(प्रासादोर्ध्ववर्गाः)
गलभूषणमेतेषां शिरश्छन्दमथाधुना ।
लुपामानं च वक्ष्येहं स्थूपिकालक्षणं क्रमात् ॥१॥
गललक्षणम्
वेदिकाद्विगुणोत्सेधं कन्धरं शिखरोदयम् ।
तद्द्वित्रिगुणतुङ्गं वा वेदिकोच्चं तु वा गलम् ॥२॥
गर्भभित्तित्रिभागैकमङ्घ्रेर्वेद्यङ्घ्रिवेशनम् ।
ग्रीवावेशं ततस्तावदेवं दैवे च मानवे ॥३॥
पञ्चांशे भित्तिविष्कम्भे भागो वेद्यङ्घ्रिवेशनम् ।
ग्रीवावेशं ततस्तावच्चतुरंशे तथैव च ॥४॥
एवं त्रिविधनीत्या तु ग्रीवा साध्या प्रयत्नतः ।
उत्तरं वाजनं चैव मुष्टिबन्धं मृणालिका ॥५॥
दण्डिकावलयं चैव गलभूषणमिष्यते ।
मुष्टिबन्धोपरि क्षिप्तव्यालनाटकमूर्ध्वतः ॥६॥
दण्डिका च विधातव्या तदूर्ध्वे शिखरक्रिया ।
शिखरभेदाः
शिखरोत्सेधमात्तोच्चा भागमानवशेन वा ॥७॥
दण्डिकावधिविस्तारं पञ्चांश द्व्यंशमानकम् ।
सप्तनन्दशिवांशे तु त्रयोदशतिथौ तथा ॥८॥
सप्तदशांशके बन्धवेदभूतषडंशकम् ।
सप्तष्टांशं तु तारार्धमित्यष्टौ शिखरोदयाः ॥९॥
पाञ्चालं चापि वैदेहं मागधं चापि कौरवम् ।
कौसलं शौरसेनं च गान्धारावन्तिकं तथा ॥१०॥
यथाक्रमेण नामानि ज्ञातव्यानि विचक्षणैः ।
जघनाद् बहिरेवैते एकाः सर्वे समाहिताः ॥११॥
सर्वे ते तैतलानां स्युरर्धादधस्तु मानुषम् ।
तद्दशाद्यासप्तदशभागादेकांशवर्धनात् ॥१२॥
आवन्तिका प्रभृत्यूर्ध्वमष्टाविष्टलुपोदयाः ।
व्यामिश्रं च कलिङ्गं च तथा कौशिकमेव च ॥१३॥
वराटं द्राविडं चैव बर्बरं कोल्लकं पुनः ।
तथा शैण्डिकमित्येते व्यामिश्रादिलुपोदयाः ॥१४॥
शिखराकृतिः
देवानां प्रथितान्येव पाषण्ड्यास्त्रमिनणामपि ।
चतुरस्त्रं च वृत्तं च षडस्त्राष्टास्त्रमेव च ॥१५॥
द्वादशास्त्रं द्विराष्टस्नं पद्मकुड्मलसन्निभम् ।
तथमलकपक्वाभं दीर्घवृत्तं च गोलकम् ॥१६॥
अष्टास्त्राद्यष्टधाराणि हर्म्यादीनां शिरांसि हि ।
षडाद्याषष्टिकर्णं च सम्मतं शिखराकृतिः ॥१७॥
स्थूपिकोत्सेधः
तदुच्छ्रयचतुष्पञ्चभागं स्यात् पद्मतुङ्गकम् ।
तत्समोच्चत्रिभागा वा तदूर्ध्वे स्थूपिकायतिः ॥१८॥
अल्पीयसी शिरोर्धा वा भागोच्चा वा त्रिभागिके ।
सङ्क्षेपात् स्थूपिकाभूषा ह्युपरिष्टात् प्रकाश्यते ॥१९॥
लुपासंख्या
पञ्चाद्येकादशान्ताश्च चतुराद्या दशान्तकाः ।
चतुर्विधा लुपासंख्या देवेऽदेवे निकेतने ॥२०॥
पुष्करम्
पूर्वोक्तं ह्यन्तरोच्चं तु व्यामिश्रं नाम पुष्करम् ।
ऊर्ध्वस्थान्यप्यधस्थानि पुष्कराण्यर्धमानतः ॥२१॥
अर्धमारभ्य संवर्त्य पञ्चादुक्तोच्चसीमयक् ।
आरोह्याण्यवरोह्याणि गुह्यमेतदुदाह्रतम् ॥२२॥
लुपामानम्
दण्डिकावधि तारार्धं चतुरस्त्रीकृतं समम् ।
कोष्णीषसानसीमाख्यसूत्रयुक्तं खलं नयेत् ॥२३॥
दण्डिकोत्तरबाहूल्यं सूत्रयेदासनादधः ।
आसने चतुरंशाद्यादंशांशं बिन्दु विन्यसेत् ॥२४॥
कोष्णीषसन्धेस्तद्बिन्दु सीमच्छायोच्चमावहेत् ।
छायोच्चायतमानानि कमूलादासने न्यसेत् ॥२५॥
तान्येव दण्डिकादीनां पर्यन्तानि भवन्ति हि ।
कोष्णीषसङ्गात् पर्यन्तबिन्द्वन्तं तल्लुपायतम् ॥२६॥
तत्तत्पर्यन्तविस्तारं कसूत्रे विन्यसेत् पुनः ।
स्वस्वकर्णगतच्छायामानैः सर्वान् विमानयेत् ॥२७॥
तत्तत्पर्यन्तसूत्राणि मल्लपर्यन्तसूत्रवत् ।
एवं मध्यलुपासीम्नो वर्धन्ते वर्णसंख्यया ॥२८॥
