खलहरी ॥ पुत्रनिधनाचा भ्रम भारी ॥ संतोष काय आम्हां तेथें ॥६०॥
राजा पाचारी कांतेसी ॥ तेही पातली ऋषीपासी ॥ म्हणे स्वामी चला गृहासी ॥ मुनिवर्या दयाळुवा ॥६१॥
जीवासी करावया बोध ॥ यालागीं तुमची लीला अगाध ॥ दर्शनें जाती त्रिविधभेद ॥ सहा स्वानंद तुम्हांपासी ॥६२॥
मेध धांवे जगासाठीं ॥ त्याहूनि तुमची विशेष राहाटी ॥ तुम्ही उध्दारा जीवकोटी ॥ फोडा पेटी अविद्येची ॥६३॥
रवि अंधकार निवारुन ॥ चालवो विश्वाचें कार्य जाण ॥ तुम्ही अज्ञानतम निरसून ॥ करा प्रकाश ज्ञानाचा ॥६४॥
चंद्र तापातें निवारुन ॥ शीतळ करी विश्वालागुन ॥ तुम्ही त्रिताप भंगून ॥ करा अक्षयी शीतळ ॥६५॥
गंगा जाय समुद्रापासी ॥ उभयतटीं शीतळ करी लोकांसी ॥ तेवीं तुम्ही दयेच्या राशी ॥ विचरा जग तारावया ॥६६॥
अंधनेत्रीं सूर्य बैसला ॥ तैसाची लाभ आम्हांसी जाह्ला ॥ चंद्रमौळी भाविकाला ॥ भेटे जैसा भाग्योदयीं ॥६७॥
आतां चलावें मायाबापा ॥ करावी अनाथावरी कृपा ॥ आनंदाचिया स्वरुपा ॥ आनंदातें पाववी ॥६८॥
परिसोनि नृपभामिनीची विनंती ॥ नारद सुखावला आपुलें चित्तीं ॥ म्हणे अगाध याची कीर्ती ॥ सिंधुपरीस सखोल ॥६९॥
तिची धारणा आणोनि मनांस ॥ कसोनि पाहे कसोटीस ॥ म्हणे बोलसी विवेकें सुरस ॥ परी घरीं अनर्थ ओढवला ॥७०॥
महाप्रिये तुझा नंदन ॥ काळें खंडिलें आयुष्यालागून ॥ महाअरिष्ट गिरी येऊन ॥ तुमचें गृहीं लोटला ॥७१॥
ऐसें वदला देवऋषी ॥ हासें आलें राजपत्नीसी ॥ अभ्र पडळ वितुळल्या अपैसी ॥ गर्जना आकाशीं असेना ॥७२॥
सर्प कांत टाकिल्यावरी ॥ त्याचा खेद काय अंतरीं ॥ चित्रें संहारिल्या पोतेर्‍यावरी ॥ कोण कष्टी त्यासाठी ॥७३॥
मुदीची लाख गेलिया हरपोन ॥ तियेस्तव कोण करी रुदन ॥ वृक्षाचीं पत्रें गेलिया गळोनि ॥ खेद नसे द्रुमासी ॥७४॥
वृक्षशाखे विहंगम बैसला ॥ त्याचा हर्ष नाहीं तिजला ॥ शेखीं उडोनि पक्षी गेला ॥ त्याचा खेद तो नसे ॥७५॥
तैसे हे प्रजानन ॥ बस्तकरु वस्ती लागून ॥ त्याचा खेद काय कारण ॥ हें तो दिसे मूर्खत्व ॥७६॥
आहे तों नखकेशांची प्रीती ॥ त्यागिल्या खेद नसे चित्तीं ॥ फळ लागल्या वेल ना सुकती ॥ सदा टवटवीती तेजस्वी ॥७७॥
अपुला दात मुखीं वसे ॥ नित्य घासितां लखलखीत दिसे ॥ तो पडलिया कोण पुसे ॥ तेवीं कथा पुत्राची ॥७८॥
परिसोनि पतिव्रतेचे बोल ॥ मुनि डोलवी आपुलें मौल ॥ कोण विवेक हा प्रबळ ॥ सांठविलासे हृदयीं ॥७९॥
