पांडवप्रताप - अध्याय ५७ वा

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ यावरी तो गंगा नंदन ॥ सकल योगियां माजी मुकुट रत्न ॥ धर्मासी जवळी बोला वून ॥ करी अवघ्राण मस्तक ॥१॥
शिरें ठेवूनियां हात ॥ म्हणे सखया न ठेवीं हेत ॥ अवघे मज पुसें शास्त्रार्थ ॥ पुरवीन प्रश्न तुझे पैं ॥२॥
यावरी तो युधिष्ठिर ॥ जो शांतीचें पूर्ण सरोवर ॥ म्हणे जन कज नका सत्वर ॥ राज धर्म सांगें कां ॥३॥
अंकुशें वळिजे इभजाती ॥ तैसी बोलें नृपनीती ॥ यावरी तो सत्वमूर्ती ॥ भीष्मदेव बोलतसे ॥४॥
चार आश्रम चार वर्ण ॥ ऐका आतां सावधान ॥ म्हणे धर्मा करीं श्रवण ॥ राजनीति अगोदर ॥५॥
राजा जो पुण्यपरायण ॥ तेणें करावें देव ब्राह्मण पूजन ॥ शिव विष्णु स्वरूप ॥ तेचि प्रतिमा धरामर ॥६॥
देखतां द्यावें अभ्युत्थान ॥ बोलावें परम मृदु वचन ॥ अतिनम्रता धरून ॥ चरण त्यांचे वंदावे ॥७॥
ब्राह्मणा पासूनि यद्यपि अन्याप ॥ घडे जरी पाहिला स्वयें ॥ तरी दंड न करावा निश्चयें ॥ कालत्रयीं जाण पां ॥८॥
त्यासी दंड हाचि तत्वतां ॥ गौरव न करावा पाहतां ॥ मित्रदंड हाचि पंडुसुता ॥ भाषण तयाशीं न करावें ॥९॥
नारीदंड हाचि देख ॥ शयन करावें आपण पृथक ॥ ऐसी जाहलिया अटक ॥ होय प्राणान्त स्त्रियेसी ॥१०॥
जाईल तरी जावो प्राण ॥ ब्रह्मद्वेष न करावा जाण ॥ करू नियां विष भक्षण ॥ प्रचीत कोणीं पहावी ॥११॥
महा सर्प उसां घेऊनि निजला ॥ पुनः तो कोणीं जागा ॥ देखिला ॥ तैसा ब्रह्मद्वेषें कल्याण पावला ॥ नाहीं ऐकिला त्रिभुवनीं ॥१२॥
मुमुक्ष भक्त साधु संत ॥ हे प्राणाहूनि मानावे अत्यंत ॥ समयीं युद्धा येईल आप्त ॥ तरी अवश्य त्यासीं झुंजावें ॥१३॥
तेथें पिता हो पुत्र बंधु ॥ त्याचा रणीं घडलिया वधु ॥ त्यासी कदा दोष शब्दु ॥ शास्त्र न ठेवी सर्वथा ॥१४॥
रायें सदा करणें क्षमा ॥ तेही कदा न ये कामा ॥ बहु तीव्रता धर्मा ॥ तीही सर्वथा योग्य नव्हे ॥१५॥
तरी देव ब्राह्मण साधु संत ॥ यांशीं क्षमा धरावी अत्यंत ॥ अत्यंत निर्दय असत्य ॥ त्यांशीं तीव्रता धरावी ॥१६॥
खळासी करितां दंड ॥ जैसा वैवस्वत प्रचंड ॥ मतवादियांचें बंड ॥ निरसावया बृहस्पति ॥१७॥
जैसी गर्भिणी गर्भ रक्षीत ॥ तैसी प्रजा पाळावी समस्त ॥ सुख सार घ्यावया यथार्थ ॥ दुःख सहसा न द्यावें ॥१८॥
वृक्षाचें घ्यावें सुमन ॥ परी न उपडिजे मूळाहून ॥ अथवा शाखाही तोडून ॥ दुःख तयासी न दीजे ॥१९॥