एवमावर्त्य तत्पश्चादारोह्यैवावरोह्य च ।
तत्तत्पुष्करसञ्जातं तत्तन्मल्लायतं विदुः ॥२९॥
पञ्चलुपाभेदाः
समध्यं च विमध्यं च लुपाकलनमेव हि ।
मध्यं च मध्यकर्णं चाप्याकर्णमनुकोटिकम् ॥३०॥
कोटिरित्येवमुच्यन्ते पञ्च वर्णलुपाः क्रमात् ।
युग्मांशेऽयुगम्संख्याभिरयुग्मे युग्मसंख्यया ॥३१॥
कानतान्तरासिकोष्णीषसीमान्त स्वांशसंख्यया ।
चूलिका भ्रमणीया हि समयासमया च सा ॥३२॥
तत्तसूत्रात् स्तिता दन्तस्तनसूत्राणि सूत्रयेत् ।
शयितसूत्रादधः पृष्ठवंशसूत्राणि सूत्रयेत् ॥३३॥
शयितस्थितसूत्रान्तः कीलं तत्कूटमूर्धनि ।
निधायार्धेन्दुवत् सर्वाश्चूलिका विलिखेत् समाः ॥३४॥
लुपाविलुपमध्यान्तर्गता सा चूलिकाकृतिः ।
एवं स्याद् ऋजुकार्यं हि तथा कुक्कुटपक्षवत् ॥३५॥
बालकूटस्य विस्तारस्थितसूत्रस्तनान्तरे ।
कूटमध्यमसूत्रं तु वलयच्छिद्रमध्यगम् ॥३६॥
पर्यन्तसूत्रकादन्तर्दण्डिकोत्तरजा ततिः ।
तदन्तर्जानुकव्यासस्तदन्तश्चूलिकास्थितिः ॥३७॥
शिखरावयवमानानि
लुपातारं तु दण्डं वा सपादं सार्धमेव वा ।
विस्तारत्रिचतुष्पञ्चभागैकांशं तु तद्धनम् ॥३८॥
जानुव्यासं चोत्तरार्धचूलिकार्धधिमेव वा ।
दण्डिकाविपुलं तावत् त्रिपादार्धं तु तद्धनम् ॥३९॥
वलयं जानुनीव्र च दण्डिकाविपुलार्धतः ।
मल्लमध्यादिचामीली जानुकालम्बनं च यत् ॥४०॥
पर्यन्तजानुकान्तं च चूलिकाभाग एव सः ।
शयनात् तावदेव स्यान्नीव्रालम्बसूत्रकम् ॥४१॥
कुठारिकाललाटं च जघनं स समं मतम् ।
पादविष्कम्भकर्णो वा विष्कम्भद्विगुणोऽथ वा ॥४२॥
कूटव्यासो लुपापिण्डी कर्णस्तद्द्विगुणायतः ।
तदर्धं नालिकालम्बमूर्ध्वे मल्लाग्रसङ्गतिः ॥४३॥
छिद्रं तत्तीव्रमात्रं स्यानमल्लानां तु प्रवेशनम् ।
जानुकं च लुपामध्यं मध्यपृष्ठस्थवंशकम् ॥४४॥
समं स्यात् तीव्रताराभ्यां चूल्यंशो वा लुपान्तरम् ।
लुपातीव्राष्टगुणं वा वलयो वंशविस्तरः ॥४५॥
छादनम्
तदर्धं वेशनं तीव्रं फलकैर्लोहलोष्टकैः ।
मृण्मयैस्तु यथास्थैर्यमिच्छया छादयेत् पुनः ॥४६॥
लुपोर्ध्वे फलकान् न्यस्य वाष्टबन्धमधोर्ध्वतः ।
वलयसन्धिः
लुपामध्यादधश्छिद्र वलयस्य विधीयते ॥४७॥
क्रियायां परलेखास्तु कल्प्याः षोडशसंख्यया ।
कुक्षिव्यासाष्टभागैकं मात्रामानमिति स्मृतम् ॥४८॥
तेन भागेन सप्तार्धाद् द्वयर्धभागविवर्धनात् ।
आपञ्चदशसंक्यान्ताः परलेखास्तु षोडश ॥४९॥
लुपाध ऊर्ध्वबिन्द्वादि मध्ये विन्यस्य तद्विधिम् ।
तद्बिन्द्वादि विलोक्या हो परलेखा विचक्षणैः ॥५०॥
प्रासादानामिमाः प्रोक्ता गृहादीनां च षोडश ।
लुपायामाद्याद्द्विगुणं तन्मानं तेन बुद्धिमान् ॥५१॥
कोष्णीषासनसूत्राभ्यामधः शफरमालिखेत् ।
तस्मादुपरि मल्लस्य लेखयेत् तद्विचक्षणः ॥५२॥
मल्लायतादधोभागे त्रिःपञ्चांशीकृतेः क्रमात् ।
तत्तदंशावसानं तु मत्स्यं तत्तत् समुल्लिखेत् ॥५३॥
सर्वासां परलेखानां क्रमोऽयं परिकीर्तितः ।
पाञ्चालादिलुपानाम च प्रत्येकं प्रोच्यते बुधैः ॥५४॥
ऋजाकार्ययुता मल्लाद् या लेखासनकाग्रयोः ।
मध्ये परं हि सा प्राज्ञैः परलेखा प्रकीर्तिता ॥५५॥
घटिका
लुपाबाहुल्यमानेन घटिकां चतुरश्रिकाम् ।
वितस्त्यायामिनीमृज्वीं कृतमध्यमसूत्रिताम् ॥५६॥