म्हणे बरवें बोलसी चतुर ॥ विचारसमुद्रे गुणगंभीर ॥ परि स्नुषेवरी तुझा कहर ॥ अरिष्टाचा मांडला ॥८०॥
समंत नांमें स्नुषेसी ॥ सासूनें पाचारिलें तियेसी ॥ तिणें त्यागूनि पतिप्रेमासी ॥ ऋषीपासीं पातली ॥८१॥
मुनीस करोनियां नमन ॥ उभी ठाकली कर जोडून ॥ म्हणे आजि उदेला सुदिन ॥ रंकागृहीं श्रीमंत ॥८२॥
वनीं पडला तृषार्ती ॥ त्यासी पातली भागीरथी ॥ किंवा जनकाची यज्ञसमाप्ती ॥ नवही पुरुष मीनले ॥८३॥
तैसें जाहलें मज स्वामी ॥ निवालें मी अंतर्यामीं ॥ तुमचे पाहोनियां पादपद्मी ॥ संतापउर्मी उडाली ॥८४॥
सुकल्या अंकुरीं पीयूषधारा ॥ पूर्णिमा भेटे त्या चकोरा ॥ किंवा पार्वतीस सोयरा ॥ कैलासवासी लाधला ॥८५॥
सिंधूस जामात होतां विष्णू ॥ निवे अष्टही भावें मनु ॥ संजीवनी साधितां गुरुनंदनु ॥ नगारीस संतोष ॥८६॥
जन्म पावतांचि आस्तीकमुनी ॥ स्वानंद वासुकीच्या सदनीं ॥ वेद देतां विधिलागूनी ॥ होय संतोष सहजची ॥८७॥
तैसें आम्हां जाहलें सुख ॥ अवलोकितां स्वामीचें मुख ॥ उडालें संचित प्रारब्धदु:ख ॥ कोंदला हरिख अंतरीं ॥८८॥
भ्रांति उडाली मनाची ॥ चिंता हरपली चित्ताची ॥ सेवा घेणें मज दासीची ॥ चलावें स्वामी आश्रमा ॥८९॥
वचन परिसोन मुनिनायक ॥ म्हणे ही एकापरीस एक अधिक ॥ कोंदला बोलती ज्ञानविवेक ॥ अतर्क्य बुध्दि पैं यांची ॥९०॥
नारद वदे परिसें सुमती ॥ तुझा निधन पावला पती ॥ दहन करीं प्रेताप्रती ॥ वैधव्य तूतें पावलें ॥९१॥
परिसोनि ऋषीच्या वचना ॥ हांसोनि बोले पद्मनयना ॥ म्हणे पंचभूतांचा देह जाणा ॥ कोण पुरुष कोण नारी ॥९२॥
पंचभूतें समसमान ॥ आत्मा आत्मीं नसे जाण ॥ जीव जीवी हीं वचन ॥ नेमिलें नाहीं कर्त्यानें ॥९३॥
बुडबुडा उठिला फुटला ॥ तो काय नाशातें पावला ॥ उदकामध्यें असे संचला ॥ बुदबळ सोकटी या न्यायें ॥९४॥
जीवाचा पती परमेश्वर ॥ त्यास प्रणील तेचि चतुर ॥ तेव्हां पतिव्रता साचार ॥ एर्‍हवी विधवा अवघ्याची ॥९५॥
स्त्री पुरुष हे कल्पना ॥ मिथ्या स्वप्नींची दिसे रचना ॥ अज्ञानश्रमें भ्रमले जाणा ॥ फिरे वाहुटळ भवचक्र ॥९६॥
कोणी मेला ना जन्मला ॥ दिसे आत्मा एक संचला ॥ मुनी परिसोनि यां बोला ॥ आलिंगोनि पृष्ठीं थापटी ॥९७॥
मग तिघांसी करीं धरोनी ॥ मुनी आला घरासी घेऊनी ॥ अवलोकिलें कृपा करुनी ॥ उठिला पुत्र रायाचा ॥९८॥
मुनिस घाली लोटांगण ॥ बरें स्वामी केलें कल्याण ॥ गेलें पापताप दैन्य ॥ जीवन्मुक्त मी जाहलों ॥९९॥
चौघे लागती चरणांसी ॥ मुनी दावी आपल्या रुपासी ॥ अभय देवोनियां त्यांसी ॥ निजगति गेला वैकुंठा ॥१००॥
