श्रीसिध्दान्तबोध - अध्याय १ ला

॥ श्री ॥
श्रीगणेशाय नम: ॥ श्रीसरस्वत्यै नम: ॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयाय नम: ॥ श्रीकुळदेवतायै नम: ॥
ओं नमो जी निर्विकारा ॥ परमपुरुषा परमेश्वरा ॥ अपारा अमूपा परात्परा ॥ जगदीशा जगन्निवासा ॥१॥
अचळअढळअमळविश्वेशा ॥ द्वैताद्वैतातीता परमेशा ॥ स्वयंभा सदोदिता स्वयंप्रकाशा ॥ अव्यक्तव्यक्ता वेगळा ॥२॥
नव्हे उंच ना ठेंगणें ॥ वाटोळें ना लंबायमान ॥ सगुण ना निर्गुण ॥ गुणत्रयाहि वेगळा ॥३॥
नाहीं हस्तपाद मुखमुखळें ॥ कंठ मुगुट ना श्रवण डोळे ॥ रक्त पीत ना श्याम ढवळें ॥ पोट पाठ त्या असेना ॥४॥
ऐसिया स्वरुपाचें स्तवन ॥ करावया वेदीं घेतलें मौन ॥ थोंटावलीं शास्त्रें पुराणें ॥ श्रुति त्याही परतल्या ॥५॥
जें न दिसे सूर्याचिये दिठीं ॥ तेथें काय मानव मुद्रेची हुटहुटी ॥ शेषें धाक घेतला पोटीं ॥ श्रम पावली सहस्त्रमुखें ॥६॥
नाहीं ध्येय ध्याता ध्यान ॥ चारी वाचा पडिल्या मौन ॥ पांगुळ जाहलीं बुध्दिमन ॥ अलक्ष लक्षीं लक्षेना ॥७॥
नाहीं नांव गांव ठाव ॥ तेथें कैंचा विचार अनुभव ॥ ज्ञानविज्ञानासी नये लाघव ॥ तर्क वितर्क चालेना ॥८॥
ऐसिया स्वरुपाचें कथन ॥ काय घेऊं कागद लिहून ॥ कोणता करुं ग्रंथ निर्माण ॥ सांगा श्रोते सज्जनहो ॥९॥
यापरी केली विनंती ॥ प्रत्युत्तर कोणीच कांहीं न देती ॥ वेडावली ज्ञानस्फूर्ती ॥ पुढें कांहीं सुचेना ॥१०॥
तटस्थ जाहल्या घटिका चार ॥ मग हृदयीं प्रगटला परमेश्वर ॥ करोनि बुध्दीस प्रकाश थोर ॥ सिध्दान्तबोध वदविला ॥११॥
या ग्रंथा नाम सिध्दान्तबोध ॥ वर श्रीदत्तकृपेचा वरद ॥ मतीस फुटले सहस्त्र कंद ॥ ज्ञानांकुर उदेले ॥१२॥
वंदिलें श्रीकृष्णचरणकमळ ॥ तेणें स्फूर्ति जाह्ली सोज्वळ ॥ वाचा बोलूं लागली सरळ ॥ अटक कांही असेना ॥१३॥
नमस्कार करोनि दत्तासी ॥ सदर घातली ग्रंथासी ॥ सूचना होईल ते आपैसी ॥ दिसों येईल पुढारीं ॥१४॥
मुनींद्र स्वामी गुरु पूर्ण ॥ त्याचा सेवक शहाजाण ॥ ग्रंथ आरंभिला गुरुआज्ञेन ॥ बोध येईल तो परिसा ॥१५॥
आतां होऊनि सावधान ॥ बरवें ऐका निरुपण ॥ सूत्रधारी नारायण ॥ वदवील तैसा वदतसें ॥१६॥
चारी वेद सहा शास्त्रें ॥ अठरा पुराणें स्तोत्रमंत्रें ॥ आणीकही प्राकृत चरित्रें ॥ निर्माण जाहलीं भूलोकीं ॥१७॥