चूलिकान्तर्वर्णलुपातिर्यक् सूत्रस्वमध्यमात् ।
विन्यस्य घटिकां पश्चाच्छिन्नां शमनसूत्रवत् ॥५७॥
प्रतिवर्णं तु घटिकां तद्वर्णे तां निधापयेत् ।
क्षिप्तसूत्रस्य शेषांशच्छिन्ने वर्णलुपादरे ॥५८॥
दण्डिकोत्तरवलयस्थितसूत्रसमं लिखेत् ।
उदरायाममध्ये तु लिखिते ककरं भवेत् ॥५९॥
घटिकाललाटमध्यं ककरं च समं यथा ।
तथा निधाय घटिकां लुपोदरवशायताम् ॥६०॥
तल्ललाटकृतिच्छेद्या वलयाद्या लुपोदरे ।
इष्टपार्श्वे क्षिपेच्छायां छिद्रैश्च वलयस्य तु ॥६१॥
तत्तद्धटिकया तत्तन्मध्यसंहितमध्यया ।
या ललाटगतच्छाया तासां तासां तु सा भवेत् ॥६२॥
दण्डिकावलयच्छिद्रस्तनजानूत्तरादिषु ।
शिरोमध्येऽर्धमध्ये च न्यसेन्मुण्डतुलोपरि ॥६३॥
विटभागशिखोपेततुलापादः सवंशह्रत् ।
सवर्णा मत्स्यबन्धाश्च खर्जूरपत्रसन्निभाः ॥६४॥
पुनश्छादनम्
सवलयक्षो विधातव्या लुपाः शिखरकान्तरे ।
लुपोर्ध्वे फलकं वोर्ध्वे तस्याः कम्पं निधाय च ॥६५॥
इष्टकासुधया वाऽपि प्रच्छादनमलङ्क्रियात् ।
स्थूपिकाकीलम्
स्थूपिकाकीले दीर्घं च पादोत्सेधसमं मतम् ॥६६॥
अर्धार्धमग्रविस्तारं दण्डार्धं मूलविस्तृतम् ।
आशङ्कुमूलमुण्डान्तं तस्य मूलस्य वेधनम् ॥६७॥
वंशाधस्तान्निधातव्या मण्डनागाग्रपट्टिका ।
बालकूटस्तनं शङ्कुमूलमुण्डकमेव च ॥६८॥
अन्तःस्थवलयं वर्णपट्टिका च सनालिका ।
मत्स्यबन्धनखर्जूरपत्रमल्लनिबन्धनात् ॥६९॥
वलक्षस्वस्तिधाराभिः शिखरान्तरलङ्क्रियात् ।
विस्तारो मुखपट्ट्याश्च दण्डयो वाध्यर्ध एव वा ॥७०॥
नीप्रं षडष्टभागं वा कर्णिकोच्चं तु तत्ततिः ।
शक्तिध्वजस्य मूलस्य विपुलं दण्डमानतः ॥७१॥
तत्कण्ठं तावदेवोच्चं सपादं सार्धमेव वा ।
ग्रीवान्तगग्रपत्रं तु स्तम्भव्यासार्धतुङ्गवत् ॥७२॥
द्विदण्डादित्रिदन्डान्तमन्तरं गग्रपत्रयोः ।
वाताहतचलच्चारुलतावत् कर्णिकाक्रिया ॥७३॥
अर्धकर्णमधस्तस्माच्छिरोऽर्धार्धेन चानतिः ।
ग्रीवोपरि कपोलान्तं त्रिदण्डं सार्धमेव वा ॥७४॥
तावच्छक्तिध्वजान्तं स्यात् सपत्रं वा सशूलकम् ।
नेत्रसंश्लिष्टमल्लं तु चूलिकास्तनमण्डलम् ॥७५॥
शयितस्थितपट्टाभ्यां मृणाल्यादिविभूषितम् ।
अर्धकर्णोर्ध्वपट्टोर्ध्वप्रत्यूर्ध्वे मुष्टिबन्धनम् ॥७६॥
यथोशोभननिष्क्रान्तं त्रिमुखं स्यात् तदूर्ध्वतः ।
शूलाभं मतलाभं वा सव्यालं वा सनाटकम् ॥७७॥
ललाटभूषणम्
तदूर्ध्वे कूटकोष्ठादिमण्डितं स्याद् विमानवत् ।
सपट्टक्षुद्रकम्पाङ्गं मध्यतोरणमेव वा ॥७८॥
तोरणाभ्यन्तरे लक्ष्मीः साभिषेकाम्बुजासिका ।
एवंविधैरथान्यैश्च मण्डनीया ललाटिका ॥७९॥
ललाटवंशसंविद्धमध्यशूलदृढीकृता ।
स्तम्बविस्तारविस्तीर्णा विधातव्या कुठारिका ॥८०॥
तत्कर्णं पत्रमकरं मण्डितं चावलम्बितम् ।
अर्धकर्णेन चार्धं वा यथायुक्ति यथारुचि ॥८१॥
स्थूपिका
अन्तर्गतलुपातिर्यगग्रबन्धनविष्टकम् ।
तदूर्ध्वे तेन निर्विद्धं स्थूपिका यूपमिष्यते ॥८२॥
पूर्वोक्तं स्थूपिकामानमलङ्कारमेथोच्यते ।
सार्धमर्धं तदूर्ध्वेऽर्धमर्धमंशं शरांशकम् ॥८३॥
अशमर्धं च भागं स्यादर्धमंशं तथार्धकम् ।
भागमर्धं ततार्धांशमंशमर्धं यथार्धकम् ॥८४॥
चतुरर्धं क्रमेणैवोत्तुङ्गे द्वाविंशदंशके ।
पद्मं च क्षेपणं वेत्रं क्षेपणं पङ्कजं घटम् ॥८५॥