विष्णूस सांगोन धाडिले विमान ॥ चौघांसि केलें पावन ॥ यापरी भक्तीचें भूषण ॥ स्वर्गी पताका लागल्या ॥१॥
आपण लाविला भोपळा ॥ तो दुसर्‍यानें तोडूनि नेला ॥ त्याचा खेद फार जाहला ॥ केले कष्ट वृथाची ॥२॥
तोचि आपुल्या संतोषें करुन ॥ केला सत्पुरुषासी दान ॥ देत्या घेत्या समाधान ॥ खेद कैचा मग उरे ॥३॥
जितुका मोह धरावा चित्तीं ॥ तों काळफांस कंठीं बैसती ॥ मग जन्ममरणाचिया पंक्ती ॥ फिरावें अफाट कोठवरी ॥४॥
मरणाची बैसतां धडकी ॥ सर्वरोगांची उठे कडकी ॥ फुटोनि देहाची कर्ममडकीं ॥ जीव अडके काळचक्रीं ॥५॥
निमाला तोचि गा गेला ॥ त्याचा सोबती कोण जाहला ॥ मृषा करिती गलबला ॥ शेखीं जेविती संतोषें ॥६॥
मेला त्याचें तोंडीं माती ॥ जीवही अत्यंत मरती ॥ एकामागें एक जाती ॥ राहता ठाव दिसेना ॥७॥
जन्म पुत्र शर्करा वांटिती ॥ मरतां शोकसागरीं पडती ॥ स्वप्नी मोहरांच्या घागरी सांपडती ॥ जागृतींत काय संतोष ॥८॥
अवघी भ्रमाची खटपट ॥ वाहे मृगाजळाचा लोट ॥ साळी पिकवील तो भरी पोट ॥ हा बोभाट वृथाची ॥९॥
स्वप्नीं जाह्लें फार कुमर ॥ ते स्वप्नींच निमाले समग्र ॥ यांचा हर्ष शोक घार ॥ काय जागृतीं धरावा ॥११०॥
पितापुत्र सासु ॥ पति कांता सुहृदजना ॥ हा बाहुलीचा खेळ जाणा ॥ कोणी न होता कोणाचीं ॥११॥
कोणी न येती अंतीं ॥ होईल धर्मचि सांगाती ॥ गेल्या विश्वांत राहील कीर्ति ॥ चंद्रसूर्य तोंवरी ॥१२॥
संसार अवघा जाण ॥ ईश्वरीं करावा अर्पण ॥ तनु मन धन जीव प्राण ॥ या नव पुरुषार्थ महाराजा ॥१३॥
ईश्वरीं अर्पिजे पुत्रफळ ॥ तेणें पाविजे पद अढळ ॥ यश कीर्ति निर्मळ ॥ राहील कल्पपर्यंत ॥१४॥
यापरी चांगुणा सती ॥ विवेकें समजाविला पती ॥ मग पाचारी पुत्राप्रती ॥ हाक मारितां धांवला ॥१५॥
ऐकोनि चांगुणेचय बोला ॥ रायें बहु संतोष मानिला ॥ म्हणे आवडे जें तुजला ॥ तेंचि करीन ममप्रिये ॥१६॥
पांच वरुषाचा बाळ ॥ सुगुणरुप नामचि वेल्हाळ ॥ म्हणे मज कां उताविळ ॥ पाचारिलें तें सांगपां ॥१७॥
पाहोनि पुत्राचें वदन ॥ पोटीं द्रविली करुणकरुन ॥ त्यासी बोलावया वचन ॥ शब्द कंठीं फुटेना ॥१८॥
देखोनि चिलया पूर्णचंद्रा ॥ स्नेहलाटा मोहसमुद्रा ॥ उसळे परंतु मर्यादा ॥ नुलंघीच सत्याची ॥१९॥
मग गिळोनि मोहाची उकळीं ॥ हृदयीं आठविला चंद्रमौळी ॥ धैर्य सांवरोनि वेल्हाळी ॥ मृद मंजुळ विनवी पुत्रा ॥१२०॥
