आशौच प्रकरणमें जननाशौच और मरणाशौचकी क्रियाविधि शुद्धि विधान, सपिण्डता, सद्यः शौच, अन्त्येष्टि, संस्कार, सपिण्डीकारण विधि, मासिक तथा सांवत्सरिक श्राद्ध आदिका वर्णन
व्यास उवाच
दशाहं प्राहुराशौच सपिण्डेषु विपश्चितः ।
मृतेषु वाथ जातेषुः ब्राह्मणानां द्विजोत्तमाः ॥१॥
नित्यानि चैव कर्माणि काम्यानि च विशेषतः ।
न कुर्याद विहितं कित्र्चित स्वाध्यायं मनसापि च ॥२॥
शुचीनक्रोधानान भुम्यान शालग्नौ भावयेद द्विजान ।
शुष्कान्नेन फलैर्वपि वैतानं जुहुयात तथा ॥३॥
न स्पृशोयुरिमनन्ये न च तेभ्यः समाहरेत ।
चतुर्थे पंचमें वाह्नि संस्पर्शः कथितो बुधैः ॥४॥
सुतके तु सपिण्डानां संस्पर्शों न प्रदुष्यति ।
सुतकं सुतिकां चैव वर्जयित्वा गृणां पुनः ॥५॥
अधीयानस्तथा यज्वा वेदविच्च पिता भवेत ।
संस्पृश्या सर्व एवैते स्नानान्माता दशाहतः ॥६॥
दशाहं निर्गुणे प्रोक्तमशौचं चातिनिर्गुणे ।
एकद्वित्रिगुणैर्युक्तं चतुर्त्र्येकदिनैः शुचिः ॥७॥
दशाहात तु परं सम्यगधीयीत जुहोत च ।
चतुर्थे तस्य संस्पर्श मनुराह प्रजापतिः ॥८॥
क्रियाहिनस्य मुर्खस्य महारोगिण एव च ।
यथेष्टाचरणस्याहुर्मरणान्तमशौचकम ॥९॥
त्रिरात्रं दशरात्रं वा ब्राह्माणानामशौचकम ।
प्राक्संस्कारात त्रिरातं स्यत तस्मादुर्ध्व दशाहकम ॥१०॥
उनद्विज्वार्षिके प्रेते मातापित्रोस्तदिष्यते ।
त्रिरात्रेण शुचिस्त्वन्यो यदि ह्रान्त्यन्तनिर्गुण ॥११॥
अदन्तजातमरणे पित्रोरेकाहमिष्यते ।
जातदन्ते त्रिरात्रं स्याद यदि स्यता तु निरुणौ ॥१२॥
आदन्तजननात सद्य आचाउलादेकरारकम ।
त्रिरात्रामौपनयनात सपिण्डानामुदाहृतम ॥१३॥
जातमात्रस्य बालस्य यदि स्यान्मरणं पितृः ।
मातुश्च सुतकं तत स्यत पिता स्यात स्पृश्य एव च ॥१४॥
सद्यः शौचं सपिण्डानां कर्तव्यः सोदरस्य च ।
ऊर्ध्व दशाहादेकहं सोदरो यदि निर्गुणः ॥१५॥
अथोर्ध्व दन्तजनानात सपिण्डानामशौचकमज ।
एकरात्र निर्गुणानां चौलादुर्ध्वं त्रिरात्रकम ॥१६॥
अदन्तजातमरणं सम्भवेद यति सत्तमाः ।
एकरात्रं सपिण्डानां यदि तेऽयन्तनिर्गुणाः ॥१७॥
व्रतादेशात सपिण्डानामर्वाक स्नानं विधीयते ।
सर्वेषामेव गुणीनामुर्ध्वं तु विषम पुनः ॥१८॥
अर्वाक षण्मासतः स्त्रीणां यदि स्याद गर्भसंस्रवः ।
तदा माससमैस्तासामशौचं दिवसैः स्मृतम ॥१९॥
तत ऊर्ध्वं तु पतने स्त्रीणां द्वादशारात्रिकम ।
सद्यः शौच सपिण्डनां गर्भस्रावाच्च वा ततः ॥२०॥
गर्भच्यतावहोरात्रं सपिण्डेऽत्यन्तनिर्गुणेः ।
यथेष्टाचरणे ज्ञातौ त्रिरात्रमिति निश्चयः ॥२१॥
यदि स्यात सुतके सुतिर्मरणे वा मृतिर्बभेत ।
शैषेणैव भवेच्छुद्धिरहः शेषे त्रिरात्रकम ॥२२॥
मरणोत्पत्तियोगे तु मरणच्छुद्धिरिष्यते ।
अघवृद्धिमदशौचमूर्ध्व चेत तेन शुद्धति ॥२३॥
