खंड १ - अध्याय १९

श्रीगणेशाय नमः । देवदूतांचे वचन ऐकून । मुद्‌गलमुनी जें बोललें वचन । सूत सांगती शौनकालागुन । सर्वमुनींसमवेत ॥१॥
देवदूता बुद्धिपूर्वक ऐकलें । जें सर्व तूं मज सांगितलें । पुनरपि विचारितों मनीं आले । प्रश्न सूता महामनें ॥२॥
स्वर्गी तीन दोष असती । ते दोष कोठें नसती । तें सांगावें मजप्रती । मनस्ताप कुठें नसे ॥३॥
मानव मोदभरे राहती । चिन्तारहित सुखें निवसती । देवदूत तेव्हां म्हणते । सांगतो सविस्तर ऐकावें ॥४॥
निष्काम कर्मे ब्रह्मलोक प्राप्त । वैकुंठ शिवलोक सौरशाक्त । परी तेही दोषयुक्त । असती लोक निःसंशय ॥५॥
परी ब्रह्मभूयपद दोषहीन । विचारी मुद्‌गल तें ऐकून । मान लववून विनमर मन । म्हणे तेव्हा भक्ति भावें ॥६॥
मुद्‍गल विचारी देवदूतास । कैसे पावे निर्दोष लोकास । तें सारें विनमरास । मजला सर्वही सांगावें ॥७॥
उपकारपर तूं असत । म्हणोनि तत्त्वता विचारित । देवदूत तेव्हां सांगत । पृथ्वी असे कर्मभूमी ॥८॥
धर्म कर्म काम मोक्षादि लाभत । परी ब्रह्मभूयत्व न प्राप्त । ऐसें ऐकता मुद्‌गल मनांत । निश्चय करुनी सांगती ॥९॥
दूता तुज मी नमन करित । रम्य तुझें वाक्य असत । परी न मी येत स्वर्गांत । एकलाची जाई तूं ॥१०॥
जेथ हृदयीं संतापसंयुक्त । पुनः पतनाचें भय वाटत । ऐशा स्वर्गीं जाण्यांत । मोद न मजला तिळभरी ॥११॥
मी ब्रह्माची इच्छा करित । स्वर्गेच्छा नसे मनांत । हें ऐकून मुद्‌गलासी देवदूत । म्हणे भाग्यहीन तूं अससी ॥१२॥
तूं स्वर्गाचें अभिनंदन । मुनिसत्तमा न करिसी अप्रसन्न । स्वर्गेच्छा न करी ऐसा नंदन । कोण मानवाचा असे? ॥१३॥
उग्र तपाचरणें दानानें । स्वर्ग लाभे यज्ञ केल्यानें । नाना पुण्यादिक साधनें । सत्कर्म फळ जें महान ॥१४॥
सर्व मनुज इच्छा करिती । लाभावी सौख्यप्रद स्वर्गप्राप्ती । तो स्वर्ग मिळता तुजप्रती । महामूढा तूं नाकारिसी कां? ॥१५॥
तूं ज्ञानहीन मज वाटसी । स्वर्गाची इच्छा न धरिसी । ऐसे पुनः पुन्हा वदे त्यासी । देवदूत त्या वेळीं ॥१६॥
तेव्हां मुद्‌गल स्नेहसंयुक्त । हास्यपूर्ण वदनें म्हणत । अरे प्राज्ञा तू मोहवित । किमर्थ मजला सांगावें ॥१७॥
हा देह बंधनात्मक असत । त्या देहा स्वर्गीं सुख लाभत । स्वर्ग तो मुक्तिदाता नसत । पंडितजनांचे मत ऐसें ॥१८॥
तापत्रय असती स्वर्गांत । दूतोत्तमा जें तापयुक्त । तें कदापि न वांछित । अध्यात्म विद्यावंत नर ॥१९॥
महाभाग दूता तूं जाई परत । प्रणाम सांग माझा विनत । बृहस्पति आदी इंद्र देवांप्रत । सांग मुनी आला नाहीं ॥२०॥
ऐसे सांगून दूतास । मी गेलों अग्निशाळेस । दूतही परतला उदास । आश्रमीं मीही विचारमग्न ॥२१॥
ब्रह्मवेदाची नाना रुपें असत । ऐसे विधि सांगत । त्याचें प्रमाण काय होत । साधनीय तीं कशीं ॥२२॥
पूर्णभावाचें नसता ज्ञान । मी भ्रान्त निःसंशय उन्मन । म्हणून अंगिरसाश्रमीं गमन । त्वरित करीन मी आतां ॥२३॥