छप्पन कोटी वसुंधरे माजी ॥ अनेक देश अनेक नगरें ॥ अनेक याती मतांतरें ॥ शास्त्र भिन्न ज्ञान भिन्न ॥१८॥
ज्यादेशीं जन्मली जे याती ॥ तेचि देशभाषा वदती ॥ तेथील दैवत कुळस्वामी म्हणती ॥ भावें भजती त्यालागीं ॥१९॥
म्हणती हाचि सर्वेश्वर ॥ याहूनि अधिक नाहीं थोर ॥ इतर दैवतें शास्त्राकार ॥ पाषंड म्हणोनि निंदिती ॥२०॥
जंगम पूजिती शिवला ॥ वैष्णव म्हणती विष्णूचि आगळा ॥ यवन म्हणती थोर अल्ला ॥ जिजू म्हणती फिरंगी ॥२१॥
एक म्हणती जगन्नाथ ॥ एक म्हणती विश्वनाथ ॥ एक म्हणती श्रीअनंत ॥ एक म्हणती नरहरी ॥२२॥
एक म्हणती राम थोर ॥ एक म्हणती श्रीकृष्ण अवतार ॥ एक म्हणती निराकार ॥ आकार तितुका नासेल ॥२३॥
एक म्हणती होय सगुण ॥ एक म्हणती सत्य निर्गुण ॥ एक म्हणती जाणे कोण ॥ अगाध महिमा देवाचा ॥२४॥
एक भजती सूर्यास ॥ एक पूजिती श्रीगणेश ॥ एक म्हणती व्यंकटेश ॥ याहूनि दुजा दिसेना ॥२५॥
एक म्हणती रवळोबा ॥ एक म्हणती विरोबा ॥ एक म्हणती नरसोबा ॥ एक म्हणती जानाई ॥२६॥
एक म्हणती येमाई ॥ एक म्हणती तुकाबाई ॥ एक म्हणती ही सटवाई ॥ तेचि रक्षील आमुतें ॥२७॥
एक म्हणती खंडोबा ॥ एक म्हणती बहिरोबा ॥ एक म्हणती हाणगोवा ॥ म्हाळसाची भाविती ॥२८॥
एक पूजिती गौरीला ॥ एक भजती लक्ष्मीला ॥ एक आराधिती सावित्रीला ॥ एक जाती सप्तशृंगीं ॥२९॥
एक म्हणती दुर्गा श्रेष्ठ ॥ एक म्हणती ज्वाळामुखी वरिष्ठ ॥ एक म्हणती हिंगळजा प्रकट ॥ केल्या यात्रा सार्थक ॥३०॥
एक म्हणती जावे काशी ॥ दुजा म्हणे द्वारकेशी ॥ तिजा म्हणे पंढरीसी ॥ विठ्ठल दैवत रोकडें ॥३१॥
एक म्हणती रामेश्वर ॥ एक म्हणती बदरीकेदार ॥ एक म्हणती लोणारमेहकर ॥ एक जाती मल्लिकार्जुना ॥३२॥
एक म्हणती स्वामिकार्तिक ॥ एक म्हणती प्रयाग देख ॥ एक म्हणती हरिहर त्र्यंबक ॥ यांचे पुण्य अगाध ॥३३॥
एक म्हणती चंद्रभागा ॥ एक म्हणती श्रेष्ठ गंगा ॥ एक म्हणती जान्हवी जगा ॥        निमाल्या मुक्ति पाविजे ॥३४॥
एक म्हणती अनंतव्रत ॥ एक एकादशीच करित ॥ एक म्हणती सोमवाराचा गुह्यार्थ ॥ प्रकट नकळे कवणासी ॥३५॥
एक करिती चांद्रायण ॥ एक म्हणती शिवरात्री धन्य ॥ एक म्हणती अवघा नारायण ॥ कोण करितो खटपट ॥३६॥
एक मंगळवार करिती ॥ एक शनिवार रविवार धरिती ॥ गळां सांकळी वाघे होती ॥ भुंकों लागती श्वाना ऐसें ॥३७॥
