स्कंध ४ था - अध्याय ८ वा

५३
मुनि विदुरासी बोलले कुमार । हंस ऋभु नारद आणि यति ॥१॥
आजन्म राहिले ब्रह्मचर्यव्रतें । अधर्माचा ऐकें वंश आतां ॥२॥
मृषा तत्पत्नीसी दंभ, माया, जाण । पुत्र कन्या दोन अपत्यें हीं ॥३॥
विवाह तयांनीं केला अधर्मानें । ‘निऋति’ त्या प्रेमें दत्तक घेई ॥४॥
लोभ निकृति त्या जाहलीं भावंडे । परंपरा त्यांतें रुचली बहु ॥५॥
क्रोध हिंसा त्यांची जाणावी संतति । कलि तैं दुरुक्ति तयां होती ॥६॥
कन्या मृत्यु, पुत्र भय, नामें त्यांसी । यातना नरकांसी प्रवर्तलीं ॥७॥
विदुरा, हे सृष्टि चिंतील जो मनीं । प्रवृत्ति अधर्मी न घडे तया ॥८॥

५४
विष्णुअंश स्वायंभुव त्या मनूचा । ऐकें वंश आतां शुद्धिकर ॥१॥
शतरुपा त्याची कांता प्रियव्रत । उत्तानपाद तो द्वितीय पुत्र ॥२॥
उत्तानपादासी सुनीति सुरुचि । कांता जगामाजी विख्यात त्या ॥३॥
सुरुचि नृपाची आवडती कांता । उत्तम तियेचा पुत्र एक ॥४॥
सुनीति विदुरा, कांता नावडती । सुपुत्र तियेसी ध्रुवबाळ ॥५॥
वासुदेव म्हणे वृत्तान्त तयाचा । भविकहो, ऐका पुण्यप्रद ॥६॥

५५
एकदां नृपाळ खेळवी उत्तमा । येऊनियां प्रेमा अंकीं घेई ॥१॥
आपणही अंकीं बैसावें ताताच्या । चिंतूनि ध्रुवाचा यत्न तेंवी ॥२॥
नृपाळ तयासी न घेईचि अंकीं । इतुक्यांत सुरुचि अवलोकी त्या ॥३॥
आधींच लाडकी त्यांत ऐसी कृति । पाहूनि पतीची, वदली क्रोधें ॥४॥
बाळा, राजपुत्र परी तूं न माझा । अयोग्य या अंका शोभावया ॥५॥
अप्राप्याची इच्छा धरुं नको मनीं । इच्छितां हें वनीं करीं तप ॥६॥
घोर तपें ईश होईल प्रसन्न । ममोदरीं जन्म देईल तो ॥७॥
तरीच हा अंक लाभेल तुजसी । नृपाळ पुढती न वदे कांहीं ॥८॥
वासुदेव म्हणे ऐसा अपमान । असह्यचि जाण ध्रुवाप्रति ॥९॥

५६
सुस्कारे सोडीत बाळ निघूनियां जाई ॥ माता सुनीति तयाची व्याकुळता पाही ॥१॥
घेऊनियां अंकीं तया कुरवाळी माता ॥ जन निवेदिती तिज सकल वृत्तान्ता ॥२॥
ऐकूनि मातेचें मन पोळूनियां जाई ॥ स्वभाव स्त्रियांचा नित्य कोमलचि राही ॥३॥
मर्मंभेदक जे शब्द बोलली सवत ॥ ऐकतां ते सुनीतीचें करपे काळीज ॥४॥
कासावीस होऊनियां रडे ढळढळां वासुदेव म्हणे काय करील अबला ॥५॥

५७
सोडूनिया श्वास बोले बाळाप्रति । म्हणे जें प्रारब्धीं तेंचि घडे ॥१॥
दोष काय त्याचा द्यावा अन्याप्रति । वदली सत्यचि बाळा, माई ॥२॥
दासीही मजसी न मानी नृपाळ । ऐसीचा तूं बाळ दुर्दैव हें ॥३॥
बाळा, श्रेष्ठपादलाभार्थ जें ‘माई’ । वदे तोचि पाहीं यत्न एक ॥४॥
अगाध सामर्थ्य एका ईश्वरासी । भजतां तयासी इच्छापूर्ति ॥५॥
वासुदेव म्हणे एक नारायण । संकटांत अन्य मार्ग नसे ॥६॥

५८
परमेष्ठिपदास्तव । तप करी ब्रह्मदेव ॥१॥
सेवा करी भगवंताची । इच्छा पूर्ण तदा त्याची ॥२॥
मनु तुझा पितामह । तया पदीं ठेवीं भाव ॥३॥
भरला ईश सर्वांठाईं । ऐसी शुद्ध मती ठेवी ॥४॥
तेणें यज्ञयाग क्रिया । सफल तयाच्या जाहल्या ॥५॥
इहपरलोकीं श्रेष्ठ । पद लाभलें तयास ॥६॥
वासुदेव म्हणे माता । ऐसा बोध करी सुता ॥७॥

