आत्मबोध टीका - श्लोक ९ व १०

यथाकाशो हृषीकेशो नानोपाधिगतोविभु: ।
तद्भेदाद्भिन्नवद्भाति तन्नशे केवलो भवेत् ॥९॥

जैसे उपाधिरहित आकाश । सर्वगत विभू आणि अविनाश । तया परि हा इंद्रियाचा ईश । हृषीकेश अविनाशत्वें ॥१०७॥
घटमठादि उपाधी करून । येकचि आकाश भिन्नभिन्न । परि उपाधि नाश पावतां संपूर्ण । येकचि गगन सर्वहि ॥१०८॥
तैसा आत्मा एकचि असतां । उपाधियोगें अनेकता । दिसे परंतु विचारें पाहातां । अनेकत्व नसे आत्मयातें ॥१०९॥
विचारद्रिष्टीनें पाहतां । अद्वय ब्रह्म अनुभवासी येतां । मग देहद्वय उपाधि तत्वता । नाश पावे तत्क्षणिं ॥११०॥

नानोपाधिवशादेव जातिवर्णाश्रमादय: ।
आत्मन्यारोपितास्तोयरसवरेणादिभेदवत् ॥१०॥

नाना उपाधि योगेंकरून । आत्मनि आरोपित जाति अश्रमवर्ण । ब्राह्मण क्षत्रि आणि वैश्य जाण । शुद्र आदिकरोनि ॥११॥
ब्रह्मचारी आणि ग्रहस्थ । त्रितीय अश्रम वानप्रस्त । चतुर्थ अश्रम सन्यस्थ । सिखा सुत्र त्यागेसी ॥१२॥
गौ मानव गज तुरंगम । नाना जाति उत्तम मध्यम । भूचरें जळचरें व्यहंगम । आदि करोनि सर्वहि ॥१३॥
अपार जातींचे तरूवर । मर्गजादि पाषाण गिरिवर । ऐसा हा जातिवर्णादिक प्रकार । उपाधियोगें जाहाला ॥१४॥
येर्‍हविं ब्रह्म निर्मळ निरामय । अनाम अवर्ण अनाश्रम होय । परी अज्ञान उपाधियोगें समुदाय । नामादिकांचा जाहाला ॥१५॥
जैसें शुद्ध निर्मळ तोय । तें संगें करोनि विकारि होय । जा जा उपाधिमाजि जाय । तैसें तैसें भासतसे ॥११६॥
मिरचीसेंव होय तिखट । चिंचेसवें होय अंबट । निंबासवें होय कडुवट । अवळ्याचेनि तुरट पैं ॥१७॥
निळीसवें होय काळें । पिवळिसवें होय पिवळें । हिरवें होय जंगाळें । अरक्त हिंगूळप्रभावें पै ॥१८॥
ऐसें येकउदक सर्व संगति । उपाधि योगें पावे विकृति । परंतु वास्तवीक जळधर्मस्थिति । निर्मळद्रवत्व शैत्यत्व पै ॥१९॥
तंव सिष्य म्हणे जि गुरूमोर्ति । ऐकोनि घ्यावि मम विज्ञाप्ति । विचारितों जें पायाप्रति । सांगोनि द्यावें सर्व तें ॥१२०॥
आत्मयाचें काय लक्षण । आणि अरोपो अला कोठुन । उभयतांचें स्पष्ट विवरण । मजलागि सांगावें ॥२१॥
पहिले वदलाति आत्माचि सारा । मागति सांगतां भेदपसारा । आत्मा येक अरोप दुसरा । उपाधि योगें जाहला ॥२२॥
तरी या बोलसि माझें मन । होतसे स्वामि अंदोलायमान । मी अरोप किंव्हा अधिष्ठान । हें मज कांहिं नेणवे ॥२३॥
अधिष्ठान जरी मि म्हणावें । तरी तें तों मज नसे ठावें । दृश्य अरोपासेअए अंगिकारावें । तरि तें मिथ्या म्हणतसां ॥२४॥
मी कोण हें मजसि नेणवे । या भवसिंधूसि कैसें तरावें । हें मज दासातें निरोपावें । स्वामीराया कृपाळा ॥२५॥
विषय सुखावरि घालिता झडा । तेणें दु:खा होतसे वरपडा । जैसा अन्यगायीचा लघु पाडा । दुसरीस पेउं घातला ॥२६॥
तेणें स्वमायेतें नोळखतां । दुसर्‍या गाइचा बैसती लाता । तैसा आत्मा नेणोनि विषय संघाता । सेवोनि दु:ख पावतो ॥२७॥
मागे तुम्हि निरोपिले । जैसें सुवर्णाचिं कटककुंडलें । तैसे आत्म्याहुनि जग वहिलें । वेगळे नसे सर्वथा ॥२८॥
ऐसें ऐकोनि माझें चित्त । बहुत जालें अनंदयुक्त । कीं हे दृश्यचि आत्मा निश्चित । दिसे भासे सर्व जो ॥२९॥