योगिश्रेष्ठ महामुनीस ज्ञात । वेदज्ञान उत्तम जगांत । तो शब्दब्रह्मांत निष्णात । परब्रह्मीं तन्मय ॥२४॥
तो आमुचा मूळ पुरुष असत । साक्षात्‍ ब्रह्म शरीरक होत । ऐसा निश्चय करुनि मनांत । गेलों अंणिरसांकडे ॥२५॥
त्यांचा आश्रम पाहिला । सर्वभूतां अभयप्रद जो जाहला । तेथ ना उष्ण ना शीताला । क्रोधकामां अवकाश ॥२६॥
मत्सरादिक तेथ नसत । अवृष्टी अतिवृष्टी न संभवत । अकालीं मरण प्रलुप्त । ग्रहादींची पीडा नसे ॥२७॥
तेथ ना राक्षसांचे भय । सर्वशांतिप्रद अभय । पूर्णतायुत सुखमय । तापसांना हितावह ॥२८॥
सुपुण्ययोगें मी प्रवेशत । तेथ नाना मुनिवृन्द पहात । वेदघोषे निनादित । बटू जेथ संचरती ॥२९॥
अग्निहोत्रादींनी युक्त । बहुविध पक्ष्यांनी निनादित । वृक्ष वेली समायुक्त । नाना पुष्पफळें समृद्ध ॥३०॥
तेथ अनेक सरोवरें होतीं । ज्यांत हंस कारंडव विलसती । बहुविध पक्षिगण करिती । छाया ज्यावरी ऐसें जळ ॥३१॥
अमृतासम सुमधुर  निर्मळ जळ ज्यांत मकर । कुमुदादी कमळे सुंदर । गुंजारवें हृद्य भ्रमरांच्या ॥३२॥
सिंह वाघ हत्ती उंदिर । गाई सर्व प्राणी निर्वर । जेथ राहती सुखें निर्भर । ऐसा आश्रम पाहिला ॥३३॥
महाभाग, तो आश्रम पाहून । हर्षयुक्त मनीं होऊन । विस्मित पुनः पुन्हा निरखून । अद्‌भुत दृश्य तेथील ॥३४॥
कुशासनीं तेथ बैसला । साक्षात्‍ अन्य सूर्य जो भासला । स्वतेजें दीप्यमान चमकला । पाहिला मुनि अंगिरस ॥३५॥
नानाविध सिद्धांनी वृत । योगिजन ज्या वंदित । मुनिवृन्द प्रणाम करित । ब्रह्मविद्या शिष्यां शिकवी जो ॥३६॥
यथार्थ ज्ञान सर्वां देत । त्यांसी मी घातलें दंडवत । जोडून ओंजळ भक्तिभावयुत । उभा राहिलो तें सान्निध ॥३७॥
तुमच्या गोत्रांत जन्मलों । मुद्‌गल नामें ज्ञात झालों । मुनिसत्तमा दर्शना आलों । ब्रह्मदायका तुमच्या मीं ॥३८॥
माझें वचन ऐकून । बोलला मुनि तो प्रसन्न । बाळा तूं आलास पवित्र मन । राही माझ्या सान्निघ्यांत ॥३९॥
अविघ्नभावयुक्त । तप आचरिलें तूं अविरत । म्हणोनी माझ्या दर्शना येत । सत्पुत्रा तूं निःसंशय ॥४०॥
मुनींचे वचन ऐकलें । मन माझें आनंदलें । आश्रमीं मी वास्तव्य केलें । बहुकाळ बुद्धिमंतांच्या त्या ॥४१॥
एके दिवशीं उत्तम अवसर । पुढयात होते मुनि समग्र । तेव्हां अंगिरसां पुढती विचार । माझ्या मनींचा मांडिला ॥४२॥
महायोगिया स्वामी जाणावें । करुणानिधी रहस्य बरवें । जीवित साफल्य लाभावें । ऐसी इच्छा मानसीं ॥४३॥
आमुचा तैसा सर्वांचा असत । एक आश्रय तूं जगांत । म्हणोनी शरण भक्तयुक्त । आलों तुज अनन्यभावें ॥४४॥
सूत सांगती मुनिजनांस । प्रार्थना ऐकून मुद्‌गलास । अंगिरस म्हणती करुनि स्मितास । हर्षभरित होऊनी ॥४५॥
बाळा तूं काय इच्छिसी । तें महाद्युते सांग मजसी । मंत्रकर्ता पुराणाचार्य अससी । सांग सत्वरी प्रश्न तुझा ॥४६॥
मुद्‌गले तेव्हां विचारित । ब्रह्म नानाभाव समन्वित । कथिलें असे वेदांत । काय प्रमाण त्या जाणावं ॥४७॥