गरती वनिता नवस करिती ॥ पोटींची कन्या देवासी वाहती ॥ त्या मुरळ्या होऊनि व्यभिचार करिती ॥ धन्य नवस तयांचा ॥३८॥
एक पाठीसी गळ टोंचिती ॥ उफराटां टांगोनि फिरविती ॥ तो म्हणे मी धन्य जाती ॥ कसीं उतरलों देवाचे ॥३९॥
एक नागवे निंब नेसती ॥ एक खोडे बेडया लेती ॥ एक मस्तकीं भळंदे घेती ॥ घुमो लागती मंडपी ॥४०॥
एकाचे अंगी वारें भरत ॥ धांवोनि लोक पाया पडत ॥ दांत चावोनि आसुडेदेत ॥ हाडें मोडित कडकडां ॥४१॥
एक वस्त्रें करोनि काळीं ॥ चिंध्या गुंडाळोनि पोत जाळी ॥ अंगास लावी मुखांत घाली ॥ कोण कर्म तयाचें ॥४२॥
एक कवडयांच्या माळा घालिति ॥ हातीं परडी जोगवा मागती ॥ भगेंद्र शरीरीं हीनशक्ती ॥ द्वारी लोळती चंडीचे ॥४३॥
एक घालिती गोंधळ ॥ काखेसी चौंडकें वाजवी संबळ ॥ म्हणे कोणता गाऊं भूपाळ ॥ सांगा सत्वर भक्तहो ॥४४॥
कितेक हरिदास होऊन ॥ पाठ करिती भारत रामायण ॥ ताण मान शिकोन गौण ॥ आर्जविती धनवंतां ॥४५॥
माळ लावी घरोघरीं ॥ रुपया घेऊनि कथा करी ॥ गाये नाचे सभेभीतरी ॥ प्रेम आणी रोकडें ॥४६॥
एक म्हणती अनन्यभावें ॥ श्रीहरीसी शरण जावें ॥ एक म्हणती भावार्थी व्हावे ॥ तेणेंचि देव पावतो ॥४७॥
एक म्हणती मुद्रा खेचरी ॥ एक म्हणती लावा भूचरी ॥ एक म्हणती सुंदर चाचरी ॥ एक अगोचरी लक्षिती ॥४८॥
एक म्हणती कैंची मुद्रा कैचें ध्यान ॥ अवघें ब्रह्मचि परिपूर्ण ॥ मिथ्या भ्रमलें अज्ञान ॥ नसतें द्वैत कल्पिती ॥४९॥
एक म्हणती सांडा चावटी ॥ नाशवंत सकळ सृष्टी ॥ जीवास जन्म मरण दु:खकोटी ॥ अविनाश परब्रह्म वेगळें ॥५०॥
एक वस्त्रें करोनि काळीं ॥ चिंध्या गुंडाळोनि पोत जाळी ॥ एक वस्त्रें करोनि काळीं ॥ देशोदेशी हिंडती ॥५१॥
एक म्हणती सगुणींच भजतां ॥ मुक्ति पाविजे सायुज्यता ॥ एक म्हणती चारी मुक्ती तत्त्वतां ॥ त्याही मिथ्या मायिक ॥५२॥
एक म्हणती आकारा आलेंच नाहीं ॥ त्याचें भजन करावें कायी ॥ एक म्हणती तोचि पाहीं ॥ तो जनीं विस्तारला ॥५३॥
एक म्हणती जनीं जनार्दन आहे ॥ एक म्हणती सत्त्ववृत्ति धरोनि राहे ॥ एक म्हणती अभिमान सांडितां पाहे ॥ देव भेटेल रोकडा ॥५४॥
एक म्हणती काम क्रोध चांडाळ ॥ येणेंचि माजविला गोंधळ ॥ एक म्हणती वासना बरळ ॥ तेणेंचि सर्व नासिलें ॥५५॥
एक म्हणती सर्वांभूती दया ॥ एक म्हणती शांती क्षमा आलिया ॥ एक म्हणती ज्ञान पूर्ण जाहलिया ॥ जीवन्मुक्त होईजे ॥५६॥