अथ चेत पंचमीरात्रिमतीत्य परतो भवेत ।
अघवृद्धिमदाशौचं तदा पुर्व्ण शुध्यति ॥२४॥
देशान्तरगतं श्रुत्वां सुतकं शावमेव तु ।
तावदप्रयतो मर्त्यो यावच्छेषः समाप्यते ॥२५॥
अतीते सुतके प्रोक्तं सपिण्डानां त्रिरात्रकम ।
तथैव मरणे स्नानमुर्ध्व संवत्सराद यदि ॥२६॥
वेदान्तविच्चाधीयानो योऽग्निमान वृत्तिकर्षितः ।
सद्यःशौचं भवेत तस्य सर्वावस्थासु सर्वदा ॥२७॥
स्त्रीणामसंस्कृतानं तु प्रदानात पुर्वेतः सदा ।
सपिण्डानं त्रिरात्रं स्यात संस्कारेक भर्तुरेव हि ॥२८॥
अहस्त्वदत्तकन्यानामशौचं मरणे स्मृतम ।
ऊनर्द्विवर्षान्मारणे सद्यः शौचमुदाहृतम ॥२९॥
आदन्तात सोदरे सद्य आचौलादेकारात्रकमा ।
आप्रदानात त्रिरात्रं स्याद दशरात्रमत परम ॥३०॥
मातामहानां मरणे त्रिरात्रं स्यादशौचकम ।
एकोदकानां मरणे सुतके चैतदेव हि ॥३१॥
पक्षिणी योनिसम्बन्धे बान्धवेषु तथैव च ।
एकमात्रं समुद्दिष्टं गुरौ सब्रहाचरिणि ॥३२॥
प्रेते राजनि सज्योतिर्यस्य स्याद विषये स्थितिः ।
गृहे मृतासु दतासु कन्यकासु त्र्यहं पितृः ॥३३॥
परपुर्वासु भार्यासु पुत्रेषु कृतकेषु च ।
त्रिरात्रं स्यात तथाचार्ये स्वभार्यास्वन्यगासु च ॥३४॥
आचार्यपुत्रे पन्त्यां च अहोरात्रमुदाहृतम ।
एकाहं स्यादुपाध्याये स्वग्रामे क्षोत्रियेऽपि च ॥३५॥
त्रिरात्रमसपिण्डेषु स्वगृहे संस्थितेषु च।
एकाहं चास्ववर्ये स्यादेकारात्रं तदिष्यते ॥३६॥
त्रिरात्रं श्वश्रुमरणेक श्वशुरें वै तदेव हि ।
सद्यः शौचं समुद्दिष्टं सगोत्रे संस्थिते सति ॥३७॥
शुद्धेद विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भुमिपः ।
वैश्यः पंचदशाहेन शुद्रो मासेन शुध्यति ॥३८॥
क्षत्रविटशुद्रदायादा ये स्युर्विप्रस्य बान्धवाः ।
तेषामशौचे विप्रस्य दशाहाच्छुद्धिरिष्यते ॥३९॥
राजन्यवैश्यावप्येवं हीनवर्नासु योनिषु ।
स्वमेव शौचं कुर्यातां विशुद्धर्यमसंशयम ॥४०॥
सर्वे तृतरवर्णनामशौचं कुर्यरादृताः ।
तदवर्णविधिदृष्टेन स्वं तु शौचं स्वयोनिषु ॥४१॥
षडरात्रं वा त्रिरात्रं स्यादेकरात्रं क्रमेण हि ।
वैश्यक्षत्रियविप्राणां शुद्रेष्वाशौचमेव तु ॥४२॥
अर्धमासोऽथ षड्रान्नं त्रिरात्रं द्विजपुंगवाः ।
शुद्रक्षत्रियविप्राणसं वैश्येश्वाशौचाचमिष्याते ॥४३॥
षडरात्रं वै दशाहं च विप्राणां वैश्यशुद्रयोः ।
अशौचं क्षत्रिये प्रोक्तं क्रमेण द्विजपुंगवाः ॥४४॥
शुद्रविटक्षत्रियानां तु ब्राह्माणे संस्थिते सति ।
दशरात्रेण शुद्धिः स्यादित्याह कमलोद्भवः ॥४५॥
असपिण्डं द्विजं प्रेतं विप्रो निर्हृत्य बन्धुवत ।
अशित्व च सहोषित्वा दशरात्रेण शुध्यति ॥४६॥
यद्यन्नमत्ति तेषां तु त्रिरात्रेण ततः शुचिः ।
अनदन्ननमह्नेव न च तस्मिन गृहे वसेत ॥४७॥