ब्रह्मभूय व्हावें ऐसें वांछित । जन तें कैसे उपासित । हें सांगावें मज साद्यन्त । प्रार्थना ही मनोभावें ॥४८॥
अंगिरा म्हणती पुत्रा सांगेन । वेदांतांत जें कथिलें पावन । नाना ब्रह्मनिरुपण । ब्रह्म लाभार्थ क्रमानें ॥४९॥
अन्न हें ब्रह्म जाणावें । ऐसें जें वाक्य कथिलें । तेथ अन्न उपाधियुक्त जाणलें । अन्नकोश विवरणीं ॥५०॥
प्राण ब्रह्म ऐसे कथित । प्राण कोश संदर्भांत । तदनंतर मन ब्रह्म सांगत । मनःकोशमय व्याख्यानीं ॥५१॥
विज्ञानें हेचि ब्रह्म उक्त । विज्ञानकोश संदर्भांत । आनंद ब्रह्म समतानंद कोशांत । चैतन्य ही ब्रह्म असे ॥५२॥
जे महाकारणधारक असत । तें चैतन्य ब्रह्म असत । बिंदुही ब्रह्म उक्त । तद्‌ज्ञान ज्ञानदेहमय ॥५३॥
चिद्‌ ब्रह्म समाख्यात । सोऽहं मात्रात्मक पुनीत । बोध हाची ब्रह्म म्हणत । वेदांत स्वयं उत्थानपर ॥५४॥
सांख्य ब्रह्म ऐसें कथित । विदेहधारक शास्त्रांत । कर्म तैसें ज्ञान वेदांत । कथिले ऐसें बहुविध ॥५५॥
ब्रह्म सम जाणावें । नंदनात्मक जें बरवें । अव्यक्त सहज चिंतावें । नेतिरुपक ताता तूं ॥५६॥
शक्ति ब्रह्म ऐसे उक्त । असद्‌रुप प्रकाशक होत । सूर्य ब्रह्म आत्मरुप युक्त । ऐसें रहस्य जाणावें ॥५७॥
विष्णु ब्रह्म उभयधारक । शिव ब्रह्म निर्मोह प्रकाशक । स्वानंद ब्रह्म संयोगकारक । निर्वृत्ति ब्रह्म अयोगपर ॥५८॥
ऐसें नाना प्रकारें कथिलें । वेदादींत ब्रह्म भलें । ब्रह्मवादज्ञ मुनींस झालें । तथ्य प्रमाण ज्ञात त्याचें ॥५९॥
बृंहति तैसें बृंहयति । म्हणोनी ब्रह्म ही श्रुति उक्ती । जे महान सर्वव्यापक जगती । तें ब्रह्मभूत तत्त्व जाणावें ॥६०॥
अनादि आत्मचिदादियुक्त । ऐसें ब्रह्म असे कथित । तेंच पैम उपाधियुक्त । योगीजन उपासिती ॥६१॥
ब्रह्म तें ब्रह्म जाणावें । योगानें तें प्राप्त करावें । म्हणौनी कर्मज्ञानादींचे आघवें । मंथन त्याच्या लाभार्थ ॥६२॥
तेंच ब्रह्म प्रत्यक्ष असत । ब्रह्मणस्पतिवाचक जगांत । विविध ब्रह्मांचे ब्रह्म विख्यात । वेदस्मृति सुभाषित ॥६३॥
स्वयं वाढत इतरा वाढवित । बृहधातूचा अर्थ व्यापक असत । गण शब्द ऐसा प्रकीर्तित । समूहवाचक गण धातू ॥६४॥
ज्ञाते ऐसे सांगती । बाह्यांतरादिकां गण म्हणती । अभेदयोगें तत्प्राप्ती । योगीजनां सर्वदा ॥६५॥
अन्नांचे भेद बहुत । बाह्यांतर विभावित । तेव गणशब्दें ज्ञात । ऐसें विबुधीं जाणावें ॥६६॥
त्यांचा स्वामी गणेशान । तोच ब्रह्मणस्पति शोभन । महाभागा त्याचेच करी भजन । ब्रह्मभूयत्वा कारणें ॥६७॥
त्या ब्रह्मणस्पतीचे जगांत । अवतार भेद असत । ज्ञानादि ब्रह्मनामें युक्त । गणेश हाची परब्रह्म ॥६८॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमन्मौद्‌गले महापुराणे प्रथमे खण्डे वक्रतुण्डचरिते अंगिरामुद्‌गलसंवादो नामैकोन्विंशतितमोऽध्याय समाप्तः । श्रीगजाननार्पणमस्तु ॥