वस्त्रालंकारमंडित ॥ निर्भय प्रजा विचरत ॥ प्रजेचें द्रव्य असे बहुत ॥ नृपें तिकडे न पाहावें ॥२०॥
राजा याचें अंतःकरण ॥ असावें मृदु नवनीताहून ॥ परी बाह्यवृत्ति व्याघ्र जाण ॥ ग्रासील काय सर्वांसी ॥२१॥
अंतरीं निववावा क्रोध ॥ बाहेर दिसावा जातवेद ॥ प्रपंच परमार्थ विशद ॥ दोन्ही पक्ष चालवावे ॥२२॥
दोहों पक्षांचे बळेकरूनी ॥ अंडज संचरे जेवीं गगनीं ॥ तैसें प्रपंचरप मार्थीं राजांनीं ॥ समानबुद्धि वर्तावें ॥२३॥
प्राणि मात्रासी देख ॥ राजाचा असावा धाक ॥ शांति क्षमा सौम्यता अधिक ॥ ब्राह्मणां लागीं असावी ॥२४॥
खळांसी राजा दिसतां शांत ॥ अवज्ञा करितील समस्त ॥ जैसा करी देखोनि शांत ॥ गजाकर्षक वरी चढे ॥२५॥
एवढी थोर इभजाती ॥ अंकुशें आकर्षूनि हिंडविती ॥ सौम्य देखोनि नृपती ॥ अन्यायें वर्तती जन मग ॥२६॥
परम उन्मत्त क्षुद्र ॥ धर्म वाटा पाडणार ॥ प्रति वर्षीं नृपें साचार ॥ धन त्यांचें हिरावें ॥२७॥
गुह्य गोष्टी जे अत्यंत ॥ प्रकट न व्हावी जनांत ॥ वित्त मंत्र औषध गुप्त ॥ बहुत करूनि रक्षावें ॥२८॥
राजयांची करिती चेष्टा ॥ उणी करूं इच्छिती प्रतिष्ठा ॥ राज पदवी करणी अचाटा ॥ आपुले ठायीं दाविती ॥२९॥
करावें दुष्टांसी शासन ॥ प्रीतीं करावें साधूंचें पालन ॥ गुणी भेट लिया सद्नुण ॥ त्याचा सादर परिसिजे ॥३०॥
कुटिल कपटी ओळखावे ॥ त्यांसी एकदां सांगोनि पाहावें ॥ नायकती तरी घालवावें ॥ ग्रामांतूनि बाहेरी ॥३१॥
ज्ञानहीन आपण देख ॥ शिष्य करूं धांवे मूर्ख ॥ आचारह्ण जो दांभिक ॥ त्यासी द्दष्टीं न आणावें ॥३२॥
जे मातृपितृ भजन ॥ पुत्र न करिती ते दुर्जन ॥ शिष्य न करिती गुरु भजन ॥ नृपें तयांसी दंडावें ॥३३॥
प्रजेसी करिती नित्य रंजन ॥ त्यांचेंचि नाम राजा जाण ॥ लोकांसी शिकवावें सत्कारून ॥ हरिगुरु भजन करिजे सदा ॥३४॥
पुराण श्रवण हरिकीर्तन ॥ अग्नि सेवा सात्त्विक जाण ॥ अन्नोदक अतिथि पूजन ॥ हरिस्मरण सर्वदा ॥३५॥
द्रव्य वंतें घालावें अन्न सत्र ॥ वापी कूप तडाग पवित्र ॥ करावीं उद्यानें अपार ॥ उत्तम वृक्षारो पण ॥३६॥
रायें आपुला कोश ॥ वर्धमान करावा विशेष ॥ द्रव्य व्यय नित्य आसमास ॥ द्दष्टीं पाहोन लिहिजे पत्रीं ॥३७॥
आजि द्रव्य वेंचलें किती ॥ हें ॥ नित्य विचारावें नृपतीं ॥ तीन प्रहर होय रात्री ॥ नृपें करावें जाग रण ॥३८॥
विद्यावंत परी दुर्जन ॥ करी कापटय जारण मारण ॥ तो बाहेर गांवांतून ॥ नृपें सत्वर दवडावा ॥३९॥