एक म्हणती तीर्थे करावीं ॥ एक म्हणती शांती क्षमा आलिया ॥ एक म्हणती अवघी गाथा गोवी ॥ नामस्मरण चांगलें ॥५७॥
एक म्हणता कीजे तप ॥ एक म्हणती होमजप ॥ एक म्हणती देऊळ मंडप ॥ केलीया कीर्ति राहील ॥५८॥
एक म्हणती धर्म थोर ॥ एक म्हणती स्वधर्म साचार ॥ एक म्हणती हा संसार ॥ केलिया बरवे दिसतसे ॥५९॥
ऐसी जनांची प्रकृती ॥ घरोघरीं लोक बरळती ॥ सारासार न विचारिती ॥ नुसती करिती वळवळ ॥६०॥
यापरी बाजार भरला ॥ अवघा गलबलाचि जाहला ॥ कोण निवडील खर्‍या खोटयाला ॥ बहुत वाढला बंबाळ ॥६१॥
खद्योत जाऊनि इंद्रापासीं ॥ म्हणे युध्द केलें म्यां सूर्यांसी ॥ बाहें कवळोनि धरिला केशीं ॥ रथाखालीं पाडिला ॥६२॥
कोण साच मानी त्याचें ॥ तैसे बोलणे या जनाचें ॥ ज्ञानियासी तें न रुचे ॥ अज्ञानासी आवडे ॥६३॥
आधींच मोहभ्रमें व्याकुळ ॥ सर्वदा करी तळमळ ॥ विषयासाठीं घोंटी लाळ ॥ म्लान वदन करुनियां ॥६४॥
तया आत्मसुखाची प्राप्ती ॥ काय पामरें पावती ॥ दर्दुर मक्षिका भक्षिती ॥ कमळसुवास केवीं घडे ॥६५॥
गुरु अज्ञान केला ॥ शिष्यासी कैची ज्ञानकळा ॥ राव सैन्य त्यजूनि पळला ॥ इतरीं काय झुंजावें ॥६६॥
नपुंसकाचिया भूषणा ॥ नयनीं प्रेरिली सुंदरांगना ॥ मृगजळ देखोनिया नयना ॥ तृषा काय हरेल ॥६७॥
निर्बळ स्वामीची चाकरी ॥ बहुत प्रकारें करितां चतुरीं ॥ तो उदार जाहलियावरी ॥ कोणती पदवी देईल ॥६८॥
कुक्कुट गेलिया आडवें ॥ वामसव्य घालावें ॥ तेणें गुणें कोण पावे ॥ शकुन किंवा अपशकुन ॥६९॥
सूकरगळी पुष्पमाळा ॥ श्वानभाळीं चंदनटिळा ॥ धेनु कल्पूनि खर पूजिला ॥ कोण धर्म वाढेल ॥७०॥
तीर्थ भावूनि मसणवटा ॥ जाऊन बैसला तो करंटा ॥ अंतकाळीं वैकुंठा ॥ कवणें सुकृतें पाविजे ॥७१॥
समाधिचिन्हें मर्कटासी ॥ केवीं पावे योगसिध्दीसी ॥ बक ध्यानीं मीन लक्षी ॥ ईश्वरप्राप्ती कैसेनि ॥७२॥
श्वान देखोनि तरळ लोळे ॥ निकट पातल्या घेऊनि पळे ॥ मैंद बहुत गोड बोले ॥ सज्जन केवीं म्हणावा ॥७३॥
कागासि सुवर्णपिंजरा ॥ पढों घातला श्रीकृष्णअक्षरा ॥ काय बोध उपजेल पामरा ॥ विशेष करील फडफड ॥७४॥
वेश्येचिया संगतीं ॥ चित्तें काय विरक्त होतीं ॥ अजा पुत्र दानास देती ॥ इंद्रपदाकारणें ॥७५॥
पतितास गेलिया शरण ॥ कैसेनि तरेल जन्ममरण ॥ रावणापुढें रामायण ॥ वाचितां प्रेम नयेची ॥७६॥