पङ्कजं क्षेपणं धृक् च क्षेपणं वेत्रमुर्ध्वतः ।
क्षेपणं धृक् च कम्पं तु पद्मं फलकमम्बुजम् ॥८६॥
वेत्रं च मुकुलं चैव क्रमेणोक्तवशान्नयेत् ।
सप्तद्व्यंशत्रिकद्व्यंशैः पञ्चनन्देन्द्रियत्रिकैः ॥८७॥
द्वित्रिवेदत्रिकद्व्यंशैर्गुणपञ्चर्तुपञ्चभिः ।
द्वित्रिभागैः क्रमाद् मूलपद्मादिषु न्यसेत् ॥८८॥
मुकुलाग्रमंशमर्धार्धं यथाशोभवशान्नयेत् ।
चतुरष्टद्विरष्टास्त्रं साधारं वर्तुलं तु वा ॥८९॥
तदाकृतिः शिरश्छन्दमलङ्कारवशात्तु वा
तदाकृतिः सुरोर्वीशविप्राणां च विशां मतम् ॥९०॥
सुरद्विजनृपाणां तु वैश्यानां नैव शूद्रके ।
तत्सम्बन्धं समापाद्य ध्वजदण्डं तदूर्ध्वगम् ॥९१॥
एवं लक्षणसम्पन्नं विमानं सम्पदां पदम् ।
लेपः सुधाकर्म च
करालमुद्गी गुल्माषककचिक्कणसाह्वयाः ॥९२॥
चूर्णोपयुक्ताः पञ्चैते सर्वकर्मसनातनाः ।
अभयाक्षबीजमात्रशर्कराः स्युः करालकाः ॥९३॥
मुद्गबीजसमा क्षुद्रशर्करा मुद्गमिष्यते ।
सार्धत्रिपादद्विगुनकिञ्जल्कसिकतान्वितम् ॥९४॥
चूर्णस्य शर्कराशुक्त्योर्यद् गुल्माषं तदुच्यते ।
करालं चापि मुद्गीं च तेन मानेन् योजयेत् ॥९५॥
पूर्वोक्तमात्रसिकताचणकश्चूर्णमानतः ।
क्रियार्थं पेषितं कल्कं चिक्कणमस्तु केवलम् ॥९६॥
निश्छिद्रमिष्टमानेन गोत्रमिष्टकया दृढम् ।
पूर्वोक्तानां च पञ्चानां विधातव्यं पृथक् पृथक् ॥९७॥
तत्र तत्र तदुक्तेन द्रव्येण परिकल्पयेत् ।
केवलेनाम्भसा पूर्वं पूर्वांस्त्रिस्त्रिः प्रकुट्टयेत् ॥९८॥
क्षीरद्रुमकदम्बाम्राभयाक्षत्वग्जलैः पुनः ।
त्रिफलौदैस्ततस्तद्वन्माषयूषैस्ततस्तथा ॥९९॥
संयम्य शर्कराशुक्तिं चूर्णं तत्खातवारिणि ।
खुरसङ्कुट्टनं कृत्वा स्त्रावयित्वाऽथ वाससा ॥१००॥
कल्कं च चिक्कणं तेन कल्कनीयं विचक्षणैः ।
दधिदुग्धमाषयूषगुडाज्यकदलीफलैः ॥१०१॥
जलैश्च नालिकेरस्य चूतपक्वरसैः सह ।
कल्पितं शिल्पिभिर्यत्तद् बन्धोदकमिति स्मृतम् ॥१०२॥
शुद्धिं शुद्धोदकेनादौ कृत्वा बन्धाम्भसा ततः ।
आलिप्य सुधया कार्या नानारूपान्वितक्रिया ॥१०३॥
दग्धैश्च मृण्मयैश्चापि लोहलौष्टैऐर्यथोचितम् ।
गोपानस्योपरिष्टान्तु च्छादनीयं विचक्षणैः ॥१०४॥
करालश्च मुद्गिगुल्माषघनमेकैकमङ्गुलम् ।
कल्कमानं तदर्धेन तदर्धार्धं तु चिक्कणम् ॥१०५॥
जलस्थलप्रयुक्ते तु यथेष्टं घनमिष्यते ।
षण्मासमुत्तमं प्रोक्तं चतुर्मासं तु मध्यमम् ॥१०६॥
अधमं तु द्विमासं स्यादेषामुषितमिष्यते ।
ततो बन्धोदकैरेतान् संक्लेद्य क्रमशः कृतिः ॥१०७॥
लुपोपरीष्टकास्तारे चैवं चूर्णक्रियां पुनः ।
आच्छादनीयं यत्नेन तद्धनं छादनं विदुः ॥१०८॥
चित्रकर्म
देवानां च द्विजानां चावासे योग्यं सनातनम् ।
बहिरन्तश्च सर्वेषां चित्रं युञ्जीत बुद्धिमान् ॥१०९॥
सुमङ्गलकथोपेतं श्रद्धानृत्तक्रियान्वितम् ।
विप्रादीनां च वर्णानां निवासं सम्पदां पदम् ॥११०॥
संग्रामं मरणं दुःखं देवासुरकथान्वितम् ।
नग्नं तपस्विलीलां चामयाव्यादि न योजयेत् ॥१११॥
अन्येषामन्यथा वासे साधनीयं यथेष्टतः ।
पञ्चांशं माषयूषं स्यान्नवाष्टांशं गुडं दधिः ॥११२॥
आज्यं द्व्यंशंतु सप्तांशं क्षीरं चर्म षडंशकम् ।
त्रैफलं दशभागं स्यान्नालिकेरं युगांशकम् ॥११३॥
क्षौद्रमेकांशकं त्र्यंशं कदलीफलमिष्यते ।