विचार न करितां राया ॥ न करावी कांहीं एक क्रिया ॥ आदि अंत पाहो नियां ॥ कर्तव्य शुद्ध करावें ॥४०॥
कोण काळ काय मित्र ॥ जोडी थोडी शत्रू फार ॥ या गोष्टींचा विचार ॥ नृपें करावा क्षणक्षणां ॥४१॥
शास्त्र प्रमाण समयो चित ॥ वाक्य दावी जो पंडित ॥ तो पाळावा कुटुंबा सहित ॥ द्रव्य बहुत देऊ नियां ॥४२॥
प्रजा वैभवें विचरती ॥ सुखें मार्गें येत जाती ॥ तस्कर वनांत न वसती ॥ ऐसी रीति रायें कीजे ॥४३॥
नगर होय अथवा कांतार ॥ रात्रींत न हिंडावे तस्कर ॥ कुडें कपट करणार ॥ नगरा माजी नसावे ॥४४॥
साधु भक्त ब्राह्मण ॥ नित्य चिंतन करिती कल्याण ॥ राजासी आयुष्य प्रजा संपूर्ण ॥ चिंतिती ऐसें वर्तावें ॥४५॥
उत्तम मंदिरें बांधोन ॥ ब्राह्मणांसी द्यावीं दान ॥ विप्रांचें घर घेतां हिरोन ॥ ऐश्वर्य आयुष्य नाश होय ॥४६॥
संतांचें मन रक्षावें ॥ त्यांसी गांवांतूनि जाऊं न द्यावें ॥ चिंता दुःख त्यांचें हरावें ॥ बहुत घ्यावे आशीर्वाद ॥४७॥
रायें नित्य सभेसी बैसून ॥ पुसावें राज्यांतील वर्तमान ॥ कोणासी दुःख देतो कोण ॥ मनासी सर्व आणावें ॥४८॥
आपणासी दावूनि आप्तपण ॥ शत्रूसी सांगे वर्तमान ॥ तो आधीं नगरांतून ॥ नृपें बाहेर घालावा ॥४९॥
मैत्र मुखा वरी स्तुति करिती ॥ परी घरा जाऊनि काय बोलती ॥ तें कर्णीं ऐकोनि भूपतीं ॥ तैसें त्यांसी वाढ विजे ॥५०॥
परम नीच बोलती पैशून्य ॥ सूक्ष्म दोष दाविती थोर करून ॥ तयांसी सभेचें स्थान ॥ यावयालागीं वर्जावें ॥५१॥
सूक्ष्म दोष अन्याय ऐकोन ॥ रायें तेथें न घालावें मन ॥ त्यांसी एकांतीं सांगावें पाठवून ॥ पुण्यपंथें वर्तत जा ॥५२॥
परराज्य घ्यावया ॥ रायासी नसावा बहु स्वार्थ ॥ शत्रु दुर्बळ हो निश्चित ॥ भरंवसा कदा न धरावा ॥५३॥
रायासी एकचि प्रधान ॥ हेंही अनर्थकारक जाण ॥ तरी अमात्य असावे चौघे जण ॥ जाणती जे अंतर रायाचें ॥५४॥
बहुत असतां दळ जवळी ॥ पुढें उडी न घालावी भूपाळीं ॥ पडती कलेवरें ज्यांचीं रण मंडळीं ॥ कुटुंबें त्यांचीं प्रतिपाळावीं ॥५५॥
राजे आणावे जिंकोन ॥ पुनः सोडावे आपुलेसे करून ॥ ते करभार देती आणून ॥ न मागतां आपणचि ॥५६॥
राज यांनीं आपुलीं मंदिरें ॥ एकांत स्थळीं बांधावीं सुंदरें ॥ कित्येक राखावीं गुप्तद्वारें ॥ कोणासी कळों न द्यावीं तीं ॥५७॥
शय्याद्वारींचे रक्षक ॥ बहुत असावे विश्वासुक ॥ उदक देणार हडपी देख ॥ स्नेहाळ बहुत असावे ॥५८॥
पाककर्तें आणि चिकित्सक ॥ अंगमर्दक आणि नापिक ॥ सर्वदा पृष्ठरक्षक ॥ स्नेहाळ बहुत असवे ॥५९॥
