खंड ४ - अध्याय १४

श्रीगणेशाय नमः । दशरथ म्हणे वसिष्ठाप्रत । ऐकिलें फाल्गुनी चतुर्थीचें माहात्म्य पुनीत । तरीही चित्त ना झालें तृप्त । म्हणोनी सांगा आणखी पुढें ॥१॥
चैत्रशुक्ला चतुर्थीचें वृत्त । वर्णन करावेम मजप्रत । वसिष्ठ तेव्हां तें सांगत । बंगाल नगरीची कथा ॥२॥
त्या बंगाल नगरांत । चंद्रप्रिय राजा प्रख्यात । शत्रुसंघास जिंकून राज्य करित । सागरान्त धरित्रीवर ॥३॥
अन्य नृपांसी वश करित । सामंत राजे आज्ञारत । सर्व प्रजा स्वधर्म परायण वर्तत । राजा स्वयं परम धार्मिक ॥४॥
वर्णाश्रमाचें रक्षण करित । हीन दंडयासी दंड करित । चोरांचे भय ना राज्यांत । परि एक न्यून्य होतें ॥५॥
नर नारी त्या राज्यांत । रोगग्रस्त झाले समस्त । वंध्यादि दोषांनी पीडित । म्हणोनि गेले नृपाकडे ॥६॥
नागर नृपासी सांगती । आम्ही धर्म आचरितों नीती । आपुल्या आज्ञा पाळितों जगतीं । आपणही परम धार्मिक ॥७॥
तथापि रोगदोषें पीडित । वंध्यादि दोष समस्त । धनधान्य विहीन वर्तत । आम्हीं सर्व कां राज्यांत ॥८॥
पृथिवी जाहली रसहीन । वृक्षही सर्व फलहीन । गाइ झाल्या दुग्धहीन । तुझ्या राज्यांत महामते ॥९॥
धर्मशील राजा असत । तरी प्रजानन असावे सुखयुक्त । परी तुमच्या राज्यांत । विपरीत सर्व घडत असे ॥१०॥
म्हणोनि भूपाला आम्हा रक्षावें । रोगादीचें हरण करावें । आपणाची आम्हां द्यावें । उत्तमोत्तम बळ या वेळीं ॥११॥
त्यांचें वचन ऐकून । चंद्रप्रिय राजा दुःखी होऊन । प्रधानांवरी राज्य धुरा ठेवून । वनीं जाण्याची वांछा करी ॥१२॥
तितुक्यामाजी तेथ येत । अष्टावक्र महायोगी अकस्मात । त्यांस पाहून विनययुत । चंद्रप्रिय राजा प्रणाम करी ॥१३॥
पूजून तयास भोजन देत । पादसंवाहनीं झाला रत । नंतर म्हणे दुःखसंयुत । चंद्रप्रिय राजा अष्टावक्रासी ॥१४॥
धन्य माझेमातापिता । धन्य जन्म तप यश ज्ञानादि तत्त्वतां । आपुल्या पदकमलांचे दर्शन होतां । धन्य सारें वाटे मज ॥१५॥
परी एक असे दुःख महान । ऐसें बोलून करी कथन । वृत्तांत सारा तो ऐकून । अष्टावक्र म्हणे राजासी ॥१६॥
राजा तुझ्या राज्यांत । महत्पाप घडत । तेणें सर्व प्रजा होत । दुःखपूर्ण निःसंशय ॥१७॥
चार पुरुषार्थांचा लाभ घडवित । ऐसें चतुर्थींचें व्रत । तें नष्ट झालें तुझ्या राज्यांत । म्हणोनि पीडा भोगिती सारे ॥१८॥
अंती जातील नरकांत । सर्व प्रजाजन तुझ्यासहित । हें ऐकता चंद्रप्रिय प्रार्थित । स्वामी दयानिधे मज तारावें ॥१९॥
तें सांगावें उत्तम व्रत । कोणत्या देवाचें प्रिय असत । तेव्हां कृष्णशुक्ल चतुर्थी व्रत । सविस्तर सांगे अष्टावक्र ॥२०॥