लब्धे चूर्णे दशांशे तु युञ्जीतव्यं सुबन्धनम् ।
सर्वेषामधिकं शस्तं गुडं च दधि दुग्धकम् ॥११४॥
चूर्णद्व्यंशं करालं मधुघृतकदलीनालिकेरं च माषं
शुक्तेस्तोयं च दुग्धं दधिगुडसहितं त्रैफलं तत् क्रमेण ।
लब्धे चूर्णे शतांशेंऽशकमिदमधुना चानुवृद्धिं प्रकुर्या -
देतद् बन्धं दृषत्सदृशमिति कथितं तन्त्रविद्भिर्मुनीन्द्रैः ॥११५॥
मूर्ध्नेष्टका
देवानां द्विजभूमीशवैश्यानां भवनेऽधुना ॥११६॥
मूर्ध्नेष्टका विधातव्याश्चतस्त्रो लक्षणान्विताः ।
सुस्निग्धाः समदग्धाश्च सुस्वनास्ताः सुशोभनाः ॥११७॥
स्त्रीलिङ्गाश्चापि पुंल्लिङ्गा भिन्नच्चिद्रादिवर्जिताः ।
विस्तारायामतीव्रैस्तु प्रथमेष्टकया समाः ॥११८॥
शिलामये शिला प्रोक्ता सर्वदोषविवर्जिता ।
जन्माद्याशिखरान्तं च यैर्द्रव्यैश्च विनिर्मितम् ॥११९॥
तैरेवादौ तथान्ते च न्यस्तव्याश्चेष्टकाः शुभाः ।
मिश्रद्रव्यैश्च सङ्कीर्णे यैर्द्रव्यैरुपरि स्थितम् ॥१२०॥
तैरेव मूर्ध्नि विन्यासं रहस्यमिदमिरितम् ।
स्थूपिकाकीलम्
लोहजं दारुजं वाऽपि स्थूपिकाकीलमिष्यते ॥१२१॥
ऊर्ध्वभूम्यङ्घ्रिणायामविस्तारं पादतः समम् ।
अग्रमङ्गुलविस्तारमानुपूर्व्या कृशं तथा ॥१२२॥
चतुरस्त्रसमं कुर्यात् त्रिभागैकमधस्तथा ।
वृत्तमूर्ध्वमधः कुर्याच्छिखिपादं न्यसेदधः ॥१२३॥
विस्तारत्रिगुणायामं व्यासोच्चं पादतः समम् ।
अभ्रमं तु यथा भूमौ पञ्चमूर्तिसमन्वितम् ॥१२४॥
अथवा तच्छिखायामद्विगुणं कीलदैर्घिकम् ।
स्तम्भव्यासार्धविस्तारत्रिचतुर्भागमेव वा ॥१२५॥
अग्रमर्धाङ्गुलव्यासं शिखिपादं यथाबलम् ।
शिखराकृतिवत् कीलं लिङ्गच्छन्दमथापि वा ॥१२६॥
एवं त्रिधा समुद्दिष्टं स्थूपिकाकीलमार्यकैः ।
मूर्ध्नेष्टकादिस्थापनम्
सद्यनश्चोत्तरे पार्श्वे मण्डपे तु सुसंस्कृते ॥१२७॥
चतुष्प्रदीपसंयुक्ते वस्त्रैश्च परिवेष्टिते ।
सर्वमङ्गलसंयुक्ते शुद्धशाल्यास्तरे शुभे ॥१२८॥
स्थण्डिले चण्डित कृत्वा मण्डूकं वाथ तत्परम् ।
विन्यस्य देवान् ब्रह्मादीन् श्वेततण्डुलधारया ॥१२९॥
आराध्य गन्धपुष्पादैर्भुवनाधिपतिं जपेत् ।
देवताभ्यो बलिं दत्त्वा तत्तन्नाम्ना यथाविधि ॥१३०॥
स्थपतिः कलशान न्यस्य पञ्च पञ्च सलक्षणान् ।
सुगन्धोदकसम्पूर्णान् पञ्चरत्नसमायुतान् ॥१३१॥
ससूत्रान् वस्त्रकूर्चालान् सापिधानान् सहेमकान् ।
उपपीठाशदेवानां स्वस्वनाम्नाभिधाय च ॥१३२॥
प्रणवादिनमोऽन्तेन गन्धाद्यैरर्चयेत् क्रमात् ।
प्रक्षाल्य पञ्चगव्यैस्तु नवरत्नकुशोदकैः ॥१३३॥
इष्टकामश्च यथाकीलं सूत्रैरावेष्टयेत् क्रमात् ।
कुम्भस्य दक्षिणे शुद्धशालीस्थण्डिलमण्डले ॥१३४॥
आराध्य गन्धपुष्पैश्च बलिं दत्त्वा यथाविधि ।
इष्टकाश्चैव कीलांश्च वेष्ट्येदम्बरैः शुभैः ॥१३५॥
श्वेतवस्त्रास्तरस्योर्ध्वे न्यसेद् दर्भास्तरे शुचिः ।
स्थपतिर्वरवेषाढ्यः शुक्लमाल्यानुलेपनः ॥१३६॥
सितवस्त्रपरिच्छिन्नोत्तरीयो हैममुद्रिकः ।
पीत्वा शुद्धं पयो रात्रावपोष्याधिवसत् सुधीः ॥१३७॥
कलशस्योत्तरे पार्श्वे सितवस्त्रपरिस्तरे ।
ततः प्रभाते विमले नक्षत्रकरणान्विते ॥१३८॥
सुमुहूर्ते सुलग्ने च स्थपतिः स्थापकेन तु ।
पुष्पकुण्डलहारादिकटकैरङ्गुलीयकैः ॥१३९॥