सोदकेष्वेतदेव स्यन्मातुराप्तेषु बन्धुषु ।
दशाहेन शवस्पर्शे सपिण्दश्चैव शुध्यति ॥४८॥
यदि निर्हरति प्रेतं प्रलोभाक्रन्तमानसः ।
दशाहेन द्विजः शुध्येद द्वादशाहेन भुमिपः ॥४९॥
अर्धमासेन वैश्यस्तु शुद्रो मासेन शुध्यति ।
षडरात्रेणाथवा सर्वे त्रिरात्रेनाथवा पुनः ॥५०॥
अनाथं चैव निर्हृत्य ब्राह्मणं धनवर्जितम ।
स्नात्वा सम्र्पाश्य तु घृतं शुध्यन्ति ब्राह्मणादयः ॥५१॥
अवरश्चेद वरं वर्णमवरं वा वरो यदि ।
अशौचे संस्पृशेचे स्नेहात तदाशौचेन शुध्याति ॥५२॥
प्रेतीभूत द्विजं विप्रो योऽनुगच्छेत कामतः ।
स्नात्वा सचैलं स्पृष्टाग्निं घृतं प्राश्तं विशुध्याति ॥५३॥
एकाहात क्षत्रिये शुद्धिवैश्ये स्याच्च द्वयहेन तु ।
शुद्रे दिनत्रयं प्रोक्तं प्राणायामशतं पुनः ॥५४॥
अनास्थिसंचितं शुद्रे रौति चेदु ब्राह्मणः स्वकैः ।
त्रिरत्रं स्यात तथाशौचमेकाहं त्वन्यथा स्मृतम ॥५५॥
अस्थिसंचयनादर्वागेकाहं क्षत्रवैश्ययोः ।
अन्यथा चैव सज्योतिब्रार्ह्मणे स्नानमेव तु ॥५६॥
अनस्थिसंचिते विप्रे ब्राह्मणो रौति चेत तदा ।
स्नानेनैव भवेच्छुद्धिः सचैलेन न संशयः ॥५७॥
यस्तैः सहाशनं कुर्याच्छयनादीनि चैव हि ।
बान्धवो वापरो वापि स दशहेन शुध्यति ॥५८॥
यस्तेषामन्नमश्नाति सकृदेवापि कामतः ।
तदाशौचे निवृत्तेऽसौ स्नानं कृत्वा विशुध्यतिः ॥५९॥
यावत्तदन्नमश्नाति दुर्भिक्षोपहतो नरः ।
तावन्त्यहान्यशौचं स्यात प्रायश्चित्तं ततश्चरेत ॥६०॥
दाहाद्यशौचं कर्तव्यं द्विजानामाग्निहोत्रणाम ।
सपिण्डानां तु मरणे मरणादितरेषु च ॥६१॥
सपिण्डता च पुरुषे सप्तमें विनिवर्तते ।
समानोदकभावस्तु जन्मनाम्नारवेदने ॥६२॥
पिता पितामहश्चैव तथैव प्रतितामहः ।
लेपभाजस्त्रयश्चात्मा सापिण्ड्यं साप्तपौरुषम ॥६३॥
अप्रत्तानां तथा स्त्रीणां सापिण्डयं साप्तपौरुषम ।
ऊढानां भर्तुसापिण्ड्यं प्राह देवः पितामहः ॥६४॥
ये चैकजाता बहवो भिन्नयोजय एव च ।
भिन्नवर्णास्तु सापिण्ड्यं भवेत तेषां त्रिपुरुषम ॥६५॥
कारवः शिल्पिनो वैद्या दासीदासास्तथैव च ।
दातारो नियमो चिव ब्रह्माविदब्रह्माचरिणी ॥६६॥
सत्रिणो व्रतिनस्तावत सद्यः शौचा उदाहृताः ।
राजा चैवाभिषिक्तश्च प्राणसत्रिण एव च ॥६७॥
यज्ञे विवाहकाले च देवयागे तथैव च ।
सद्यः शौचं समाख्याचं दुर्भिक्षे चाप्युपद्रवे ॥६८॥
डिम्बाहवहतानां च विद्युता पार्थिवैर्द्विजैः ।
सद्यः शौचं समाख्यातं सर्पादिकरणे तथा ॥६९॥
अग्नौ मरुप्रपतेनए वीराध्वन्यप्यनाशके ।
ब्राह्मणार्थे च संन्यस्ते सद्यः शौचं विधीयते ॥७०॥
नैष्ठिकानां वनस्थानां यतीनां ब्रह्माचरिणाम ।
नाशौचं कीर्त्यते सद्भिः पतिते च ताथा मृते ॥७१॥
पतितानां न दहाः स्यान्नान्त्येष्टिर्नास्थिसंचयः ।
