खंड १ - अध्याय ३१

श्रीगणेशाय नमः । मुद्‌गल दक्षासी सांगती । दैत्यें काय केलें त्या पुढती । ब्रह्मांडाधिपती जगती । मत्सर झाला स्वप्रतापें ॥१॥
सुंदरप्रियासी कैलासाधिपती । विजयप्रियासी वैकुंठाचा पती । प्रल्हादी सत्यलोकेश स्थिती । विरोचनासी माहेंद्रेश ॥२॥
ऐशियापरी तो मत्सर राजेश । दैत्यांसी करी स्वर्गाधीश । स्वयं भूमीवर जाउनी दैत्येश । मत्सरावासक नगर निर्मी ॥३॥
त्रैलोक्य सर्व वश केलें । आपुल्या तेजें देवांसि जिंकिलें । देवेंद्र शिवादींस बंदीत ठेविलें । मत्सरासुरें स्वगृहीं ॥४॥
एके दिवशीं हर्षयुक्त । दैत्येश शिवासीं बोलावित । मधुर वाक्यें संबोधित । मत्सरासुर त्या वेळीं ॥५॥
ऐक शंभो महाभागा । उगाच कां करिसी त्रागा । माझी आज्ञा पाळून जगा । दाखवि विनमरता आपुली ॥६॥
ऐसें जरीं तूं करशील । तरी मज प्रिय होशील । देवेंद्रासह जाण्या गृहीं असेल । अनुज्ञा माझी तुम्हांसी ॥७॥
ऐसें बोलून दैत्येंद्र सोडित । देवांसहित हर्षसंयुत । तेव्हां शंकरासी वाटत । बहुत विषाद मानसीं ॥८॥
काळ पाहता अनुचित । घेऊनि आपुल्या सवें देव समस्त । पर्वत गुहांचा आश्रय घेत । चिंतातुर महादेव ॥९॥
विष्णु प्रमुख देव गुहांत । भयभीत ऐसे निवसत । दिवस जाती चिंतेत । देव असुनी दीन झाले ॥१०॥
दैत्यराज तो पृथ्वीवर । धर्माचें खंडण करी असुर । माजला सर्वत्र हाहाकार । कोणी त्राता दिसेना ॥११॥
देवांच्या प्रतिमा फेकित । जळांमध्ये तो अविनीत । दैत्य जाहले मदोन्मत्त । धर्म न्याय न उरला ॥१२॥
जेथें जेथें पहावें आसमंतांत । तेथें तेथें मत्सराच्या प्रतिमा दिसत । देशोंदेशीं गावोंगावीं जात । अधिकारी या कामांसीं ॥१३॥
घरोघरीं ज्या होत्य संस्थित । देवांच्या प्रतिमा अति पुनीत । त्या फोडून टाकती जळांत । ऐसा अधर्म करिती ते ॥१४॥
मत्सराचे पुतळे वनवून । तैसीच चित्रें रंगवून । देती घरोघर नेऊन । ह्यांची पूजा करा म्हणती ॥१५॥
ऐसा त्रास त्रिभुवनास । देती सुदारुण दैत्य सोल्हास । ब्राह्मणां बोलाऊनी ताडण्यास । करी मत्सर दुष्ट भावें ॥१६॥
त्यांना आज्ञा देत मत्सर । यज्ञांत म्हणावे माझे मंत्र । गायत्रीचा जप थोर । माझें नाव घालूनि करावा ॥१७॥
अग्निहोत्रादिक कर्म करावें । परि मलाचि ईश्वर मानावें । ब्राह्मणांचा देव मी ऐसे भजावें । मग मी प्रसन्न होईन ॥१८॥
माझी सदैव स्तुति गाईल । माझ्या चरणांची सेवा करील । त्यांसि दुर्लभ कांहीं नसेल । आश्वासन हें असें माझें ॥१९॥
धनधान्यादि सर्व देईन । स्वर्ग भोगादि मानसन्मान । सारे जग माझ्या अधीन । यात संशय कांहीं नसे ॥२०॥
माझे आवडते जे दैत्य असत । त्यांसी भोजनादींनी तोषवित । तेणें तो माझाही प्रिय होत । पुरवीन वांछित तयाचें ॥२१॥
ऐसा तो मत्सरयुक्त मत्सर । धर्मखंडण करी सर्वत्र । अपात्र जाहले पात्र । दुष्टांसि सुष्टत्व लाभलें ॥२२॥
तेव्हां कांही ऋषिगण जाती । दक्षा ऐशा वनांप्रति । जेथ व्याघ्रादींची वसती । निर्जन म्हणुनी सुखकारी ॥२३॥
तेथ ते धर्मपरायण मुनी । रमल अध्यात्मचिंतनीं । असुरांच्या ध्यानींमनीं । नव्हतें तें वसति स्थान ॥२४॥
परी इकदॆ मुनि वसत । अन्य जे देह रक्षणीं आसक्य । वर्णाश्रम धर्म सोडित । जन सगळे कुसंगतीनें ॥२५॥
यजन याजन बंद झालें । आपुले स्वधर्म विसरले । असुरांच्या भयें त्यागिले । सद्‌गुण सारे लोकांनीं ॥२६॥
स्वाहा स्वधा वषटकार । यांचा अभाव सर्वत्र । उघड करिती वर्णसंकर । राजाज्ञेनें लोक तदा ॥२७॥
अन्यायास म्हणती न्याय । धर्म सारा विलया जाय । मत्सर स्तुतीवाचुनु उपाय । अन्य नव्हता लोकांना ॥२८॥
ऐसी पापवृद्धि झाली । जेणें सर्वत्र पसरली । राजाज्ञा हीच झाली । देवाज्ञेच्या समान ॥२९॥