जरासंधा सन्मुख ॥ सहज पातला गुणीजन एक ॥ नृप म्हणे परम हरिख ॥ तुझें गायन परिसावया ॥७७॥
येरें तानमान सज्जुन ॥ हरुषें लाविलें कृष्णकीर्तन ॥ नरेश ठाके कपाळ धरुन ॥ हाचि वैरी आमुचा ॥७८॥
दुर्योधनाचे सभेभीतरी ॥ सांगता कुंतीपुत्रांची थोरी ॥ म्हणे मारा घाला बाहेरी ॥ कोणें यासी आणिलें ॥७९॥
अजापाळमंडळींत ॥ कैसा शोभेल पंडित ॥ वाचस्पतीच्या कर्णात ॥ बुध्दि सांगे नापिक ॥८०॥
मैंद गेला वाराणसी ॥ त्रासूं लागला जनांसी ॥ कैकाडीण तंडे रंभेसी ॥ माझें सौंदर्य विशेष ॥८१॥
हिजडे नारीस गर्भवास राहिला ॥ सांगतां हांसूं आलें चतुरालां ॥ सुवासिनीचें आमंत्रण वेश्येला ॥ लज्जा वाटे देतियां ॥८२॥
करोनि षड्रसपक्वान्न ॥ ठेवणें मसणवटीं नेऊन ॥ राजहंसाचें भोजन ॥ काय शोभे वायसा ॥८३॥
अजापुत्र धरोनि हातीं ॥ सिंधु पैलतीर जाऊ म्हणती ॥ उभयतांही सवेंच बुडती ॥ तरणोपाय कैंचा तयां ॥८४॥
दीप पालवोनि बैसला ॥ पोवळीं झाडोनिवेंची गुंजेला ॥ श्वानापुढें दर्पण ठेविला ॥ तया कासया विनोद ॥८५॥
कुंजर विकोनि घे अस्वला ॥ सिंहापुढें जुंबक स्तविला ॥ तुरंग साज महिषाला केला ॥ काय थैथै नाचेल ॥८६॥
गर्वे फुगोनियां सरडे ॥ म्हणे ससाणा धांवे मजपुढें ॥ कोल्हाटी दशन चावूनि उडे ॥ अंजनीकुमारासारिखा ॥८७॥
शेष सहस्त्रमुखें वदत ॥ तयासवें मुका हुडहुड करित ॥ गंधर्वाच्या गायनांत ॥ हुडक वाजवी कुंभार ॥८८॥
जाऊनि हिमाचळाचे गृहासी ॥ पालवें वारा घाली तयासी ॥ कीं सूर्याच्या मुखासी ॥ प्रकाश करी दिवटीचा ॥८९॥
बैसोनि भागीरथीच्या तीरीं ॥ कुदळ घेऊनि कूप करी ॥ तसा विसरोनि आत्मा हरी ॥ अनेक पूजिती दैवतें ॥९०॥
ऐसी जाणोनिया नीती ॥ बरें उमजा समजा चित्तीं ॥ जेणें हित होईल अंतीं ॥ तेंच करावें त्वरित ॥९१॥
ईश्वरभक्तीवांचोनि जिणें ॥ जैसीं अजेची गळस्तनें ॥ कीं पति निमाल्या वैधव्यपणें ॥ लाजिरवाणें लोकांत ॥९२॥
जीवनावाचोनियां काय कूप ॥ निशींत प्रकाशे खद्योतदीप ॥ किल्ली न भेटतां कुलुप ॥ गुंतोनि करी खळखळ ॥९३॥
नासिकावांचूनि मुख ॥ चित्रा माजी काढिला अर्क ॥ स्वप्नीं जाहलें राज्यसुख ॥ प्राप्ति कांहीं असेना ॥९४॥
उंसास अग्रीं आलें फूल ॥ वृंदावनाचीं फुलें पुष्कळ ॥ भुजा खचल्या अंगींचे बळ ॥ कवण उपयोग येतसे ॥९५॥