उन्मत्त गज उन्मत्त तुरंग ॥ यांसी शिक्षा करावी सांग ॥ नृपें आरूढावें त्यांवरी मग ॥ न पडे व्यंग मग कांहीं ॥६०॥
उत्तम तैल सुवास वस्त ॥ वस्तें पाठविती द्वेषी गुप्त ॥ विचार पाहूनि निश्चित ॥ मग नृपें अंगीकारावीं तीं ॥६१॥
परम सुजाण चतुर ॥ त्यांसी न द्यावा अधम व्यापार ॥ सचिवपदवीवरी वृषली पुत्र ॥ सह साही न ठेवावा ॥६२॥
विद्यावंतांचा अपमान ॥ कदाही न करावा जाण ॥ ते आणिके देशीं जाऊन ॥ दीर्घ निंदा करितील ॥६३॥
त्यांसी देशावर देऊनि प्रीतीं ॥ बोळवावे नृपें निगुती ॥ याचकांची आशा पुरतां निश्चितीं ॥ करिती स्तुति स्थलांतरीं ॥६४॥
सभास्थानीं दुर्जन तत्वतां ॥ येऊं न द्यावे नृपनाथा ॥ दुर्जनाचा विचार न पाहतां ॥ परकार्य निवटावें ॥६५॥
तृप्त नव्हें उदर ॥ परी मूषक तोडिती दिव्य वस्त्र ॥ तैसा दुर्जन कातर ॥ महत्कार्य विध्वंसी ॥६६॥
दुर्जनाचा सहवास ॥ संकटीं लोटीं सज्जनास ॥ जेवीं घटिका प्राशी जीवनास ॥ ताडण त्रास सोशीतसे ॥६७॥
वंशचाप सद्नुण सहित ॥ विराजे कोटिद्वय संयुक्त ॥ परी तें पहा गर्व रहित ॥ कैसें लवत ओढितां ॥६८॥
लक्ष साधूनि परिकर ॥ गर्वें न लवेचि अणुमात्र ॥ धन्य वंशज साचार ॥ सभाग्य आणि नम्र पैं ॥६९॥
मी एक सर्वज्ञ पृथ्वी पती ॥ हा गर्व न धरावा चित्तीं ॥ मग लक्ष्मी माझी हे संपत्ती ॥ हें वाचे प्रति नाणावें ॥७०॥
लक्ष्मीपति नारायण ॥ तीस आपुली म्हणतां दूषण ॥ सर्व कर्ता जगज्जीवन ॥ वारंवार स्मरावा ॥७१॥
नेत्रवक्रांचे विकार ॥ त्यावरूनि समजावें कुटिलांचें अंतर ॥ जार तस्कर चहाड खोर ॥ चिन्हें तत्काळ दाविती ॥७२॥
त्यजीं दुर्जन संसर्ग ॥ साधु संगीं धरीं अनुराग ॥ पुण्य क्रिया शुद्ध मार्ग ॥ लक्षो नियां जाइंजे ॥७३॥
नित्या नित्य विचार श्रवण ॥ साधु मुखें करावें अनुदिन ॥ स्मरणें मधु सूदन ॥ आपणा धीन करावा ॥७४॥
वाणी असावी सुरस मधुर ॥ ललना पतिव्रता आणि सुंदर ॥ ऐश्वर्य आणि औदार्य फार ॥ तरीच सफल जीवित पैं ॥७५॥
लाभ फार अल्प प्रयत्न ॥ तेथें रायें घालावें मन ॥ ब्राह्मणांच्या अक्षता घेउना ॥ शिरीं नित्य वंदाव्या ॥७६॥
परांची दुःख वेदना ॥ रायें बरवी आणावी मना ॥ दुर्बळासी देऊनि धना ॥ वर्धमान करावें ॥७७॥
देवालयें होतां जीर्ण ॥ पुनः करावीं नूतन ॥ धर्म शाला मठ गुहा करून ॥ श्रीपादांसी देइंजे ॥७८॥
पुस्तकांचें करावें संरक्षण ॥ विद्येचें करावें उद्धरण ॥ धन धान्य गोधन ॥ आपण ॥ स्वयें द्दष्टीं विलोकावें ॥७९॥