पञ्चाङ्गभूषणैर्हेमनिर्मितैस्तु विभूषितः ।
हेमयज्ञोपवीतस्तु नववस्त्रपरिच्छदः ॥१४०॥
श्वेतानुलेपनश्चैव सितपुष्पशिराः शुचिः ।
ध्यात्वा धरातलं सर्वं दिग्द्विपेन्द्रसमायुतम् ॥१४१॥
ससागरं सशैलेन्द्रमनन्तस्योपरि स्थितम् ।
सृष्टिस्थितिलयाधारं भुवनाधिपतिं जपेत् ॥१४२॥
स्नापयित्वेष्टकाकीलं पूर्वोक्तैः कलशोदकैः ।
आराध्य गन्धपुष्पैश्च धूपदीपसमन्वितैः ॥१४३॥
बलिं दत्त्वा यथान्यायं जयशब्दादिमङ्गलैः ।
विप्रस्वाध्यायघोषैश्च शङ्खभेर्यादिनिःस्वनैः ॥१४४॥
स्थापयेदिष्टकाः सम्यक् पूर्वदक्षिणतः क्रमात् ।
शिखरार्धे विमानस्य गग्रपत्रान्तरेऽपि वा ॥१४५॥
शिखरत्रिचतुर्भागावसाने वाम्बुजादधः ।
तदाद्यात् स्थूपिकायामात् कीलदैर्घ्यं प्रगृह्यताम् ॥१४६॥
पूर्वमेवेष्टकास्थानं निश्छिद्रं तु दृढीकृतम् ।
तन्मध्ये नवरत्नानि विन्यसेच्च यथाक्रमम् ॥१४७॥
ऐन्द्रे मरकत विद्याद् वैडूर्यं वह्निगोचरे ।
इन्द्रनीलं तु याम्यायां मौक्तिकं पितरि स्मृतम् ॥१४८॥
वारुणे स्फाटिं विद्यान्महानीलं समीरणे ।
वज्रं तु सौम्यदेशे स्यादैशान्यां तु प्रवालकम् ॥१४९॥
माणिक्यं मध्यमे भागे हाटकं च विनिक्षिपेत्
रसोपरबीजैश्च धान्यान्यप्यौषधानि च ॥१५०॥
तदूर्ध्वे स्थूपिकाकीलं स्थापयेदचलं समम् ।
तस्मात् प्रकृतिभूम्यन्तमुदग्दिशि महाध्वजम् ॥१५१॥
ग्रथितं क्षौमवस्त्रैश्च कार्पासैर्वा मनोहरैः ।
लम्बयेत्तदुदक्प्राच्यौ प्रागुदग्विदिशं ततः ॥१५२॥
संस्पृशेद् यदि सर्वेषां प्राणिनां सम्पदृद्ध्ये ।
भवनं स्थूपिकीलं च पट्टैरावेष्ट्य शुभ्रकैः ॥१५३॥
चतुर्दिक्षु चतुर्गाश्च सवत्साः सन्निवेषयेत् ।
द्वारालङ्करणं कुर्यात् सुविचित्राम्बरैर्नवैः ॥१५४॥
दक्षिणादानम्
यजमानो विशुद्धात्मा प्रणम्य शिरसा गुरुम् ।
विमानस्थूपिकास्तम्भद्वारालङ्कराणि च ॥१५५॥
वस्त्राणि धनधान्यैश्च पशूनपि सवत्सकान् ।
मुदा स्थपतये दत्त्वा शेषान् भक्त्या तु तर्पयेत् ॥१५६॥
रत्नादिस्थानम्
एवं मुनिवरैः प्रोक्तं प्रसादानां तु मूर्धनि ।
हर्म्याणां गर्भसंयुक्तौ नेत्रभित्तौ तलान्तरे ॥१५७॥
मण्डपे मध्यदेशे तु सभादीनामधोऽम्बुजात् ।
प्रासादवद् विधातव्यं गोपुराणां तु मुर्धनि ॥१५८॥
कर्मसमाप्तिः
एवं तु विधिना सम्यक् सम्पन्नं सम्पदां पदम् ।
येन यत् कर्म चारब्धमादौ तदवासनके ॥१५९॥
तेनैव निष्ठितं कर्म श्रीसौभाग्यायुरेधनम् ।
तस्याभावे तु तत्पुत्रः शिष्यो वा तं गुरुं पटे ॥१६०॥
लिखित्वा तन्नियोगेन सर्वकर्म समाचरेत् ।
अज्ञानात् त्वरितेनापि यद्वस्त्वन्येन भावितम् ।
करोति स्वामिनं शीघ्रमन्मथेति ह निश्चयः ॥१६१॥
प्रथमं कृतवान् विधिं यथावत्
कृतवानेव करोति निष्ठितान्तम् ।
अथ वा विधिरन्यथा भवेच्चे-
दशुभं स्वामिनमन्यथा करोति ॥१६२॥
एवं ग्रीवालङ्कृतं पुष्कराभं
मानं मल्लानां शिखाभूषणं च ।
युक्त्या सर्वेषां करालादिबन्धं
प्रोक्तं सम्यक् चेष्टकाबन्धमूर्ध्वे ॥१६३॥
स्थूपिकीलवृक्षाः
खदिरसरलसालस्तम्बकाशोकवृक्षाः
पनसतिमिसनिम्बाः सप्तपर्णाश्च सर्वे ।
परुषवकुलवह्निक्षीरिणीत्येवमाद्याः
सुदृढविमलसाराः स्थूपिकीलाः प्रसिद्धा ॥१६४॥
सम्प्रोक्षणकर्म
अथ हर्म्ये परिनिष्ठिते तदा यजमानोऽपि गुरुश्च वर्धकिः ।
