खंड १ - अध्याय २३

श्रीगणेशाय नमः । दक्ष प्रजापति मुद्‌गला म्हणत । धन्य तूं योगिराज असत । माझ्या महद्‍भाग्यें संप्राप्त । दर्शन भक्तराजेंद्रा तुझें ॥१॥
आठ अवतार गणराजाचे ख्यात । ते विस्तारें सांगा मजप्रत । महामुने दैत्यांचा इतिहास समस्त । युद्धभागासह सांगा ॥२॥
ऐसे महादैत्य पूर्वीं न ऐकिले । कुठेंही म्हणोनी विस्मित झाले । मन माझें आसुसलें । कथा त्यांची ऐकावया ॥३॥
मुद्‌गल म्हणती सांगेन । कथा ती पापनाशिनी महान । तुझ्या भावभक्तीनें मन । प्रभावित मम झालें ॥४॥
गणनाथ प्रमोदिनी कथा सांगेन । प्रथम ऐक चरित्र गहन । वक्रतुण्डाचे पुण्यपावन । मत्सरासुर ज्यांत जिंकिला ॥५॥
ज्या दिनीं इंद्रासि प्राप्त । इंद्रपद जाहलें सर्वोचित । त्या दिवशीं महोत्साह करित । प्रतिवर्षी महामुने ॥६॥
एकदां अमरावतींत । देवेंद्र उत्सवांत । मंगलासनीं विराजित । सर्वजन त्या पूजिती ॥७॥
देव गंधर्व अप्सरा नाग । यक्ष मुनींद्र राक्षस उरग । स्कंदनंदी महाभाग । पार्वतीसह शंकरही ॥८॥
सर्व भूतगणही आले । लक्ष्मीसहित विष्णु विराजले । विष्वक‌सेन गणें केलें । वेदसहित प्रजापतीही ॥९॥
भानू सर्व ग्रहांसहित । अग्नि धर्मराज वरुण येत । कुबेर आदित्य मनू येत । वसूरुद्र विद्याधर ॥१०॥
साध्यदेव विश्वेदेव । अश्विनीकुमार शेषनागादी सर्व । बहुत जमले महोत्सव । शतक्रतूच्या दरबारीं ॥११॥
तेथ कथा चालल्या नाना । आनंदविती सर्वांच्या मना । मुनी भावसंयुक्त पुरातना । गोष्टी तेव्हां सांगती ॥१२॥
अप्सरा नृत्य करिती । गंधर्व ललित गायन करिती । हाहा हुहू आदि गाण गाती । तैसेचि नारद तुंबरु ॥१३॥
विविध वाद्यें वाजत होतीं । चारण स्तुतिगीतें गाती । सर्व जन हृष्ट पुष्ट असती । परम हर्षित देवललना ॥१४॥
तेथ रंभा नृत्यादी करित । अभिनव हावभाव युक्त । ती कंदुक क्रीडासक्त । सभेंत नाचे इतस्ततः ॥१५॥
इंद्रानें तिज पाहिलें । त्याचें मन कामासकत झालें । मंजुळ नृत्यानें मोहलें । कर्तव्य विसरला सुरेश्वर ॥१६॥
सत्वर उत्सव संपवित । तेव्हा सर्व स्वस्थळीं जात । यथोचित्त संमानित । हर्षभरित चित्तानें ॥१७॥
रंभेसी तेव्हां निमंत्रून । वनांत गेला तिज घेऊन । एकला तेथ एकांत पाहून । रममाण झाला रंभेसह ॥१८॥
वृक्ष नाना परिमलयुक्त । जे होते पूर्ण प्रफुल्लित । निर्मल जलप्रवाह वाहत । त्यांत सुवर्ण कमळें शोभती ॥१९॥
भरमर गुंजारव करिती । नाना रंगांची वस्त्रें होतीं । कामोद्दीपक गोष्टी किती । तेथ होत वनांतरी ॥२०॥
रंभेसह क्रीडा करित । वज्रधारी तो कामासक्त । बहुत काळ परी ना तृप्त । मन त्याचें जाहलें ॥२१॥
तूप घालिता अग्नींत । अग्नी अधिकाचि प्रज्वलित होत । तैसा कामाग्नी वाढत । सहवासांत रंभेच्या ॥२२॥
तेथ दुर्वास मुनी येत । स्वेच्छेनें जो विहार करित । त्यास पाहून झाला लज्जित । देवराज विनमर होई ॥२३॥
रंभेसी दूर लोटून । दुर्वासातें विनीत मन । वंदन करी हात जोडून । तेव्हां ऐसें जाहलें ॥२४॥
इंद्रास सोडून त्या स्थितींत । मुनिसत्तम निघून जात । अतिविव्हल गात्रें होउनी त्वरित । इंद्रवीर्य गळून पडलें ॥२५॥
देवशत्रूंचा हननकर्ता । ऐसी विकल स्थिती होता । लज्जित मानसीं तत्त्वता । तेव्हां अद्‍भुत एक घडलें ॥२६॥