लक्ष्मी नामें दासी ॥ धन्वंतरी म्हणती मोळीविक्यासी ॥ कमळाक्ष नाम धृतराष्ट्रासी ॥ पाचारितां विपरीत ॥९६॥
वाद्यें लावूनि मिरविलें मढें ॥ उंच वाढलीं शिंदीचीं झाडें ॥ एरंडाचे घड द्राक्षीपाडें ॥ न विकती कदापि ॥९७॥
वृश्चिका सहस्त्र पुत्र जन्मले ॥ महापूरी तक्षक बुडाले ॥ काग बहुत आयुष्य पावलें ॥ कोण सार्थक करावया ॥९८॥
तैसे या संसारीं जन्मले ॥ सर्वेश्वरासी नाहीं भजले ॥ जैसें अवकाळीचें अभ्र आलें ॥ किंवा रोम काखेचे ॥९९॥
अल्प दुग्ध लांब शिंगोटें ॥ ते म्हैस काय शिणीं फुटे । पोसलें कणीस पोचटें ॥ जोंधळयाचे शेतातं ॥१००॥
वोखटें पांखरुं जन्मलें ॥ जैसीं हरभर्‍याची टरफलें ॥ निमालियाचे नेत्र पसरले ॥ कवण्या पदार्था लक्षिती ॥ १॥
तस्करगृहीं धनाची राशी ॥ कवणापर्वी वेचील धर्मासी ॥ वांझ धेनूचे कासेसी दुग्धबिंदू मिळेना ॥२॥
मृगजळाचा पूर देखिला ॥ संतोष नेदी तृषार्थियाला ॥ करवंदीचा घोस लागला ॥ राजहंसा तुच्छ तो ॥३॥
तैसा संसार अवघा टवाळ ॥ ज्ञानियास वाटे जैसें पोकळ ॥ अज्ञानासि केवळ ॥ हर्ष मानसीं भोगावया ॥४॥
जन्ममरणदु:खांच्या राशी ॥ साहतां त्रास नये जीवासी ॥ महा उल्हास संसारासी ॥ स्त्री दव्य असावें ॥५॥
चांगले उष्ण मिष्टन्न भक्षावें ॥ बरवें नांवलौकिक व्हावें ॥ पिशुनामधीं मिरवावें ॥ तरीच जिणें संसारीं ॥६॥
पहिल्या पत्नीस पुत्र नाहीं ॥ म्हणे दुसरी अंगना करुंकाई ॥ धर्माविषयीं तरी पाही ॥ रुका नेदी कवणाला ॥७॥
मोहें भ्रमोनियां वेडे ॥ म्हणती माझें घर चाडे घोडें ॥ माझ्या म्हशी गायी गाडे ॥ माझें कुटुंब मी चांगला ॥८॥
तारुण्यपणीं जोडिलें धन ॥ वृध्दपणीं स्वस्थ सेवीन ॥ तंव शरीर व्यापिलें जरेंकरुन ॥ दमा आणि खोकला ॥९॥
कर्ण बधिर नेत्रीं दिसेना ॥ दशन गळाले जिव्हा वळेना ॥ वनिता शयनीं शय्या करीना ॥ सुटलीं सूत्रें नाडीची ॥१०॥
ढिले जाहले हस्तपाय ॥ करी चिंता करुं काय ॥ माझे द्रव्य कोठें आह्य ॥ आणून ठेवा उशाशी ॥११॥
जीव होतसे कासावीस ॥ आतां मुलें निरवूं कवणास ॥ कोण गति होईल आपणास ॥ ते विचारणा करीना ॥१२॥
अकस्मात्‍ येऊनि काळें ॥ पंचप्राणातें आकर्षिलें ॥ जीव घेऊनियां गेले ॥ पडलें मढे लोक रडती ॥१३॥
द्रव्य घेऊनी गेला तस्करु ॥ धरणी म्हणे पिशवी जतन करुं ॥ ऐसा जगाचा विचारु ॥ पोटीं कवळी शवातें ॥१४॥
वेष्टूनियां कुटुंब बहुत ॥ शवाचे हस्तपाद धरित ॥ पाहती कौतुक कृतांतदूत ॥ विस्मय करिती मानसीं ॥१५॥