उदगायनशोभनपर्क्षपक्षे जलसम्प्रोक्षणकर्म चारभेत् ॥१६५॥
अधिवासमण्डपः
नवसप्तत्रिकपञ्चरात्रिके विधिना चाङ्कुरार्पणं कुरु ।
भवनस्योत्तरपूर्वदेशतः स्वधिवासार्हमण्डपं चरेत् ॥१६६॥
नवसप्तेषुकरैर्युगास्त्रकं वसुपादं नववस्त्रशोभितम् ।
सवितानं सुपटैर्निवेष्टितं सुमनोज्ञं सितपुष्पशोभितम् ॥१६७॥
तस्य मध्ये तु शालीभिः स्थण्डिलं दण्डमानतः ॥१६८॥
कृत्वाष्टाष्टपदं न्यस्य ब्रह्मादीन् वस्तुनायकान् ।
श्वेततण्डुलधाराभिर्विन्यस्याराध्य पुष्पकैः ॥१६९॥
गन्धैर्धूपैश्च दीपैश्च बलिं दत्त्वा विधानतः ।
तदूर्ध्वं पञ्चपञ्चैव कलशान् वस्त्रशोभितान् ॥१७०॥
मणिहेमसमायुक्तान् ससूत्रान् सापिधानकान् ।
निष्कलङ्कानसुषिरान् हाटकोदकपूरितान् ॥१७१॥
उपपीठपदस्थांस्तान् स्वस्वनाम्नाभिधाय च ।
ओङ्कारादिनमोऽन्तेन चार्चयित्वा न्यसेत्ततः ॥१७२॥
कलशस्योत्तरे पार्श्वे दर्भासनपरिस्तरे ।
चतुष्प्रदिपसंयुक्ते सर्वमङ्गलशोभिते ॥१७३॥
पूतचेता विशुद्धात्मा स्थपतिर्व्रतमास्थितः ।
पीत्वा शुद्धं पयो रात्रावुपोष्याधिवसेत्ततः ॥१७४॥
प्रासादस्याग्रतो यागमण्डपं विधिनाचरेत् ।
चतुर्द्वारसमायुक्तं चतुस्तोरणभूषितम् ॥१७५॥
वासोभिर्दर्भमालाभिः स्त्रक्सुमैः समलङ्कृतम् ।
तन्मध्ये वेदिकां कुर्यात् तद्व्यासत्र्यंशमानतः ॥१७६॥
चतुरस्त्रं चतुर्दिक्षु विदिक्ष्वश्वत्थपत्रवत् ।
सुरेन्द्रेशानयोर्मध्ये कुण्डमष्टाश्रमिष्यते ॥१७७॥
त्रिमेखलासमायुक्तं वैकमेखलयान्वितम् ।
कुम्भस्थापनम्
स्थापको मुर्तिपैः सार्धं विधिना होममाचरेत् ॥१७८॥
शालिभिः स्थण्डिलं कृत्व वेदिमध्ये विचक्षणः ।
मूर्तिकुम्भं न्यसेत् सम्यग् बीजमन्त्रमनुस्मरन् ॥१७९॥
प्रासादस्य चतुर्दिक्षु वृत्तकुण्डविधानतः ।
सन्तर्प्य स्थापको जातवेदसं निवसेत्तदा ॥१८०॥
विमानं जन्मतः स्थूपिकान्तं वस्त्रैर्निवेष्टयेत् ।
कुशास्तीर्णर्नवैर्वस्त्रैः स्थूपिकीलमलङ्क्रियात् ॥१८१॥
वास्तुदेवताबलिः
बल्यन्न पायसान्नं च मुद्गान्नं च यवान्नकम् ।
कृसरं गुलशुद्धान्नं पीतं कृष्णं तथारुणम् ॥१८२॥
गृहीत्वा सकलस्याग्रे हेमपात्रे निधाय च ।
दधिदुग्धघृतक्षौद्ररत्नपुष्पाक्षताम्बुभिः ॥१८३॥
कदलीफलसंयुक्तं पात्रं चैवान्यशिल्पिभिः ।
धारयित्वाम्बुभी रात्रौ वास्तुदेवबलिं चरेत् ॥१८४॥
चक्षुर्मोक्षणम्
ततः प्रभाते विमले नक्षत्रकरणान्विते ।
स्थपतिर्वरवेषाढ्यः प्राप्तपञ्चाङ्गभूषणः ॥१८५॥
धृतहाटकयज्ञोपवीतः श्वेतानुलेपनः ।
श्वेतपुष्पशिरः प्राप्तोष्णीषश्चाहतवस्त्रयुक् ॥१८६॥
दिशामूर्त्यपरांश्चक्षुर्मोक्षणं विधिनाचरेत् ।
स्नापयेत् कलशाम्भोभिरर्चयेद् गन्धपुष्पकैः ॥१८७॥
प्रथमं हेमया तत्र सूच्या नयनमण्डलम् ।
लिखित्वा तीक्ष्णशस्त्रेण मण्डलत्रयमुल्लिखेत् ॥१८८॥
आच्छाद्य नववस्त्रेण ब्राह्मणान् धान्यसञ्चयान् ।
धेनुं सवत्सां कन्यां च दर्शयित्वा यथाक्रमम् ॥१८९॥
सम्प्रोक्षणम्
विमानं पुनरारूह्य स्थपतिः स्थापकाज्ञया ।
शङ्खकाहलतूर्यादिघोषणैः स्वस्तिवाचनैः ॥१९०॥
स्थूप्यग्रादाप्रकृत्यन्तं चतुर्दिशि महाध्वजम् ।
लम्बयेत् क्षौमपट्टैर्वा कार्पासैर्ग्रथितं नरम् ॥१९१॥
चन्दनागरुतोयेन सर्वगन्धोदकेन च ।