सर्व कार्यारंभी हें व्रत । करावें धर्मकामार्थ जेणें लाभत । अंतीं भक्त होत मुक्त । ऐसें माहात्म्य चतुर्थी व्रताचें ॥२१॥
सर्व चरित्र ऐकून प्रार्थित । गणराजाचें स्वरुप अद्‌भुत । सांगावेम आतां मजप्रत । तेणें भजेन सर्वभावे ॥२२॥
अष्टावक्र तेव्हां म्हणत । गणेशस्वरुपाच्या वर्णनीं मीं अशक्त । तथापि सांगतों अल्प तुजप्रत । जेणें जाणशील त्यास भूपाळा ॥२३॥
पूर्वीं मी एकदां तप करित । यत्नपूर्वक एकाग्रचित्त । तेव्हां सुरुप अप्सरा येत । माझें मन विचलित करण्या ॥२४॥
त्यांचा अत्याग्रह पाहून । जाहलों मी कुपित मन । त्यांसी शापिलें तत्क्षण । मृत्युलोकीं तुम्हीं पडाल ॥२५॥
तेथ चोरांनी ग्रस्त । तुम्ही अप्सरा व्हाल अत्यंत । ही माझी शापवाणी ऐकत । तेव्हां भयभीत त्या सर्व ॥२६॥
त्यांनी मज विनविलें । परोपरीनें प्रार्थिलें । तेव्हां माझें मन द्रवलें । उःशाप त्यांसी मी दिला ॥२७॥
म्हणालों विष्णु जेव्हां यादवांत । अवतरेल कृष्णावतारांत । तेव्हां त्याच्या पत्न्या होऊन । घोर भयातून मुक्त व्हाल ॥२८॥
अप्सरा नंतर निघून जाती । मीं तप आचरिलें भावभक्तीं । त्या तपप्रभावें माझ्या चित्तीं । अंतर्ज्ञान परम स्फुरलें ॥२९॥
तेव्हां तप सोडून मी आचरित । शमदमादि योगरत । समाधि साधून मोदयुक्त । अंतीं स्थिरावलों स्वानंदीं ॥३०॥
परी समरुपा विलोकित । जेव्हां मोह मीं अवचित । तेव्हां मीं सुविस्मित । शांतिलाभार्थ उत्सुक झालों ॥३१॥
अकस्मात ऋभु योगी तेथ येत । वर्णाश्रमविहीन जो असत । त्यास पाहून हर्षसमन्वित । प्रणाम करुन पूजिलें ॥३२॥
महामुनेस म्हणालो सांप्रत । जाहलें तुमचें दर्शन पुनीत । धन्य माझें उग्र तप वाटत । जन्मज्ञानादिक सर्वही ॥३३॥
तुमच्या पदस्पर्शे कृतकृत्यता वाटत । हें ऐकून मुनि म्हणत । काय वांछिशी महाप्राज्ञा मनांत । सांग तें मीं पुरवीन ॥३४॥
तेव्हां कर जोडून विनीत । म्हणे योगशांति सांगा मजप्रत । योगींद्रसत्तमा जेणें होत । चित्ताचें या समाधान ॥३५॥
ऋभु तेव्हां मज सांगत । संयोग पंचधा जगतांत । सद्‌ असत्‍ सम नेतित । स्वसंवेद्ययोगें तो लाभेल ॥३६॥
अयोग पाचांनी हीन । निवृत्तीनें पावती जन । त्यांच्या योगे सत्ययोग साधून । शांतिमार्गे कार्य सिद्धि ॥३७॥
त्याच गणराजा जाणून । तूं भज महामते प्रसन्न । तेणें शांतिभव सौख्य लाभून । समाधानी होशील ॥३८॥
त्याविण अन्य उपाय नसत । संयोगच गकार वर्तत । णकार अयोगवाचक असत । त्याचा स्वामी गणेशान ॥३९॥
ऐसें वेद वर्णिती । महामते हयाची घ्यावी प्रचीती । मीही पूर्वीं ऐश्या रीतीं । नानायोगांत मग्न होतों ॥४०॥
परी मनांत होतो भ्रांत । सहज भ्रांतीनें युक्त । त्या भ्रांतीचें स्वाधीनत्व पहात । सुविस्मित मी झालों ॥४१॥