बहुत कष्टें धन जोडिलें ॥ परी भोगावया नाहीं फावलें ॥ काळें बांधोनिया नेलें ॥ पुढील अवस्था ते ऐका ॥१६॥
स्थूळदेह त्यजिल्या वरी ॥ लिंगदेह वेष्टिला वरी ॥ तयासि घालोनियां पाश दोरी ॥ लोहदंडें ताडिती ॥१७॥
मार्गी चालतां त्या वाटे ॥ बहुत पसरले सराटे ॥ पदीं रुपती दु:ख मोठें ॥ पडे झांपडी नेत्रांसी ॥१८॥
भोवतें पाहे चहुकडें ॥ तंव मनुष्य दृष्टी न पडे ॥ वृश्चिकसर्पाचीं झुंबाडे ॥ बांधोनि पाय वेष्टिती ॥१९॥
काळसर्पमुखी कागमुखी ॥ व्याघ्रमुखी गजमुखी ॥ राक्षसमुखी श्वानमुखी ॥ सूकरमुखी अस्वलमुखाचे ॥१२०॥
अजांचिया कळपांतून ॥ एक उचलोन नेत पंचानन ॥ ते गति प्राणियालागून ॥ आप्त कोणी असेना ॥२१॥
आकाश दिसे खालती ॥ पृथ्वी भासे वरुती ॥ तेथें दिवस नाहीं रात्र ती ॥ दिशा दिसती संध्याकाळींच्या ॥२२॥
भ्यासुर सरिता दुर्गंधाची ॥ तळीं भरलीं अशुध्दाचीं ॥ कोठें शुध्दि न लागे उदकाची ॥  तृषेनें जीव त्रासला ॥२३॥
अन्न कैंचें भोजनासी ॥ वस्त्र न मिळे पांघरावयासी ॥ बोराटया लागती अंगासी ॥ त्राहे त्राहे उच्चारी ॥२४॥
बहुदु:खें मार्ग क्रमिला ॥ पुढें नेला यमसभेला ॥ सन्मुख सूर्यसुत लक्षिती ॥ कंप सुटला वपूसी ॥२५॥
मस्तकींचे केश उभे दिसती ॥ मुसळा ऐशा दशनपंक्ती ॥ ताम्र मिशा जिव्हा लवलविती ॥ आणा म्हणे चित्रगुप्त ॥२६॥
महिषारुढ आज्ञेंत्वरितें ॥ दूतीं पाचारिलें तयातें ॥ येरें सोडूनियां पत्रातें ॥ कालिंदीअग्रजा परिसवी ॥२७॥
हा कमपातकी चांडाळ ॥ येणें केलें पाप तुंबळ ॥ वांसरें रेडकें वर्धिलें बाळ ॥ पितृहत्या मातृहत्या ॥२८॥
परद्वारी सुरापानी ॥ चाहाड चोरी लावी अग्नी ॥ निद्रित वधिलीं निंदा वदनीं ॥ तोंड रिकामें असेना ॥२९॥
बहुत ठकविलें जगासी ॥ फांसे लावूनि धरी पक्षियांसी ॥ वृश्चिक विखार किडा मुंगीसी ॥ वधिलें गणित असेना ॥३०॥
कामी क्रोधी थोर मद ॥ सख्या गोत्रजांसी द्वंद्व ॥ विषयलंपट सदा स्फुंद ॥ दुराचारी दुरात्मा ॥३१॥
वासना कल्पनेचा डोह ॥ घरिंच्या कुटुंबांत नित्य कलहो ॥ दानधर्माविषयीं पाहा हो ॥ आणुमात्र बुध्दि असेना ॥३२॥
दुसर्‍याचा प्राण घ्यावया ॥ कधीं उपजली नाहीं दया ॥ ससे मासे मारावयाचा ॥ आळस कधीं असेना ॥३३॥
अफू तमाखू गांजा वर तर्क ॥ गोंधळ डफ गाण्याचा हरिख ॥ कथेसी कपाळ धरोनि ठाके ॥ म्हणे डोचके उठविलें ॥३४॥
