खंड १ - अध्याय २६

श्रीगणेशाय नमः । मत्सरासुरासी सेना । निघाली क्षत्रियांच्या हनना । मिळाली कालचक्रासी चालना । जग जिंकण्या उत्सुक ॥१॥
विरोचनादि दैत्य स्थित । यमासारखे जे भासत । युद्ध त्यांच्या समवेत । करील ऐसा कोण जगीं? ॥२॥
केवळ पादप्रहारें चूर्ण करित । पर्वतांसी जे बलवंत । शेषाचे मस्तक नमवून चालत । अतुल भार तयांचा ॥३॥
मेघासम त्यांसी पाहून । पर्वतासम जे महान । क्षत्रिय होती गतजीवन । यमरुपा समोर त्यांच्या ॥४॥
कांहीं तेथ पळून जात । कांहीं झाले शरणांगत । महावीर ते युद्ध करित । रणांत पडता स्वर्ग लाभ ॥५॥
मत्सरासुराचे वीर रणांत । मारिती नृप असंख्यात । मृतांच्या पुत्रांसी स्थापित । कर त्यांपासूनि घेऊनी ॥६॥
शरणांगत जे आले । ते राजे स्वपदीं स्थापिले ।जें राज्य राजावांचून नांदलें । तेथ नेमिलें दैत्यांसी ॥७॥
ऐसे दैत्य राज्य भोगित । सुखोपभोग असंख्यात । देशोदेशीं दैत्य स्थापित । क्षत्रिय नृपांच्या सन्निध ॥८॥
द्वीपांसहित वसुधा जिंकित । मत्सर दैत्य प्रमुदित । तेव्हां पाताळलोकीं जात । दैत्यवृदां समवेत ॥९॥
नाग सर्पांसी जिंकण्यास । दैत्य करित पाताळवास । नागांचीं उद्यानें अतिसुरस । उद्‌ध्वस्त करिती दितिनंदन ॥१०॥
त्या दैत्यांसी युद्ध करित । वासुकी तक्षक कंबळाश्वतरादि त्वरित । नागराज महाबळ क्रोधयुक्त । नाना वाहनीं बसूनिया ॥११॥
शस्त्रास्त्रें बाण सोडिती । महाबळ दैत्यांसि मारिती । दैत्यही शस्त्राघात करिती । नागवीरांवरी तदा ॥१२॥
महाबल नाग संहारितो । बहुत दैत्यांसी दंडिती । दर्प नष्ट होऊन पळती । असुर तेव्हां दशदिशांत ॥१३॥
दैत्यांचे हनन पाहून । आले असुर प्रमुख विरोचन । क्रोधयुक्त त्यांचे मन । नागांसी तेव्हां मर्दिती ते ॥१४॥
विविध शस्त्रास्त्रें सोडिती । नागवीरा रणीं पाडविती । कोणाचीं मस्तकें फुटतीं । कोणाचे तुटले हातपाय ॥१५॥
रक्ताच्या महानद्या वाहती । दशदिशांत नाग धावती । भग्न दर्प विव्हल अती । कांही शरण दैत्यांसि गेले ॥१६॥
हाहाकार माजला बहुत । नाग जाहले भयत्रस्त । दैत्यांचा पराक्रम पाहत । वासुकी प्रमुख तें येती ॥१७॥
तक्षकादि महानाग ओकित । हालाहल सम विष रणांत । त्या विषानें सर्वही व्याप्त । जाहले तेव्हां हे प्रजापति ॥१८॥
त्या विषापासून ज्वाला उठतो । असुर-पुगंवासी जाळिती । ऐसे दैत्य मेले किती । कित्येक मेले विषानें ॥१९॥
उभे राहण्या असमर्थ होत । दैत्य संग्राममंडळांत । त्यांचीं सर्व शस्त्रास्त्रें जळत । सैन्यही विनाश पावलें ॥२०॥