म्हणे वत्सा तुजलागीं ॥ भिक्षेस पातला महायोगी ॥ मांस भक्षावयालागीं ॥ निश्चयो केला तनूचें ॥२१॥
ऐकोनि चिलया आनंदला ॥ म्हणे भाग्याचा उदयो जाहला ॥ दरिद्रीयाचे कन्येला ॥ पर्णूं आला श्रीमंत ॥२२॥
तृषानळें जो शोषला ॥ तयासि सुधाब्धि भेटला ॥ तेवीं नाशिवंत तनूला ॥ लावी गतीला सत्पुरुष ॥२३॥
बहुत सुकृतांच्या राशी ॥ जोडतां नरदेहा प्राप्ति ऐसी ॥ वस्तु लाभली ते सत्पुरुषीं ॥ अर्पितां सद्गति होतसे ॥२४॥
म्हणोनि त्यागितां हे तनु ॥ मोक्षाऐसें जोडे धनु ॥ अजापालटें कामधेनु ॥ मिळतां न घे तो मूर्ख ॥२५॥
याहूनि लाभ कवण तो जननी ॥ निमाल्या उठे दुर्गंधी घाणी ॥ घरचीं मुलें भिऊनी ॥ पळोनी जाती दूर पैं ॥२६॥
तृणप्राय केश भाजती ॥ कोष्ठासारिख्या अस्थि जळती ॥ कपाळ भंगल्या मोक्ष म्हणती ॥ लोक जाती गृहासी ॥२७॥
जोंवरी बैसती मसणखाई ॥ तोंवरी सांगती वैराग्य नवाई ॥ म्हणती संसार अवघा पाहीं ॥ नाशिवंत जाणिजे ॥२८॥
दु:खदायक सकळ सृष्टी ॥ मृत्यु लागला सर्वांपाठीं ॥ काळ पेटलासे हटी ॥ जिवंत कोणा सोडीना ॥२९॥
यालागीं साधुसंत सेवन ॥ भावें करावें भगद्भजन ॥ उल्लंघोनियां जन्ममरण ॥ सायुज्यसदन पावावे ॥१३०॥
आमुचे प्रारब्धीं तें कैचें ॥ सांपडलों संसारमोहाचें कचें ॥ पदरीं सांठवण पापाचें ॥ देव कोठूनी आठवेल ॥३१॥
मसणवटीं जोंवरी बैसती ॥ तोंवरी वैराग्य उपजे चित्तीं ॥ गृहीं पातल्या निश्चितीं ॥ शून्य जाहला परमार्थ ॥३२॥
यापरी विश्वाची रीती ॥ क्षणक्षणा पालट चित्तीं ॥ शाश्वतपद जेणें प्राप्ती ॥ तो कोणता अर्थ सांगपां ॥३३॥
आतां परिसावें सावधान ॥ इतिहास सांगतो पुरातन ॥ निश्चयीं बैसे तुझें मन ॥ होय बोध पूर्ण बुध्दीला ॥३४॥ वृत्रासुर महा असुर ॥ विशाळतनु पर्वताकार ॥ बोलतां गडगडे अंबर ॥ होय लडबड सुरांसी ॥३५॥
उचलोनि ठेवितां चरण ॥ भूगोळ खचे भारें करुन ॥ शेष वराह दचकोन ॥ धैर्ये धरा सांवरिती ॥३६॥
सहस्त्र ताड लंबायमान ॥ विश्व सांठवे एवढें वदन ॥ करीं गदा साठ योजन ॥ मोडूं पाहे ब्रह्मांड ॥३७॥
तयाचे धाकें विबुध पळाले ॥ दाही दिशा पांगले ॥ सुरेश जाऊनि ते वेळे ॥ शरण आला विष्णूसी ॥३८॥
शक्र म्हणे जी कमलावरा ॥ कवण उपाय करावा असुरा ॥ कैटभारी म्हणे अमरवरा ॥ वर्म वदतों ऐक पां ॥३९॥
दधीची नामें महाऋषी ॥ परमसाधु सत्वराशी ॥ त्याचे मागोनि अस्थीसी ॥ वज्र शस्त्रासी घडावें ॥१४०॥
ऋषिअस्थींचें वज्र करुन ॥ तेणें निमेल असुर दारुण ॥ येर्‍हवीं करितां कोटि प्रयत्न ॥ उपाय कांहीं चालेना ॥४१॥