न चाश्रुपातपिण्डौ वा कार्यं श्राद्धदिकं क्वचित ॥७२॥
व्यापादयेत तथात्मानं स्वयं योऽग्निविषदिभिः ।
विहितं तस्य नाशौचं नाग्निर्नाप्य्दकादिकम ॥७३॥
अथ कश्चित प्रमादेन म्रियतेऽग्निविषादिभिः ।
तस्याशौचं विधातव्यं कार्यं चैवोदकादिकम ॥७४॥
जाते कुमारे तदहः कामं कुर्यात प्रतिग्रहम ।
हिरण्यधान्यगोवासस्तिलान्नगुडसर्पिषाम ॥७५॥
फलानि पुष्पं शाकं च लवणं काष्ठमेव च ।
तोयं दधि घृतं तैलमौषधं क्षीरमेव च ।
आशौचिनां गृहाद ग्राहं शुष्कान्नं चैव नित्यशः ॥७६॥
आहितग्निर्यथान्यायं दग्धव्यास्त्रिभिरग्निभिः ।
अनाहिताग्निर्गृह्मोण लौकिकेननेतरो जनः ॥७७॥
देहाभावात पत्नाशैस्तु कृत्वा प्रतिकृतिं पुनः ।
दाहः कार्यो यथान्यायं सपिण्डैः श्रद्धयान्वितैः ॥७८॥
सकृत्प्रसित्र्ज्चन्त्युदकं नामगोत्रेण वाग्यताः ।
दशाहं बान्धवैः सार्धं सर्वे चैवार्द्रवाससः ॥७९॥
पिण्डं प्रतिदिनं दद्युः सायं प्रातर्यथाविधिः ।
प्रेताय च गृहद्वारि चतुर्थ भोजयेद द्विजान ॥८०॥
द्वितीयेऽहनि कर्तव्यं क्षुरकर्म सबान्धवैः ।
चतुर्थ बान्धवैः सर्वैरस्थ्नां संचयनं भवेत ।
पुर्वं तु भोजयेद विप्रानयुग्मान श्रद्धया शुचीन ॥८१॥
पंचमे नवमें चैव तथैवैकादशेऽहनि ।
अगुग्मान भोजयेद विप्रान नवश्राद्धं तु तद्विदुः ॥८२॥
एकादशेऽह्नु कुर्वीत प्रेतमुद्दिश्य भावत ।
द्वादशे वाथ कर्तव्यामनिन्द्ये त्वथवाहनि ।
एकं पवित्रमेकोऽर्घः पिण्डापात्रं तथैव च ॥८३॥
एवं मृताह्नि कर्तव्यं प्रतिमासं तु वत्सरम ।
सपिण्डिकरणं प्रोक्तं पुर्णे संवत्सरे पुनः ॥८४॥
कुर्याच्चत्वरि पात्राणि प्रेतादिनां द्विजोत्तमाः ।
प्रेतार्घं पितृपात्रेषु पात्रमासेचयेत ततः ॥८५॥
ये समाना इति द्वाभ्यां पिण्डानप्येवमेव हि ।
सपिण्डीकरणं श्राद्धं देवपुर्व विधीयते ॥८६॥
पितृनावहायेत तत्र पुनः प्रेतं च निर्दिशेत ।
ये सपिण्डीकृताह प्रेताः न तेषां स्यात पृथकक्रियाः ।
यस्तु क्रुयात पृथक पिण्डं पितृहां सोऽभिजायते ॥८७॥
मृते पितरि वै पुत्रः पिण्डमद्बं समाचरेत ।
दद्याच्चान्नं सोदकुम्भं प्रत्यहं प्रेतधर्मतः ॥८८॥
पार्वणेन विधानेन सांवत्सरिकमिष्यते ।
प्रतिसंवत्सरं कार्यं विधिरेष सनातनः ॥८९॥
मातापित्रोः सुतैः कार्यं पिण्डदानादिकं च यत ।
पत्नी कुर्यात सुताभावे पत्न्यभावे सहोदरः ॥९०॥
अनेनैव विधानेन जीवन वा श्राद्धमाचरेत ।
कृत्वा दनादिकं सर्व श्रद्धायुक्तः समाहितः ॥९१॥
एष वः कथितः सम्यग गृहस्थानां क्रियाविधिः ।
स्त्रीणां तु भर्तृशुश्रुषा धर्मो नान्यं इहेष्यते ॥९२॥
स्वधर्मपरमो नित्यमीश्वरार्पितामानसः ।
प्राप्नोति तत परं स्थानं यदुक्तं वेदवादिभिः ॥९३॥
इति श्रीकूर्मपुराणे षटसाहस्रयां संहितायामुपरिविभागे त्रयोविंशोऽध्यायः ॥२३॥