इंद्राचें वीर्य भूमीवर पडत । तेथ दैत्य एक जन्मत । त्यासी पाहून इंद्र निंदित । आपुल्या कामतिरेकास ॥२७॥
आपुलें घर सोडिलें । रंभेसही त्यानें त्यागिलें । देवांचें अखिल राज्य नाकारिलें । स्वतःस निंदी पुनःपुन्हा ॥२८॥
अहो धिक्कार माझा रंगात । झालों जो मी स्खलित । असुरांसम अति चंचल चित्त । माझे कैसें जाहलें? ॥२९॥
देवांगना स्वर्वेश्यादिमोहित । माझें मन अखंडित । धिक्कार असो साधु निंदित । जीवन माझें सारें असे ॥३०॥
माझ्या कुकर्मांच्या दोषांचें फल । पुढें मजला मिळेल । ऐसें विचारी स्वचित्तांत त्या वेळ । निंदूनिया स्वतःसी ॥३१॥
पुढे स्वधर्मीं संस्थित । वृत्रहन्ता इंद्र राज्य करित । पुनरपि स्वकर्तव्यीं रत । परी विघ्न उभें ठालें ॥३२॥
इंद्रेवीर्यापासून जन्मला । भूमींत जो असुर वाढला । स्तनपानादी देऊन रक्षिला । पृथ्वी मातेनें त्याला ॥३३॥
दुसर्‍या हिमालयासम वाढला । तो असुर महाबळें युक्त झाला । आजानुबाहू दीर्घाक्ष जाहला । रक्तवर्ण क्रूरकर्मा ॥३४॥
प्रज्वलित अग्नीसम । मत्सर ऐसें ठेविलें नाम । भूमीनें त्यासी अनुपम । त्याचिया स्वभावानुरुप ॥३५॥
पाच वर्षे त्यास होती । तेव्हां धरित्री झाली करिती । मौंजीबंधन त्याचें अतिप्रीती । ब्राह्मणणासी बोलावून ॥३६॥
मत्म्सर वेदादिक शिकण्यास । गुरुसन्निध जाई रहाण्यास । आर्जवयुक्त श्रवणास । करी तेव्हां गुरुपदेशाचें ॥३७॥
अल्प समयांत पारंगत । झाला तो वेदादींत । तेव्हां दुर्बुद्धीच्या सुतेसमवेत । विवाह लावितो तयाचा ॥३८॥
मदकरा नामक ती विलासिनी । सर्व अवयव शोभिनी चतुर सर्वकार्यांत विषयवर्धिनी । भामिनी ती मत्सरपत्नी ॥३९॥
एके दिवशीं मनांत । दुरात्माच्या विचार येत । विपुल तप आचरुन समस्त । ब्रह्मांड जिंकावें स्वओजानें ॥४०॥
म्हणोनि तो शुक्राचार्यास भेटत । पंचाक्षरी विद्या शिकत । त्या विद्येनें तप आचरित । शंबूस तोषवी भक्तीनं ॥४१॥
पुष्पपल्लवें शोभिवंत । ऐशिया निर्जन वनांत । कंदमूल फुलांनी युक्त । जलपूर्ण जागीं तप केलें ॥४२॥
दिव्य वर्ष सहस्त्रपर्यंत । जो निराहार राहून तप करित । पंचाक्षर मंत्र जपत । हृदयीं ध्यान सदाशिवाचें ॥४३॥
पाशुपती दीक्षा घेत । शंकरासी तो तोषवित । त्याच्या उग्र तपें क्षुभित । देव जाहले आसमंती ॥४४॥
तयाच्या प्रदीप्त तेजापुढती । सूर्याचा प्रकाश मंद अती । अग्नीची उष्णता त्यापुढती । मंदावली सत्वर ॥४५॥
सर्व भूतें आकुल होत । ऋषिगणांसह शरण जात । देव सारे शंकराप्रत । रक्षण जगदीश्वरा करी ॥४६॥
ऐसी प्रार्थना ते करिती । मत्सराच्या तपा घाबरती । शंकर पार्वती सह ते जाती  । आपुल्या गणांसमवेत ॥४७॥
आपला भक्त महा अद‌भुत । होता ज्या देशांत । अस्थित्वचासमायुक्त । श्वासमात्रे जो जीवित ॥४८॥
त्यांच्या जीर्ण अंगावर । वारुळ वाढले अनिवार । संतुष्ट जाहले हर । ऐशा भक्ता पाहून ॥४९॥
मत्सराचें महा उग्र तप पहात । देव सारे तें विस्मित । ऋषीही पाहून आश्चर्यचकित । महाभागा त्या पाहून ॥५०॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमन्मौद्‍गले महापुराणे प्रथमे खण्डे वक्रतुण्डचरिते मत्सरासुरतपोवर्णनं नाम त्रयोविंशतितमोऽध्यायः समाप्तः ॥ श्रीगजाननार्पणमस्तु ॥