खंड ४ - अध्याय २४

श्रीगणेशाय नमः । वैशाखी संकष्टीचें महिमान । ऐकिलें मीं पावन । आतां ज्येष्ठ संकष्टीचें माहात्म्य सांगून । उपकृत मजला करावें ॥१॥
दशरथाची प्रार्थना ऐकून । वसिष्ठ सांगतो त्यास प्रसन्न । निषध देशांत महाभाग नल महान । तेजस्वी शस्त्रास्त्रसंपन्न ॥२॥
शास्त्रज्ञ तो रुपवान । तैसाचि होता धनसंपन्न । चतुरंग बलान्वित असून । अन्य भूमिपाल करद त्याचे ॥३॥
धर्मनीति न्याययुक्त । स्वयशें त्रैलोक्य भरित । इन्द्रलोकीं विधिलोकांत । कैलासांत चर्चा त्याची ॥४॥
विष्णुलोकीं प्रशंसित । धर्मशीलता त्याची समस्त । त्रैलोक्य गमनीं आसक्त । साधुदर्शनीं तत्पर तो ॥५॥
देवप्रिय अतिथींस पूजित । अंध दीनांसी पाळित । त्याची भार्या दमयंती ख्यात । अप्रतिम रुपयुक्त ॥६॥
विशालाक्षी जगमोहिनी । अशक्य तिचे गुणवजीनीं । पुण्यश्लोक राजा नल स्वजीवनीं । कलीस जिंकी महायश ॥७॥
एकदां कलिवश भ्राता जिंकित । द्यूतांत त्या नलराजास हरवित । म्हणोनि नलराजा जात । घोर वनांत त्यायोगें ॥८॥
तेथेंही मत्स्यमिषें जणु प्रेरित । नळ दमयंतीस त्यागित । अर्धवस्त्रांत ती हिंडत । जनकसदनीं जावया ॥९॥
एकाकिनी दुःखसमायुक्त । दुःखपूर्ण ती नलवर्जित । तीन वर्षे गुप्तरुपांत । वस्त्रार्धानें हिंडे नल ॥१०॥
तो धर्मशील राजा कलिपीडित । पाहून नारद तेथ जात । त्यास पाहून राजा लज्जित । कृतांजली प्रणाम करी ॥११॥
नारद जाणून त्यास लज्जित । म्हणे लाजूं नको नृपा गत । कर्माची विचित्र ऐशीच असत । सावधान चित्तें ऐक आतां ॥१२॥
तुझ्या राज्यांत महाभागा व्रत । संकष्टीं चतुर्थीचें त्यक्त । म्हणोनि राज्यभ्रष्टता प्राप्त । तुजसी आली ऐसी स्थिति ॥१३॥
जरी हें व्रत कार्यारंभांत । महाराजा नर न आचरित । तरी निरर्थक कर्म होत । समस्त त्याचें जगांत ॥१४॥
चतुर्वण फलविहीन । झालास त्या व्रताभावें म्हणून । आता अवश्य करी यत्न । तें व्रत करण्या सिद्धिद ॥१५॥
ऐसें बोलून महायोगी सांगत । माहात्म्य नळराजाप्रत । चतुर्थीचें शांतिप्रद पुनीत । ऐकूनि विस्मित नृप झाला ॥१६॥
प्रार्थी नारदासी विनीत । गणेश्वर माहात्म्य सांगा मजप्रत । त्याचें भजन करीन मी निश्चित । तेव्हां नारद त्यास सांगे ॥१७॥
गणेश्वराचें महिमान । शांतियोग फलप्रद पावन । वर्णन करण्या अशक्य महान । तथापि कांहीं तुज सांगतो ॥१८॥
ब्रह्मा विष्णु शंभुशक्ति । सूर्य अमरा शेषनागादि जगतीं । कुलदैवत मानून भजती । गणेश्वरासी सदैव ॥१९॥
अन्न प्राणादिक ब्रह्मे भजती । विशेषें त्या कुलदेवास जगतीं । महावाक्यांदिकांनी स्तविती । सुयोगदासा त्या वेद ॥२०॥
सर्वसिद्धिप्रदा वर्तत । वामांगीं त्याच्या प्रकृति अद्‌भुत । पंच चित्तमयी बुद्धि विलसत । दक्षिणांगी तयाच्या ॥२१॥
स्वानंदांत जयाची वसती । सर्व पूज्य ज्यासी म्हणती । सर्वादी गणनाथ ऐसी ख्याती । अंतीं एक तोचि राहे ॥२२॥
गण समूहरुप असत । बाह्यांतर घेतलें जगांत । त्यांचा स्वामी गणेश ख्यात । त्यांस भज तूं विधानें ॥२३॥
ऐसें सांगून षडक्षर मंत्र देत । गणेशाचा त्यास विधियुक्त । नंतर तो अंतर्धान पावत । गाणेशक महामुनि ॥२४॥
नंतर तो नलराजा शार्दूल । हृदय करोनियां निर्मल । गजाननाचें ध्यान अमल । करुन मंत्र जपे सतत ॥२५॥