देव गण अरण्यांत । होते उपोषण-पीडित । विचारास्तव सभा घेत । गुप्तपणें ते सारे ॥३०॥
मत्सराचा विनाश व्हावा । ऐसा उपाय सुचावा । म्हणोनि परस्परांच विचार घ्यावा । परी कांहीं सुचेना तयांसि ॥३१॥
त्या वेळीं तेथ येत । दत्तात्रेय योगी महंत । साक्षात्‍ ब्रह्ममय जो असत । सोडिला ज्यानें आपपर भाव ॥३२॥
बालभावें ते विहरत । जडबुद्धी सम वागत । पिशाच्चांसम भटकत । नग्न मलिन ऐशा रुपीं ॥३३॥
उन्मत्तासम तो फिरत । भय त्यांसी नव्हतें माहित । अत्रींचा तो प्रिय सुत । गणराजाचा परम भक्त ॥३४॥
त्यांस पाहून देवसंघ उठत । आदरें प्रणाम सर्व करित । पूजा त्याची शास्त्रोक्त । कार्यसिद्धीस्तव करिती ॥३५॥
कोणी देव पाय चेपिती । कोणी त्यांसी वारा घालिती । कोणी मधुर फळें अर्पिती । आदरपूर्वक भोजनासी ॥३६॥
कोणी देव विचारिती सत्वरीं । सर्वांच्या होती चिंता उरीं । शंभु विष्णुही विनमर झाले ॥३७॥
शिव म्हणती दत्तात्रेयासी । स्वामी तूं द्वंद्वहीन अससी । नित्य आनंदांत राहसी । स्वकीय-पर हा भाव नसे ॥३८॥
तथापि जनवत्सल तूं अससी । गणेशाची भक्ती करिसी । साक्षात्‍ गणपति अससी । महायोगी भक्तवर ॥३९॥
जरी स्थितप्रज्ञ अससी । तरी परदुःखे तू द्रवसी । उपाधि रहित तूं सांगसी । दुःख-नाशाचा उपाय ॥४०॥
म्हणून आम्हीं तुज प्रार्थित । स्थानभरष्ट मत्सर-पीडित । पशुसम वनीं राहत । निराहार निस्तेज ॥४१॥
धर्मलोपें, मनीं दुःखित । स्वामी मरणार होतो निश्चित । परी पूर्व पुण्याईनें प्राप्त । आज तुमचें दर्शन ॥४२॥
आतां दुःखादि सरेल । स्वातंत्र्य आम्हांसी मिळेल । वर्णाश्रम धर्म होईल । सुस्थापित सर्वत्र ॥४३॥
ऐसी आशा आमुच्या मनांत । झाली असे पल्लवित । मत्सर दैत्याचा नाश होत । ऐसा उपाय सांगावा ॥४४॥
त्या असुरानें सारें जग । केलें दुःखमय युग । एकाचा दोषयोग । दुःख कारण बहुतांसी ॥४५॥
उपाधिरहित जो योगी । तो दोष दूर करी जगीं । धर्म न्यायाच्या संयोगी । सुखदायक सर्वांसी ॥४६॥
म्हणोनि योगीश रक्षावें । सारे सुखी करावे । करुणायुक्त तुम्हीं व्हावें । साधन सांगा झणीं ॥४७॥
मुद्‌गल म्हणती शिववचन । ऐसें दीनपर ऐकून । दत्तात्रेय देत आश्वासन । शिवा शंकरा जगन्नाथासी ॥४८॥
शंकरा तूं साक्षात्‍ ईश्वर । तुझ्या अधीन हें जग सर्व । काय सांगू मी युक्ति कर्तव्य सार । महामते तुजपुढें मी?॥४९॥
परी देवेशा मी मानित । तुझी आज्ञा भावयुक्त । सांगेन तुज उपाय त्वरित । जेणें शाश्वत सुखलाभ ॥५०॥
शंभो तुझिया हृदयांत । मत्सर झाला होता जागृत । मी ईश्वर जगतांत । माझ्या अधीन जग सारें ॥५१॥
माझ्यासम त्रिभुवनांत । श्रेष्ठ कोणीही नसत । ऐसा जो महा असुर हृदयांत । मत्सर नामा तुझ्या असे ॥५२॥
त्याचा योगमार्गें याग करी । इर्षा सर्वही दूर करी । श्रेष्ठता अन्यत्र पाहून उरीं । सदैव जी तुला वाटे ॥५३॥
ती दूर करण्या आचर । गणेशाचें तप उग्र । मीही जपला होता एकाक्षर । गणेशमंत्र कल्याणकर ॥५४॥
एकाक्षर विधानें झालें प्राप्त । गणेश अर्द्वैत चिरशाश्वत । गणाधीश आणिक मी असत । अभिन्न ऐसें मानावें ॥५५॥
म्हणोनि योगमार्गानें पूजावा । गणेश सर्व सिद्धिदाता चिंतावा । एकाक्षर विधानें आराधावा । यत्नपूर्वक तूं सदा ॥५६॥
हृदयांतील मत्सर त्यागावा ।  नंतर त्याच नाश करावा । योगाचा आश्रय तूं घ्यावा । जेणें समर्थ होशील ॥५७॥
ऐसें सांगून महादेवासी । यदृच्छया जात अन्य स्थानासी । मुनिश्रेष्ठ तो जगतासी । गणेशसेवेचा आदर्श ॥५८॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमन्मौद्‌गले महापुराणे प्रथमे खण्डे वक्रतुंडचरिते दत्तात्रेयसंगमो नामैकात्रिंशोऽध्याय समाप्तः । श्रीगजाननार्पणमस्तु ॥