५९
प्रपितामह तैं पितामह ज्यासी । भजले तयासी तूंही मज ॥१॥
मानसमंदिरीं तयाची स्थापना । करुनियां मना शुद्ध करीं ॥२॥
निश्चल अंतरीं ठेवूनियां भाव । चिंत्तीं एकमेव जगदात्मा तो ॥३॥
तेणें रात्रंदिन लक्ष्मी जया सेवी । भक्तांच्या पुरवी कामना तो ॥४॥
वासुदेव म्हणे मातेचें वचन । ऐकूनियां स्थान त्यागी ध्रुव ॥५॥

६०
सोडूनि नगर बाळ जाई काननांत ॥ त्रिकालज्ञ नारदांसी कळलें हें वृत्त ॥१॥
विस्मय पावूनि चित्तीं येती वनामाजी ॥ पाहूनि बाळासी वाटे कौतुक तयांसी ॥२॥
‘अहो क्षात्रतेज’ ऐसे सहज उद्गार ॥ बाळ सानुलें अपमानें सोडी घरदार ॥३॥
वासुदेव म्हणे मुनि जाणूनिही हेतु ॥ सत्व पाहती बाळाचें सोडूनियां किंतु ॥४॥

६१
म्हणती बाळासी अद्यापि तूं सान । हांसून खेळून दिवस कंठीं ॥१॥
मान-अपमान सर्व हे कल्पना । संताप कां मना करुनि घेसी ॥२॥
यदृच्छेंत सदा मानावा संतोष । ईश्वरीप्रसाद कठिण असे ॥३॥
सर्वसंगत्यागी ध्याती तया योगी । जन्मोजन्मीं प्राप्ति न घडे परी ॥४॥
त्यजावा यास्तव कठिण हा मार्ग । वार्धक्यचि योग्य भक्ति - ज्ञाना ॥५॥
सहजचि यत्न घडे तो त्या काळीं । सदाचारीं व्हावी प्रीति तव ॥६॥
उत्तमासी प्रेम समानासी मैत्री । तुच्छता नसावी कवणासीही ॥७॥
ऐशा मार्गे जातां टळतील दु:खें । वासुदेव सांगे नारदोक्ति ॥८॥

६२
ध्रुव म्हणे मुनिश्रेष्ठा । शांति धरावी सर्वदा ॥१॥
कथूनि हें उपकार । केले मजवरी थोर ॥२॥
परी क्षत्रिय स्वभावें । नम्रता न अंगीं राहे ॥३॥
त्यांत आपत्न्य मातेचें । शब्दशल्य हृदयीं टोंचे ॥४॥
तेणें न रुचे हा मार्ग । कैसें लाभे अढळपद ॥५॥
जगद्धितार्थ भ्रमणा - । करी, घेऊनि ब्रह्मविणा ॥६॥
ज्ञानसंपन्न तो मुनि । तोषे बोल ते ऐकूनि ॥७॥
वासुदेव म्हणे बोध । करी ध्रुवासी नारद ॥८॥

६३
बाळा, ध्रुवा तुज कथिला मातेनें । मार्ग तोचि जाणें कल्याणाचा ॥१॥
एकाग्रचित्तानें ध्यावें ईश्वरासी । पुरुषार्थप्राप्ति तेणें घडे ॥२॥
नित्य वास त्याचा घडे जया स्थानीं । जावें त्या मधुबनीं यमुनातीरीं ॥३॥
कथितों त्यापरी वागावें त्या ठायीं । मनोरथ होई पूर्ण तेणें ॥४॥
करुनि त्रिकाल स्नान, प्राणायाम । करुनियां, मन आंवरावें ॥५॥
वासुदेव म्हणे ध्रुवासी नारद । दाविताती मार्ग ध्यानाचाही ॥६॥

६४
सुंदर मंगल ईश्वराची मूर्ति । संकल्पाची चित्तीं हास्यमुख ॥१॥
नेत्रकमळांची मनोहर शोभा । सरळ नासिका भुंवया धनु ॥२॥
निर्मल आकाशासम अंगकांति । आरक्तता ओष्ठीं मनोरम ॥३॥
सूर्यासम शोभे मस्तकीं किरीट । कुंडलाचें तेज गालावरी ॥४॥
वनमाला वत्सलांछन विराजे । शंख चक्र शोभे गदा पद्म ॥५॥
पीतांबरावरी मेखलेची दीप्ति । स्मितहास्य दृष्टि कृपापूर्ण ॥७॥
सहस्त्रदल त्या अंबुजासमान । सिंहासनीं ध्यान करणें योग्य ॥८॥
वासुदेव म्हणे ध्यानें या वैराग्य । उपजे नारद कथिती ध्रुवा ॥९॥