आपणासी आपण निंदित । म्हणे कां न केलें संकष्टीव्रत । नंतर कर्कोटक त्यास चावत । देई अद्‌भुत वस्त्र तयासी ॥२६॥
त्या योगें स्वेच्छास्वरुप प्राप्त । विरुप शरीर त्याचें सांप्रत । होऊनिया चित्तीं मुदित । ऋतुपर्णाकडे गेला ॥२७॥
पित्याच्या घरीं वसत । दमयंती जी तिच्याकडून करवित । नारद संकष्टीचें व्रत । ज्येष्ठाअसीं योगायोगें ॥२८॥
तीन वर्षे पूर्ण होत । नलराजा होता गुप्त रुपांत । चतुर्थीच्या पुण्यानें प्राप्त । झालें ज्ञान तयासी ॥२९॥
तदनंतर ऋतुपर्णासी भेटत । आपुल्या श्वशुरांसी तो वंदित । नागवस्त्रानें पुनः घेत । स्वरुप आपुलें नलराजा ॥३०॥
दमयंतीसहित जात । श्वशुरासह सेनेसहित । जेव्हां नल स्वनगरांत । भ्राता स्वागत करी त्यांचें ॥३१॥
नंतर राज्य करी उत्तम । विघ्नहीन तो अभिराम । सर्व प्रजानन सुखधाम । जाहले हृष्टपुष्ट तेव्हां ॥३२॥
ऐसा काळ जात बहुत । नलराजा स्वपुत्रास राज्य देत । सपत्नीक जाऊन वनांत । भजे अविरत गणनायका ॥३३॥
अंतीं स्वानंदलोकीं जात । तेथेंच झाला ब्रह्मभूत । नलराजाच्या आज्ञेनें करित । जे जन व्रत संकष्टीचें ॥३४॥
तेही शुक्ल कृष्ण चतुर्थी व्रत । करुन झाले सुखयुक्त । पुत्रपौत्रादींनी युक्त रोगवर्जित नराधिपा ॥३५॥
अंतीं क्रमानें ते होत । ब्रह्मभूत जन समस्त । ऐसें हें माहात्म्य अद्‌भुत । ज्येष्ठ संकष्टी व्रताचें ॥३६॥
आणखी एक वृत्तान्त । नृपा तुज सांगतो सांप्रत । या व्रताचा प्रभाव असत । वर्णिला त्या घटनेंत ॥३७॥
मालव देशीं अत्यंज वसत । एक पापकर्मा अत्यंत । तो ब्राह्मणादींस गांठून वनांत । मारुन द्रव्य हरण करी ॥३८॥
एकाकिनी स्त्री पाहत । तरी तो खळ तिसी भोगित । सती परनराचा स्पर्श होता त्यागित । आपुलें शरीर कित्येक ॥३९॥
ऐसीं नानाविध पापें करित । जातिदूषण तो अंत्यज सतत । तीं असतीं वर्णनातीत । पापभोगभयें जाण ॥४०॥
एकदां तो चांडाळ वनांत । शस्त्रधारी होता हिंडत । पाहून कोणा पुरुषा धावत । हनन त्यांचें करावया ॥४१॥
तो भयसंकुल पळत । हाहाकार करी अविरत । प्राणभयें पळे त्वरित । तोच आले राजपुरुष ॥४२॥
शस्त्रधारी तेथ आले । राजाचे अधिकारी जें भले । त्यांनी भांडण ऐकलें । कोलाहल तें बहु झाला ॥४३॥
ते राजपुरुष त्या अंत्यजा पकडिती । निर्दयपणें ताडन करिती । बांधून राजासमोर नेती । नृप टाकी बंधनागारीं तया ॥४४॥
त्या दिवशींचे दैवयोगें प्राप्त । ज्येष्ठ संकष्टी पुनीत । त्या दिवशीं अन्नविरहित । तुरुंगांत उपास त्यास घडला ॥४५॥
दिवस ऐसा त्याचा जात । परी चंद्रोदय होतां रक्षकांप्रत । दया उपजून ते देत । अन खावया तयासी ॥४६॥
तो दुष्ट होता क्षुधातुर । खाई तें अन्न आतुर । पंचमीस मारिती ठार । राजाज्ञेनें तयासी ॥४७॥
तो अंत्यज मरतां होत । व्रत पुण्यबळें ब्रह्मभूत । ऐसेंचि नानाजन लाभत । ऐहिक भोग नानाविध ॥४८॥
अंतीं होती ब्रह्मभूत । ऐसें अपार माहात्म्य असत । अशक्य वर्णन करण्या वाटत । परी कथिलें तुज कांहीं ॥४९॥
हें ज्येष्ठ संकष्टीचें महिमान । वाचील वा ऐकेल मन लावून । त्यास ईप्सितफळ लाभून । अंतीं मुक्तिलाभ तया ॥५०॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुराणोपनिषदि श्रीमन्मौद्‌गले महापुराणे चतुर्थे खण्डे गजाननचरिते ज्येष्ठकृष्णचतुर्थीवर्णनं नाम चतुर्विशोऽध्यायः समाप्तः । श्रीगजाननार्पणमस्तु ॥