कलशोदैः कुशाम्भोभिरुपरिष्टात् समन्ततः ॥१९२॥
प्रोक्षयेत् स्थपतिः प्राज्ञो भुवनाधिपति जपेत् ।
स्थूपिकुम्भः
तैतलानां विमानानां पाञ्चभौतिकसंश्रितात् ॥१९३॥
स्थूपिकुम्भं सुवर्णेन ताम्रेण रजतेन वा ।
उपलेष्टकसौधैर्वा कृत्वेष्टं कीलवत् स्मृतम् ॥१९४॥
सुसंस्थाप्यचलं यावत् प्रोक्षयेद् गन्धवारिणा ।
विमानादवरुह्याथ गर्भगेहं च मण्डपम् ॥१९५॥
प्रोक्षयित्वा मुखे स्थित्वा नत्वा देवं वदेदिदम् ।
धाराधिपातात् सलिलप्रकोपाद्
दंष्ट्र्या निपातात् पवनप्रकोपात् ।
अग्नेश्च दाहान्मुषितापचाराद्
रक्षत्विदं सद्म शिवं च मेऽस्तु ॥१९६॥
निरुजा मुदिता सधना प्रथिता यशसा महदद्बुतवीर्ययुता ।
सततं निर्पद्रवकर्मयुता पृथिवी पृथु जीवतु धर्मविधेः ॥१९७॥
ब्रह्मा विष्णुः शङ्करः सर्वदेवाः
क्षोणी लक्ष्मीर्वाग्वधूः सिंहकेतुः ।
ज्येष्ठ विश्वेदेवदेव्यः प्रजानां
श्रीसौभाग्यारोग्यभोग्यं कृषीरन् ॥१९८॥
उक्त्वैवं स्थपतेः कर्मण्यत्रैव परिनिष्ठिते ॥१९९॥
स्थापको विधिना शुद्धिं कुर्याद् यागादिकर्मभिः ।
प्रोक्षयित्वा घटाम्भोभिः पञ्चगव्यैः कुशोदकैः ॥२००॥
अर्चयेद् गन्धपुष्पाद्यैर्नेवेद्यं च प्रदापयेत् ।
प्रासादबीजमन्त्रांस्तु न्यसेत् सौधादिदेवताम् ॥२०१॥
दक्षिणादानम्
प्रासादाभिमुखे स्थित्वा यजमानः प्रसन्नधीः ।
स्थपतेर्धर्मसर्वस्वं क्लेशेन सह यद् भवेत् ॥२०२॥
तत् सर्वं परिगृह्णीत सुप्रीत्या स्थापकाज्ञया ।
पूजयेत्तु यथाशक्ति स्थापकं स्थपतिं ततः ॥२०३॥
पुत्रभ्रातृकलत्रैश्च यजमानो मुदा धनैः ।
धान्यैश्च पशुभिर्वस्त्रैर्वाहनैर्भूमिदानकैः ॥२०४॥
शेषानपि च तक्षादिवष्टिसर्वान् स कर्मणि ।
सन्तर्पयेद्धिरण्यैश्च वस्त्रैर्वाऽपि मनोहरैः ॥२०५॥
विमानस्थूपिकास्तम्भमण्डपालङ्कृतान्यपि ।
वस्त्रादीनि ध्वजं धेनुं प्रीत्या स्थपतये ददेत् ॥२०६॥
सम्प्रोक्षणावश्यकता
एवमेवं कृतं वस्तु वर्धयेन्नित्यमा युगात् ।
यजमानस्त्विहामुत्र फलं सम्यग् लभेद् दृढम् ॥२०७॥
अन्यथा चेत फलं नैव लभते तत्र वस्तुनि ।
भूतप्रेतपिशाचादिराक्षसाश्च वसन्त्यलम् ॥२०८॥
तस्मात् प्रासादनिष्पन्ने सर्वथा प्रोक्षणं चरेत् ।
मण्डपे च सभायां वा रङ्गे विहारशालके ॥२०९॥
हेमगर्भसभायां तु तत्तुलाभारकूटके ।
विश्वकोष्ठे प्रपायां च धान्यागारे महानसे ॥२१०॥
वास्तुदेवबलिं दत्त्वाधिवास्य विधिना तथा ।
स्थपतिः पूतचित्तात्मा प्राप्तपञ्चाङ्गभूषणः ॥२११॥
नवाम्बरधरश्चैव नववस्त्रोत्तरीयकः ।
सर्वमङ्गलघोषैश्च जलसम्प्रोक्षणं चरेत् ॥२१२॥
सम्प्रोक्षणकालः
उत्तरायणमासे तु कृतं चेदुत्तमोत्तमम् ।
त्वरितेऽप्येवमेवं तु कुर्यात्तद् दक्षिणायने ॥२१३॥
त्रिरात्रमेकरात्रं वा सद्योऽधिवासमेव वा ।
तत्रैवाविकले द्रव्ये लभेत् कर्ता महत् फलम् ॥२१४॥
एकत्रिपञ्चकलशेषु तथाऽधिदेवा
एकत्रिपञ्च कथिता इह मूर्त्तयस्ताः ।
तत्तत् स्वमन्त्रसहितं तदधः सहेम-
रत्नं निधाय विधिना कलशात्र्यसेत्तत् ॥२१५॥
एवं मुदा भवनकर्मसमाप्तिमत्र
कुर्याज्जनेशजनगोकुलसम्पदृद्ध्यै ।
यद्वैपरीत्यमसमाप्तिकवस्तुवेशं
तद्वास्तुदेवबलिहीनमनर्थदं स्यात् ॥२१६॥
इति मयमते वस्तुशास्त्रे शिखरकरणभवनकर्म-
समाप्तिविधानं नामाष्टादशोऽध्यायः