आयुष्याची सर्वांस प्रीती ॥ केवीं ऋषि प्राण त्यजिती ॥ याविषयीं मातें निगुतीं ॥ कठिण दिसे स्वामीया ॥४३॥
रमाकांत वदे सहस्त्रनयना ॥ भगवद्भक्त दयाब्धि जाणा ॥ परोपकारी वेचिती प्राणा ॥ इच्छा नाहीं देहाची ॥४४॥
विष्णूसी वंदोनि अमरपाळ ॥ आज्ञा घेऊनी उतावीळ ॥ मनोवेगें ऋषीजवळ ॥ पदांबुजीं विनटला ॥४५॥
अवलोकुनी ऋषीचें तेज ॥ बोलावया वाटे लाज ॥ हें जाणोनि योगिराज ॥ पृच्छा करी इंद्रासी ॥४६॥
ऋषि म्हणे अमरपाळा ॥ किमर्थ पातलासि या वेळां ॥ इंद्र दिसतसे कोमाइला ॥ बोलतां मनीं संकोचित ॥४७॥
परिसोनि ऋषीची वाणी ॥ इंद्र बोले जोडूनि पाणी ॥ अरिष्ट उद्भवलें असुरयोनीं ॥ प्रळय तेणें मांडिला ॥४८॥
यालागीं तुम्हांपासी ॥ आलों इच्छोनि मानसीं ॥ तुमचिया अस्थीनें मरण त्यासी ॥ नेमिलेसें विधीनें ॥४९॥
परिसोनि ऋषि हांसिन्नला ॥ इंद्रासी विनोदार्थ बोलिला ॥ जिताचि मागसी अस्थीला ॥ धन्य तुझा विवेक ॥१५०॥
मज ऋषिचा प्राण घेऊन ॥ मारुं पाहसी असुरगण ॥ तुम्हां सुरांचें हें लक्षण ॥ मनुष्यासी काय म्हणावें ॥५१॥
ऐकोनि ऋषीची बोली ॥ इंद्राची मति कुंठित जाहली ॥ बहुशक्ति ढिलावली ॥ श्वास घालोनि बैसला ॥५२॥
ऋषि सांगे ज्ञानगोष्टी ॥ पुढे अस्थि न पडे दृष्टी ॥ असुर घेईल प्राण शेवटीं ॥ बरवें कांहीं दिसेना ॥५३॥
बळें वधों जरी ऋषीसी ॥ शापोनि मेळवील धुळीसी ॥ इकडे असुर तो जीवासी ॥ गांठी घालील रोकडी ॥५४॥
उभयपक्षीं संकट भारी ॥ पुढें कूप मागें विहिरी ॥ ऐसा चिंतेच्या सागरीं ॥ बुडोनि गेला अमरेंद्र ॥५५॥
ऋषीनें ज्ञानीं विचारिलें ॥ सुरशाचें धैर्य पळालें ॥ मग अभयवचन दीधलें ॥ संतोषी केलें अमरेंद्रासी ॥५६॥
ऋषि म्हणे सहस्त्रनयना ॥ तुजकारणें त्यागितों प्राणा ॥ मम अस्थींच्या वज्रें जाणा ॥ असुर दुर्जन मर्दी कां ॥५७॥
परिसोनि ऋषीची अभयवाणी ॥ इंद्रा लाभ मानी चौगुणी ॥ रंक बैसे राज्यासनीं ॥ तेवीं मनीं संतोषला ॥५८॥
निपुत्रिकाशी पुत्र जाहला ॥ की प्राण जातां सुधारस प्राशिला ॥ वारांगणा कामिकाला ॥ रात्रीं सांपडली वस्तीसी ॥५९॥
नारदासी सांपडे कळी ॥ पोटांत करी गुदगुली ॥ किंवा मोहरांची गांठोळी ॥ अवचिता सांपडे दुर्बळा ॥१६०॥
यापरी अमरेश पावोनि हरिखा ॥ बांधली शकुनाची ग्रंथिका ॥ मग ऋषि करोनि विवेका ॥ अस्थी वोपी इंद्रासी ॥६१॥
ऋषीनें प्राण आकर्षिला ॥ योगमार्गे गतीस गेला ॥ इंद्रें अस्थीचें वज्र करुनि ते वेळां ॥ मग मारिला वृत्रासुर ॥६२॥