चंद्रकळा बीजे पासून ॥ दिव सेंदिवस होय वर्धमान ॥ तैसी बुद्धि वाढे विशेष पूर्ण ॥ राजनीति मनीं धरितां ॥८०॥
सेवकांचें वेतन ॥ पावतें करावें संपूर्ण ॥ अद्भुत कार्य येतां दिसून ॥ द्यावें वेतन ॥ वेगळें ॥८१॥
ब्राह्मणा जाहलें बहुत ऋण ॥ गेला तरुण जाया टाकून ॥ रायें करूनि ऋण मोचन ॥ दोघें एकत्र करावीं ॥८२॥
बहुत भोजन बहुत निद्रा ॥ कदाही नसावी नरेंद्रा ॥ नित्य नैमित्तिक कर्में उदारा ॥ यथा सांग आचरावीं ॥८३॥
ऐसी राजनीति विचार ॥ निरूपीत स्वर्धुनी कुमार ॥ श्रवन करी युधिष्ठिर ॥ ऋषिरायां समवेत ॥८४॥
यावरी कथिले आपद्धर्म ॥ सांगीतले दान धर्म सुगम ॥ राज धर्म उत्तम ॥ तोचि आधीं कथियेला ॥८५॥
चौथा सांगितला मोक्ष धर्म ॥ जें अद्वैतज्ञान निःसीम ॥ अनुशासनपर्व उत्तम ॥ त्याचेंचि अंग जाणिजे ॥८६॥
राज धर्म आपद्धर्म ॥ दान धर्म मोक्ष धर्म ॥ अनुशासाना सहित उत्तम ॥ शांतिपर्व एकचि ॥८७॥
पंच दश सहस्त्र श्लोक ॥ बोलिला व्यास पुण्य श्लोक ॥ समुद्रतुल्य ग्रंथ सुरेख ॥ टीका न करवे सर्वथा ॥८८॥
हा पांडवप्रताप ग्रंथ ॥ वदवीतसे पंढरीनाथ ॥ पाल्हाळ टाकूनि समस्त ॥ कथा मथित धरियेली ॥८९॥
कथा राहिली नाहीं किंचित ॥ विस्तार धरिला नाहीं बहुत ॥ शांतिपर्व पर्यंत ॥ कथा रसाळ कथियेली ॥९०॥
असो शांतिपर्वीं मथितार्थ ॥ चार्‍ही धर्म कथिले यथार्थ ॥ तों उत्तरायण जाहलें प्राप्त ॥ परम पुण्य पावन जें ॥९१॥
धृत राष्ट्रही आला तेथ ॥ विदुर कृपाचार्य धांवले त्वरित ॥ राजे आणि ऋषिमेळा बहुत ॥ पूर्वींच आला श्रवणासी ॥९२॥
भीष्म मुखें अद्भुत ज्ञान ॥ ऐकतां तोषले मुनिजन ॥ द्वारकानाथ विश्वंभर पूर्ण ॥ तोही जवळी बैसला ॥९३॥
व्यास नारदादि मुनी ॥ बैसले जवळी येऊनी ॥ छप्पन्नकोटी वृष्णी ॥ भीष्म दर्शना पातले ॥९४॥
अंतकाळीं भीष्माचें शरीर ॥ दिव्यरूप जाहलें साचार ॥ घाय बुजाले समग्र ॥ निघाले शर सर्वागाचे ॥९५॥
शुद्ध अष्टमी माघमास ॥ माध्यान्हीं आला चंडांश ॥ भीष्में पुसोनि सर्वांस ॥ श्रीकृष्ण स्वरूप न्याहाळिलें ॥९६॥
किरीटकुंडल मंडित वदन ॥ चतुर्भुज इंदिरामन मोहन ॥ तीन वेळां चरणां पासूनि ध्यान ॥ न्याहाळिलें आवडीनें ॥९७॥
बाहेर देखिला मूर्तिमंत ॥ तैसाचि रेखिला ह्रदयांत ॥ पाहोनि स्थळ निवान्त ॥ दीप जैसा रक्षिजे ॥९८॥
सहस्त्रनामें करून ॥ केलें श्रीरंगाचें स्तवन ॥ मग महावाक्य चिंतून ॥ योगधारणा अवलंबिली ॥९९॥