गजाश्वरथ पदाति युत । चतुरंग सैन्य झालें मृत । विरोचनादि असुर मूर्च्छित । पडले रणभूमीवरी तदा ॥२१॥
नाग आनंदित झाले । रणांगणावरी नाचले । विजयोत्साहें ते भारले । ओरडती उच्चरवें ॥२२॥
परी तेथ जाहले अद्‌भुत । प्रतापी विरोचन समरीं उठत । पीडा त्याची नष्ट होत । समरश्लाघी महाबळ तो ॥२३॥
शुक्राचार्य जिवंत करित । विषानें जे असुर मॄत । अंधक प्रमुख सारे उठत । क्रोधसंयुक्त असुर सारे ॥२४॥
तत्क्षणी ते गरुडास्त्र सोडित । त्यांतून निघाले असंख्यात । गरुड ते नागांसी भक्षित । कोलाहल तें माजला ॥२५॥
तेव्हां नागराज वासुकी सोडित । विषज्वाला अति संतप्त । गरुडसारे दग्ध होत । गरुडास्त्रही दग्ध झालें ॥२६॥
ते पाहून असुर चकित । वासुकींचे पौरुष वाखाणित । विरोचनादि सर्वही होत । मायेनें तें गरुड तेव्हां ॥२७॥
क्षणांत भक्षिलें नागसैन्य । पसरविलें सर्वत्र दैन्य । दशदिशा पळालें नागसैन्य । भीतिग्रस्त त्या वेळीं ॥२८॥
तक्षकादि महानाग मूर्च्छित । अतिदारुण त्या युद्धांत । जाणतां तो सर्व वृत्तान्त । शेषराजा रणीं आला ॥२९॥
ज्ञातिबांधवांचा नाश पाहत । दैत्यांसी तो शरण जात । म्हणे कां झालात क्रोधसंयुक्त । दैत्य वीर हो सांगा मज ॥३०॥
तुम्ही माझे बंधु आप्त । यांत तिळमात्र संशय नसत । कां आरंभिलें युद्ध अकस्मात । दिति नंदनहो सांगावें ॥३१॥
तुम्हीं आम्हीं पाताळवासी । ऐकोनि शेषाच्या वचनासी । विरोचन म्हणे त्यांसी । मधुर स्वरें त्या वेळीं ॥३२॥
शेषा महाभागा मान्य अससी । महामते तूं आम्हांसी । म्हणोनी स्नेहपूर्ण ऐसें बोलसी । प्राज्ञा ऐक सत्यवचन ॥३३॥
आमुचा राजा मत्सर । ब्रह्मांड जिंकण्या उत्सुक फार । स्वीकारावें शासन उदार । त्याचें तुम्हीं सर्वांनी ॥३४॥
अन्यथा नागांचा विनाश । तैसाचि असुरांचा नाश । ओढवेल अशेष । म्हणोनी हित तें आचरि तूं ॥३५॥
विरोचनाचें वचन ऐकून । शेष सर्वार्थ कोविद म्हणे हसून । जे इच्छिसी मत्सरराजा तें करीन । भक्तिपूर्वक स्नेहानें ॥३६॥
ऐसें बोलून विरोचनासी देत । करभार वार्षिक विनम्र चित्त । नाना रत्नें देऊन तह करित । असुरांसी तो चातुर्यानें ॥३७॥
श्रेष्ठ शेषराजा नंतर जात । वासुकी मुख्य मित्रांसहित । समाधानें स्वगृहाप्रत । नाग सर्वही परतले ॥३८॥
असुर झाले अति हर्षित । महाबळ नाग पराजित । संपूर्ण पाताळ जिंकण्या उद्युक्त । वरुणासी जिंकण्या निघाले ॥३९॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमन्मौद्‌गले महापुराणें प्रथमे खंडे वक्रतुंडचरिते पातालविजयो नाम षड्‌विंशोऽध्यायः समाप्तः ॥ श्रीगजाननार्पणमस्तु ॥