मागति म्हणतां हें दृश्य अरोपित । आणि आत्मा आहे याविरहीत । हें ऐकोनि माझें चित्त । खेदयुक्त होतसे ॥३०॥
हें दृश्यचि मात्र मजला दिसे । आत्मा कधींहि ठाउक नसे । येथें माझा तरि अन्याय असे । काय स्वामिदयाळा ॥३१॥
करोनि श्रीगुरूनें हास्यवदन । मग बोलते जाले मृदूवचन । अरे हा अनादि अज्ञानप्रवाह जाण । आला असे येथवरि ॥३२॥
अतां त्याचि अज्ञानातें घेउन । करितों तूतें उपपादन । जैसें लोहशस्त्रातें घेउन । लोहश्रंखळा तोडावि ॥३३॥
तेसा स्वरूपिं अध्यारोप करुन । मग सांगेन अपवाद लक्षण । जेंणें करून आत्मखुण । ठाऊकि पडे तुजलागि ॥३४॥
अध्यारोप म्हणजे अरूप करणें । अपराधावीण अपराध लावणें । कीं वंध्यासुताचे वाखाणनें । विवाहादीक संभ्रमें ॥३५॥
अपवाद म्हणजे निवारण । आरोपाचे जे जे गुण । जैसे बंधेचे वंध्यत्वपण । कळतां नाहिं सतति ॥३६॥
तैसीया परि गा सिष्यवर्य । स्वरूपिं अरोपुनिया माया । सेखिं विचारें करूनि विलया । नेउनि तूतें दाखवितों ॥३७॥
पहिला सांगेन आध्यारोप । मायाचि जयाचें स्वरूप । जेणें करूनि अज्ञानताप । खवळे तुझा अधिकसा ॥३८॥
जैसा विद्य रोगियासि । कुपथ्य देउनि प्रथम दिवसिं । रोग आणोनि उद्भवासि । मग वोषधासि योजितसे ॥३९॥
किं अंगिं असतां पिशाच्च दुष्ट । पंचाक्षरी बोलवि घडघडाट । मग मारोनि मंत्राचि चपेट । दूर करि तयातें ॥४०॥
तैसें स्वरुपीं अध्यारोपालागुन । करुनि दाखवितों पहिल्यानें । सवेंचि अपवादाचें लक्षण । सांगोनि अज्ञान नासितों ॥४१॥
पहिलें शुद्ध स्वरूप असतां । तेथें स्फुरण जालें गा तत्वता । अहं ऐसी आत्मसत्ता । स्फुरति जालि ॥४२॥
तयेचे नांव मूळ माया ॥ चिद्ववर्त ह्मणविजे तया । जैसें गगनिं अभ्रउदया पावतें जालें अकस्मात् ॥४३॥
किं सूर्यरस्मिचिया ठायीं । मृगजळ अकस्मात भासलें पाहि । तैसें आत्मस्वरुपिं नसतां कांहीं । माया विवर्त भासला ॥४४॥
ते माया द्विप्रकारचि जाण । विद्या अविद्या नामें करून । विद्यावच्छिन्न जें चैतन्य । ते ईश्वर रुपें जाहालें ॥४५॥
त्या ईश्वर चैतन्याचे अंशभूत । जे अविद्यावच्छिन्न जालें निश्चित । तें जीवनामें विख्यात । होते जाले ॥४६॥
त्या मायावच्छिन्न इश्वरातें वहिली । श्रिष्टि करावी हें इच्छा जालि । तेव्हां महत्तत्व हें नांव पावलि । तेचि माया ॥४७॥
महत्तत्वा पासोनि अहंकार । होता जाला त्रिप्रकार । सत्व रज तम परिकर । ती गूणक्षोभिणि माया पैं ॥४८॥
सत्व अहंकार ते ज्ञानशक्ति । राजस अहंकार ते क्रियाशक्ति । तामस अहंकरा ते द्रव्यशक्ति । होति जालि अनुक्रमें ॥४९॥
सत्व अहंकार ज्ञान शक्ति पासून । जाहालें पंचविध अंत:करण । रजो अहंकार शक्ति पासून । इंद्रिय संपुर्ण जाहाले ॥५०॥
तामस अहंकार शक्ती पासून । जन्म जाला आकाशा लागून । तया आकाशा पासून पवन । होता जाला निश्चयीं ॥५१॥
वायू पासोनि जाला अग्नि । अग्निपासुन जालें पाणि । जळा पासोनि मेदिनि । होती जालि गंधरुपि ॥५२॥
ऐसें हे जाए पंचभुते । तें अत:करण इंद्रिया समेत । पंचवीस तत्वें येकवटोनि समस्त । पंचमहाभूते जाहालि ॥५३॥