म्हणे कंटाळा आला सत्संगतीचा ॥ उल्हासें संग धरी वेश्येचा ॥ नाम स्मरावया वाचा ॥ सुईनें जाण टोंचली ॥३५॥
नाहीं केलें दान पुण्य ॥ तीर्थ व्रतें अवघीं शून्य ॥ स्त्रियापुत्रा कारणें जाण ॥ प्राण वेंची आपुला ॥३६॥
धड कोणासी बोलणें नाहीं ॥ हिंसा करावी हा स्वधर्म पाही ॥ आवडे व्याही जांवई ॥ बहिणीबंधूंशीं वांकडा ॥३७॥
सासु मेहुणियांस चोळी लुगडीं ॥ ग्रामाबाहेर बोळवी आवडी ॥ सख्या बहिणीस न भरी बांगडी ॥ म्हणे वोडगस्त संसार ॥३८॥
लांच घेऊनि न्याय करी ॥ अपराध नसतां जिवें मारी ॥ सोंगटी बुदबळें गंजिफा घरीं ॥ पोथीचें पान असेना ॥३९॥
दुसर्‍याचा करावया नाश ॥ मनांत बहु वसे हरुष ॥ आपुलें हरपलिया विशेष ॥ मानी घर बुडालें ॥४०॥
यातिभ्रष्ट सदा मलिन ॥ क्रियानष्ट न करी स्नान ॥ थोंट तोंडाळ लंड अवगुण ॥ अघोरी तामसी पापिष्ठ ॥४१॥
सहस्त्र लक्ष कोटी अन्यायी ॥ वाचितां अगुण अपार पाहीं ॥ दंडपाणी देहीं ॥ संतप्त जाहला मानसीं ॥४२॥
दशन चावोनियां करकरां ॥ म्हणे बांधोनि स्तंभासि मारा ॥ सांडस लावूनि देह चिरा ॥ लोटून दीजे कुंभिपाकीं ॥४३॥
यमयातना दु:खाचे डोंगर ॥ लिहितां नपुरे अपार ॥ यालागीं असो समग्र ॥ संज्ञामात्र जाणविली ॥४४॥
नरकवास जाहलियावरी ॥ पुढे चौर्‍यायशीं बांधल्या पदरीं ॥ अनंत गर्भवास धरी ॥ गणना कोणें करावी ॥४५॥
दुर्लभ मनुष्यदेह पावोन ॥ परमेश्वराच्या भक्तीविण ॥ जळो जळो ते वोखटें जाण ॥ कोण भोगील क्लेशातें ॥४६॥
ऐसी संसाराची कहाणी ॥ श्रुत केली श्रोतयां लागुनी ॥ पुढें ऋषीश्वरांचीं बोलणीं ॥ परिसतां चोज श्रोतयांस ॥४७॥
अध्या मनिरुपणाची मात ॥ ऋषि सांगतील सिध्दांत ॥ एकाहूनी एक विशेष वदत ॥ तर्क मनींचा आपुले ॥४८॥
तेंचि रसाळ निरुपण ॥ पुढिल्या प्रसंगीं कथन ॥ श्रीगुरुकृपें निवेदिन ॥ तत्वसारनिर्णयो ॥४९॥
विदुराच्या घरींचें भोजन ॥ श्रध्देनें स्वीकारी श्रीकृष्ण ॥ तैसीं शहामुनीचीं वचनें पूर्ण ॥ परिसतां तृप्ति श्रोतयां ॥५०॥
कोणी घेईल मुनीची कल्पना ॥ मुनि नाम गुरुचें जाणा ॥ तयाचे कृपेनें रचना ॥ या ग्रंथाची होतसे ॥५१॥
इति श्रीसिध्दांतबोधग्रंथे आध्यात्मनिरुपणतत्त्वसारनिर्णये प्रथमोऽध्याय: ॥१॥ ओंव्या ॥१५१॥ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्रीराम ॥