हें सांगावया कारण ॥ परोपकारी पुरुष तोचि धन्य ॥ जयाची कीर्ति पुराण ॥ व्यास वाल्मीक वर्णिती ॥६३॥
आतां विलंब न करीं जननी ॥ साधीं कार्य त्वरेंकरोनी ॥ क्षुधानळें पीडिलासे मुनी ॥ जठर त्याचें शांतवीं ॥६४॥
परिसोनि बालकाचें वचन ॥ पोटीं धरिला चांगुणेन ॥ हृदयीं गहिंवर सांवरोन ॥ उचलोनि गृहांत आणिला ॥६५॥
आडवा धरोनि बालकासी ॥ खड्ग वोपिलें पतीसी ॥ नृपें स्मरोनि शिवासी ॥ शिरकमळ उतरिलें ॥६६॥
धैर्य सांवरोनि ते वेल्हाळ ॥ शिंक्यावरी ठेवी शिरकमळ ॥ धड माथा डोलवी ॥६९॥
परी कसीतसे भक्तांसी ॥ महेश म्हणे चांगुणेसी ॥ अपवित्र धड घालिसी ॥ पवित्र शिरातें ठेवोनी ॥१७०॥
आतां करीं एक युक्तीं ॥ शिर कांडोनि उखळाप्रती ॥ हरुषें गायें भगवंत प्रीतीं ॥ पाक करीं मग त्याचा ॥७१॥
खेद मानून गहिंवरशील ॥ नेत्रीं अश्रुबिंदु ढळेल ॥ तरी उठोनि तत्काळ ॥ न भक्षितां जाईन ॥७२॥
ऐसें वदतां महादेवें ॥ चांगुणा म्हणे बहुत बरवें ॥ तुम्ही स्वस्थचित्तें बैसावें ॥ आज्ञा तैसीच वर्तेन ॥७३॥
नमस्कारोनि गिरिजापती ॥ शिरकमळ घेतलें हातीं ॥ उखळीं ठेवोनि चांगुणा सती ॥ कांडीत मुसळ घेऊनी ॥७४॥
चांगुणा म्हणे माझिया बाळा ॥ सगुण सुंदरा चिल्लाळा ॥ सकुमार तनू कोमळा ॥ मुसळघायें कुटीत ॥७५॥
तुज कुरवाळिलें ज्याहस्तें ॥ त्याचि करें कुटी त्यातें ॥ उचित काय हें जननीतें ॥ ऐसें म्हणसी बालका ॥७६॥
तरी याचि विषयीं चिरंजीवा ॥ हा विवेक कथिला बरवा ॥ आतां विषाद सोडूनि द्यावा ॥ कल्याण इच्छीं मातेतें ॥७७॥
गिरिजे माझी येउं दे करुणा ॥ चिलया बाळ माझा तान्हा ॥ त्यासी पाजीं प्रेम पान्हा ॥ सांभाळ करी कैलासीं ॥७८॥
इतुके दिवस म्यां पाळिलें ॥ आजि तुझिया वोसगी घातलें ॥ मायबहिण कणवाळे ॥ क्षण एक न विसंबे ॥७९॥
मग ह्मणे चिल्लाळा ॥ कैसें क्रमेल स्वर्गी तुला ॥ कवण म्हणे भूकेतान्हेला ॥ कोण कडिये खेळवी ॥१८०॥
ऐसें बोलोनि गहिंवरली ॥ हृदयीं मोहाची उकळी आली ॥ स्तनीं दुग्धाची धार लागली ॥ मुसळ हातींचें निष्टलें ॥८१॥
सवेंचि उमजें अंतरीं ॥ विवेक धैर्यातें सांवरी ॥ म्हणे मोहाची चांचरी ॥ कोठें संचार त्वां केला ॥८२॥
मग म्हणे मी वेडी ॥ व्यर्थ मुलालागीं चरफडीं ॥ सांडोनि देवाची गोडी ॥ नष्ट मोहें नाडिलें ॥८४॥
कैची कन्या कैंचा पुत्र ॥ मिथ्या मायिक विचित्र ॥ करोनि मोहाचें सूत्र ॥ तुझें माझें नाचवीं ॥८५॥
ऐसें बोलोनि चतुरी ॥ शिर सडूनि पाक करी ॥ ताट वाढी शिवापुढारीं ॥ जेवा म्हणे दयाब्धी ॥८६॥