६५
‘ॐ नमो भगवते वासुदेवाय’ हा । पुढती करावा जप नित्य ॥१॥
सप्त अहोरात्र जपतां हा मंत्र । दर्शन प्रत्यक्ष भगवंताचें ॥२॥
नित्य जप होतां प्रेमें व्हावी पूजा । काष्ठ तैं मृत्तिका शिला रौप्य ॥३॥
सुवर्णादि यथालाभ द्रव्यें मूर्ति । करावी प्रभूची पूजायोग्य ॥४॥
योग्यस्थळीं योग्य कालींही उदक । कंदमूलादिक पुष्पें दूर्वां ॥५॥
तुलसी पुष्पादि साहित्य घेऊनि । एकाग्र होऊनि पूजा व्हावी ॥६॥
वाड्मयादि तप परिमिताहार । चित्तीं निरंतर गुण गावे ॥७॥
भक्तिभावें ऐसें करितां अर्चन । होती परिपूर्ण सकळ इच्छा ॥८॥
वासुदेव म्हणे निष्काम ही सेवा । घडतां जाणावा मोक्ष हातीं ॥९॥

६६
नारदोपदेश होतां ध्रुवबाळ । जाई गंगातीर लक्षूनियां ॥१॥
पुढती नारद उत्तानपादासी । भेटतां तयासी सन्मानी तो ॥२॥
सचिंत तयासी पाहूणि नारद । म्हणती काय सांग न्यून तुज ॥३॥
ऐकूनि लज्जित होउनियां नृप । म्हणे स्त्रीलंपट जाहलों मी ॥४॥
मूढपणें पांच वर्षांचें कोमल । घातलें बाहेर बाळ माझें ॥५॥
पुशिलेंही नाहीं तयाच्या मातेसी । पश्चात्ताप चित्तीं होई आतां ॥६॥
वासुदेव म्हणे ध्रुवाचें स्मरण । होऊनियां मन खिन्न त्याचें ॥७॥

६७
कोठें असेल हो बाळ । काय करीत असेल ॥१॥
क्षुधा पीडील तयासी । हांका मारील कोणासी ॥२॥
नेत्र निस्तेज होतील । मार्ग कंठितां श्रमेल ॥३॥
ऐशा विचारें काहूर । गेलें माजूनियां फार ॥४॥
बाळ माझा महाज्ञानी । कर्म आठवे तें मनीं ॥५॥
नाहीं बसूं दिलें अंकीं । वदतां दुरुक्तें सुरुची ॥६॥
निवारिलें नाहीं तिज । माझा बाळ कोठें अद्य ॥७॥
मुनीश्वरा, कुशल त्याचें । कथा विदित जरी साचें ॥८॥
पशूंचा विषय । बाळ जाहला कीं काय ॥९॥
वासुदेव म्हणे क्षेम । पुशी राव तळमळून ॥१०॥

६८
न करीं रे दु:ख बोलले नारद । कुशल त्वत्पुत्र ध्रुवबाळ ॥१॥
योग्यता तयाची असे फार मोठी । विक्रम नेणसी तयाचा तूं ॥२॥
इंद्रादिकांतेहीं अशक्य जें कर्म । करील तो जाणे निश्चयानें ॥३॥
कीर्तिध्वज जगीं फडकवील तुझा । येईळ मागुता सत्वरीचिं ॥४॥
वासुदेव म्हणे नारदवचनें । त्यागिलें रायानें सकलैश्वर्य ॥५॥

६९
इकडे तो बाळ येई मधुवनीं । ईश्वराधनीं दंग झाला ॥१॥
प्रथमवासीं तो घेई अल्पाहार । लोटतां साचार दिनत्रय ॥२॥
द्वितीयमासीं तो गलित पर्णे भक्षी । सहावें दिवशीं पुढती जल ॥३॥
नवमदिनीं तो तृतीय मासांत । पुढती करी वर्ज जन्नोदक ॥४॥
चतुर्थ मासांत वायूचें भक्षण । एकादश दिन पूर्ण होतां ॥५॥
पंचममासीं तो करी घोर तप । भूमीवरी पाद टेंकी एक ॥६॥
विषयचिंतन मनाच्या आधीन । निग्रहें तें मन आंवरिलें ॥७॥
भगवत्स्वरुपीं जाहला निमग्न । भरलें रोम रोम ईशतेजें ॥८॥
वासुदेव म्हणे बाळ तो ईश्वर । जाहला साचार तपोबळें ॥९॥

७०
विदुरासी वृत्त कथिती मैत्रेय । तपोबळें विश्व चलन पावे ॥१॥
विश्वतादात्म्यें तो निरोधितां प्राण । कासावीस प्राण देवांचेही ॥२॥
प्रार्थिती ते देवदेवा ईश्वरासी । वांचवा आम्हांसी संकटीं या ॥३॥
आजवरी ऐसा नाहीं अनुभव । जाहलें हें काय नकळे आम्हां ॥४॥
देवांप्रति तदा कथिती भगवान । ध्यानाचा परिणाम ध्रुवाच्या हा ॥५॥
निवृत्त तयासी करितों मी आतां । स्वस्थळीं जा चिंता सोडूनियां ॥६॥
वासुदेव म्हणे ऐसें तपोबळ । जगाप्रति बाळ दावीतसे ॥७॥