आकर्षूनि सर्व प्राण ॥ दशमद्वार ऊर्ध्व भेदून ॥ दिव्यज्योति निघोन ॥ ब्रह्मानंदीं समरसली ॥१००॥
जळ मिळालें जीवनीं ॥ कीं नाद विराला गगनीं ॥ तैसा गंगा नंदन ते क्षणीं ॥ तदाकार जाहला ॥१०१॥
जाहला एकचि जय जय कार ॥ सुमनें वर्षती वृंदारक समग्र ॥ दुंदुभिनाद अपार ॥ सुरेंद्र करवी तेधवां ॥१०२॥
देवव्रताची स्तुती ॥ वारंवार ऋषी करिती ॥ आद्यंत भीष्माची रीती ॥ श्रीरंग वर्णी वारंवार ॥१०३॥
पांडवांचे नेत्रीं अवधारा ॥ लोटल्या तेव्हां विमलां बुधारा ॥ धर्म म्हणे श्रीकरधरा ॥ तूं आणि भीष्म एकचि ॥१०४॥
येवढे कथूनि अद्भुत ज्ञान ॥ तुझे स्वरूपीं जाहला निमग्न ॥ मग बोले मन मोहन ॥ उत्तर कार्य संपादीं ॥१०५॥
मग मलयागर कृष्णागर ॥ चंदनकाष्ठें आणोनि अपार ॥ कस्तूरी केशर कर्पूर ॥ यांचें संभार रचियेले ॥१०६॥
भागी रथींत नेऊन ॥ भीष्मासी घातलें शुद्ध स्नान ॥ दिव्यगंधें करून ॥ शरीर आधीं चर्चिलें ॥१०७॥
दिव्यवस्त्रें नेसविलीं ते अवसरीं ॥ चिता रचिली स्वर्धुनीतीरीं ॥ शुभ्रच्छत्र सतेज वरी ॥ वृकोदरें धरियेलें ॥१०८॥
मकरबिरुदें राज चिन्हें आणून ॥ समस्त उभीं करिती जाण ॥ पार्थ पादुका घेऊन ॥ विलोकीत वदन भीष्माचें ॥१०९॥
होय वांद्यांचा गजर ॥ सुरेंद्र वर्षे सुमनभार ॥ चितेवरी भीष्माचें कलेवर ॥ युधिष्ठिरें पहुडविलें ॥११०॥
उभय चामरें घेऊन ॥ वरी वारिती माद्रीनंदन ॥ कुंती द्रौपदी येऊन ॥ गंगात्मजा विलोकिती ॥१११॥
अपार रचूनि कर्पूर ॥ झांकिलें तेव्हां कलेवर ॥ धर्में लाविला वैश्वानर ॥ यथाविधि करू नियां ॥११२॥
यावरी उत्तर क्रिया समस्त ॥ यथा सांग धर्म करीत ॥ त्रयोदश दिवस पर्वंत ॥ जान्हवीतीरीं राहिले ॥११३॥
करूनि धर्में अपार दान ॥ तोषविला गंगानंदन ॥ यावरी करीत भीष्माचें स्तवन ॥ ऋषी गेले स्वस्थाना ॥११४॥
श्रीरंगा सहित पांडव ॥ हस्तिना पुरासी आले सर्व ॥ धर्म न्यायें धर्म राज ॥ राज्य करिता जाहला ॥११५॥
शांतिपर्व झालें हें अगाध ॥ येथूनि पुढें अश्वमेध ॥ तें श्रीधरवरद ब्रह्मानंद ॥ पांडुरंग बोलवील पैं ॥११६॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ शांतिपर्व व्यास भारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ सत्तावन्नाव्यांत कथियेला ॥११७॥
इति श्री श्रीधरकृतपांडवप्रतापे शांतिपर्वणि सप्तपंचाशत्तमाध्यायः ॥५७॥ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥

॥ श्रीपांडवप्रताप शांतिपर्व समाप्त ॥