क्षुधेनें पीडिलें शरीर ॥ पाकास विलंब लागला फार ॥ स्वामिसेवेसी पडिले अंतर ॥ क्षमा कीजे दयाळा ॥८७॥
परिसोनि सतीचें वचन ॥ हांसोनि बोले गिरिजारमण ॥ उपवासी तुम्ही दोघेंजण ॥ मातें गोड लागेना ॥८८॥
मान्य करोनि वचनासी ॥ उभयतां बैसाल पंक्तीसी ॥ तरीच स्वीकारीन भोजनासी ॥ निजमानसी जाणिजे ॥८९॥
परिसोनि शिवाची अचाट वाणी ॥ श्रियाळें धाक घेतला मनीं ॥ म्हणे वल्लभे या वचनीं ॥ मातें वाटे विपरीत ॥१९०॥
हा पेटलासे हटासी ॥ वधवोनि पोटींच्या बाळकासी ॥ तेंचि भक्षवूं पाहे आम्हांसी ॥ राक्षसी कर्म करुं नये ॥९१॥
पाहोनि रायाचें मन:कल्पित ॥ चांगुणा धरी पतीचा हात ॥ म्हणे नवमास उदरांत ॥ म्यां सांठविला चिलया ॥९२॥
एके दिवसांचे अंतीं ॥ सांठवितां भार काय नृपती ॥ यालागीं बैसोनियां पंक्ती ॥ संतोषवू भगवान ॥९३॥
उभयतां सांडोनियां कल्पना ॥ पंक्ती बैसली भोजना ॥ ताट सांडोनि कैलासराणा ॥ उभा ठेला जावया ॥९४॥
निपुत्रिकाचें अन्न भक्षिणें ॥ तेंचि आम्हां लाजिरवाणें ॥ आपुलें सुकृत वेंचणें ॥ पवित्र धर्म हा नव्हे ॥९५॥
हें जाणोनि चांगुणा गोरटी ॥ धांवोन चरणीं घाली मिठी ॥ म्हणे मी अभाग्य करंटीं ॥ अतीत विमुख जातते ॥९६॥
पाहोनि चांगुणेची भक्ती ॥ प्रसन्न जाहला गिरिजापती ॥ पंचवदन दिव्यमूर्ती ॥ तेज फांके अंबरीं ॥९७॥
सजीव करोनी बालकासी ॥ भेटविलें जनकजननींसी ॥ शिव म्हणे चांगुणेसी ॥ प्रसन्न जाहलों वर मागें ॥९८॥
पाहोनि शिवाचें रुप ॥ चांगुणा म्हणे गेलें पाप ॥ संतोष पावोनियां नृप ॥ उभयतां पदांबुज वंदिती ॥९९॥
चांगुणा म्हणे दीनदयाळा ॥ कृपेनें वोपी वराला ॥ मातें छळिलें ऐसें कवणाला ॥ पुन्हा कसोटीं धरुं नये ॥२००॥
हेंचि मागणें स्वामीस ॥ दीधलें म्हणे महेश ॥ विमानीं बैसवोनि कैलासास ॥ राजा नेला परिवारेशी ॥१॥
एवढा प्रताप शिवाचा ॥ वर्णितां शिणल्या सहस्त्र वाचा ॥ सुरां असुरां मानवांचा ॥ वरद सत्य श्रीशंकर ॥२॥
यापरी ऋषिसभेंत ॥ मुनि वदले श्रियाळगीत ॥ पुढें शिवमहिमा अद्भुत ॥ ऋषि वर्णितील तें परिसावें ॥३॥
हातीं धरितांची लेखणी ॥ कविता चाले दुणावोनी ॥ श्रोते संतोषोनि मनीं ॥ आशीर्वाद देती वक्तया ॥४॥
घेवोनि संतांचा आशीर्वादु ॥ विशेष चाले सिध्दांतबोधु ॥ शहामुनीचा आल्हादु ॥ चौगुणी वाढे ग्रंथार्थी ॥२०५॥
इति श्रीसिध्दांतबोधग्रंथे अध्यात्मनिरुपणतत्त्वसारनिर्णये नवमोऽध्याय: ॥९॥
अ. ओंव्या ॥२०५॥