तेव्हां शंकरासी गेलों शरण । योगकामें मी भक्तिपरायण । शंकरें उपदेश करुन रक्षण । माझें केलें करुणेनें ॥४२॥
गणेशाचें भजन सांगत । एकाक्षर विधान उपदेशित । त्यापरी मीं उपासना करित । शांतिलाभ मज झाल ॥४३॥
ऐसें सांगून ऋभुमुनि देत । गणेशमंत्र मजप्रत । मीही एकाक्षर मंत्र जपता जगांत । शांतिप्राप्तीनें धन्य झालों ॥४४॥
अष्टावक्र नंतर चंद्रप्रियाप्रत ।  द्वादशवर्ण मंत्रराज देत । विधिपूर्वक मंत्रराज अद्‌भुत । गणेशाचा परम पुनीत ॥४५॥
तदनंतर अंतर्हित । अष्टावक्र तेथून होत । चंद्रप्रिय राजा होत । विघ्नेश्वर भजनीं निमग्न ॥४६॥
त्यासमयीं प्रथम जी येत । शुक्लचतुर्थी चैत्रमासांत । ती नगरजनांसहित । आचरिली त्यानें यथाविधी ॥४७॥
तेव्हांपासून घोषणा करवित । आपुल्या प्रजाजनांत । शुक्लकृष्नचतुर्थी व्रत । विशेषें करावेम सर्वांनी ॥४८॥
त्या व्रतप्रभावें रोगादिहीन । जाहले पुत्रसंपन्न जन । नानादोष दूर होऊन । आनंदें विहार ते करिती ॥४९॥
चंद्रप्रिय पूजी अनन्यचित्त । गणेशातें अविरत । अंतीं पुत्रास राज्यीं बैसवित । आपण गेला वनांत ॥५०॥
स्त्रीसहित तेथ राहत । स्वल्प काळ तप करित । अंतें गणपाप्रत जात । स्वानंदलोकीं ब्रह्मभूत ॥५१॥
क्रमानें जे भूमिसंस्थ असत । ते व्रत पुण्याईनें युक्त । ब्रह्मभूत ते समस्त । गणपतीच्या दर्शनें ॥५२॥
आणखी एक असे वृत्तान्त । चैत्रशुक्ली चतुर्थी संबंधांत । माळव्यांत शूद्रज पापी राहत । कोणी एक दुष्ट नर ॥५३॥
तो द्रव्य लोभी पांथस्था मारित । सर्वस्व त्यांचें लुटित । त्याच्या पापांची संख्या नसत । वर्णिता ग्रंथविस्तार होय ॥५४॥
एकदां तो वृक्षाग्रीं बैसत । शस्त्र घेऊन करांत । लोकांस गाठून वनांत । मारण्याचें व्रत त्याचें ॥५५॥
परी त्या दिनीं सर्प चावत । म्हणोनी झाडाखाली उतरत । विषवेगें भयभीत । स्वगृहासी परतला ॥५६॥
विषप्रभाएं झाला मूच्छित । दैवयोएं त्या दिनीं असत । चैत्रशुक्ल चतुर्थी पुनीत । अन्नविवर्जित तो पापी ॥५७॥
तैसाच तो पडला शूद्र गृहांत । पंचमीस झाला मृत । अंतीं त्या पुण्यें जात । स्वानंदक पुरींत तो ॥५८॥
अज्ञानें घडे जरी व्रत । तरी ऐसे नाना जन मुक्त होत । जे जे झाले ब्रह्मभूत । त्यांचे वर्णन करणें अशक्य मज ॥५९॥
हें चैत्रचतुर्थीचें व्रत महिमान । जो ऐकेल वाचील प्रसन्न । तो सर्व ईप्सित काम लाभून । अंतीं गणेश सायुज्य लाभे ॥६०॥
ओमिति श्रीमदान्त्ये पुरानोपनिषदि श्रीमन्मौद्‌गले महापुराणे चतुर्थे खण्डे गजाजनचरिते चैत्रशुक्लर्थीवर्णनं नाम चतुर्दशोऽध्यायः समाप्तः श्रीगजाननार्पणमस्तु ।