पांडवप्रताप - अध्याय ४० वा

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ सभेसी दिव्यरूप दावून ॥ शत्रूचा तेजोभंग करून ॥ धर्मासी भेटा वया मनमोहन ॥ रथीं बैसोन चालिला ॥१॥
बोळबूं आले जे समस्त ॥ त्यांसी निरोप देत पद्मजतात ॥ त्यांमाजील अर्कसुत ॥ अपुले रथीं बैसविला ॥२॥
कर्णासी म्हणे जगदीश्वर ॥ तूं उदार धीर परम सुंदर ॥ ब्रह्माण भक्त प्रतापशूर ॥ तुझी प्रतिमा नसे दुजी ॥३॥
तुझें सौंदर्य देखोन ॥ खालीं विलोकी मीनकेतन ॥ तुझें औदार्य पाहोन ॥ पृथ्वीचे नृप लज्जित ॥४॥
तुझें शूरत्व देखोनि अभिनव ॥ उज्जित होती देवदानव ॥ कवचकुंडलें देऊनि वासव ॥ तुवां प्रसन्न केला कीं ॥५॥
दिव्य रत्न निश्चितीं ॥ सांपडलें कीं कुलालप्रती ॥ कीं चितामणि अंधाचिये हातीं ॥ लाधला परी महिमा तो नेणे ॥६॥
तैसें किरातें केलें तव पालन ॥ तूं सूर्य पुत्र प्रति सूर्य जाण ॥ कुंत्युदरीं पावलासी जनन ॥ कुमारी दशे वर्ततां ॥७॥
तरी तूं कुंतीचा पुत्र ॥ चल तुजवरी धरवितों छत्र ॥ धर्मभीमादि सर्वत्र ॥ तुझिये सेवे लावीन मी ॥८॥
प्रीतीनें बोले कमल दलाक्ष ॥ मी आहें तुझा मातुलपक्ष ॥ वसुदेवासी भगिनी प्रत्यक्ष ॥ पृथा माता तुझी पैं ॥९॥
पृथ्वीचे राजे मेळवून ॥ तुज राज्या भिषेक करवीन ॥ तुम्ही सहा पांडव द्रौपदी रत्न ॥ स्त्री तुझी सहजचि ॥१०॥
धर्म युवराजा होईल पवित्र ॥ भीम तुजवरी धरील छत्र ॥ सारथी तुझा सुभद्रावर ॥ पाठी रक्षील सर्वस्वें ॥११॥
नकुल सहदेव देख ॥ हे तुझे होतील चक्ररक्षक ॥ प्रतिविंध्यादि सौभद्र सकळिक ॥ साही पुत्र तुझोचि ॥१२॥
यादवदळाशीं मी जगजेठी ॥ तुझी सर्वदा राखीन पाठी ॥ यावरी तो कर्ण कर्णपुटीं ॥ श्रीरंगाच्या सांगत ॥१३॥
कुंतीनेंचि घात केला मुळीं ॥ मज सोडिलें जान्हवीजळीं ॥ किरात नेऊनियां मज पाळी ॥ क्षत्रिय संस्कार मज कैंच ॥१४॥
स्तनपान दे राधा निःशेष ॥ माझें सोशिलें मूत्रपुरीष ॥ आतां कैसें त्यागूं तियेस ॥ प्राण देईल हें ऐकतां ॥१५॥
ते राधा माता निश्चित ॥ पिता अधिरथनामें किरात ॥ त्रिभवनीं जाहला विख्यात ॥ आतां विपरीतार्थ केवीं करूं ॥१६॥
तेणें माझें नांव ठेविलें वसुषेण ॥ त्यावरी मित्र जाहला सुयोधन ॥ भाक दिधली जों हें शरीर जाण ॥ तोंवरी अंतर न द्यावें ॥१७॥
माझिया आश्रयें करून ॥ दुर्योधनें मांडिलें युद्धकंदन ॥ आतां त्याचा संग सोडून ॥ जातां त्रिभुवन निंदील पैं ॥१८॥
ज्याचा अंगीकार केला जाण ॥ त्याचें आद्यंत करावें पालन ॥ परी श्रीरंगा ऐकें एक वचन ॥ धर्मासी जाण सांगूं नको ॥१९॥
हे गोष्टी ठेवीं निजमनीं ॥ पडों नेदीं पांडवांचे कर्णीं ॥ कुंती पुत्र कर्ण ऐसें स्ववदनीं ॥ सहसा कोठें न बोलावें ॥२०॥
आतां होऊ तयांचें कल्याण ॥ तूं सारथी त्यांचा नारायण ॥ मज नलगेचि राज्यासन ॥ माझें प्राक्तन ऐसेंनि ॥२१॥
तूं पूर्ण ब्रह्म सनातन ॥ ठाउकें पुढील वर्तमान ॥ तुवांचि माझें प्राक्तन ॥ क्षत्रिय ना किरात केलें कीं ॥२२॥
आतां आरंभेल रणयज्ञ श्रीपती ॥ महावीरांच्या पडतील आहुती ॥ सुयोधनाची निश्चितीं ॥ पूर्णाहुती शेवटीं होय ॥२३॥
ऐसें बोलतां सूर्य कुमार ॥ नयनीं टाकी दुःखनीर ॥ श्रीकृष्णा आतां होईल संहार ॥ हें मी सर्व जाणतों ॥२४॥
कमल दलाक्षा कमला पती ॥ तूं जिकडे तिकडे जय प्राप्ती ॥ पांडवांचे निमित्तें क्षिति ॥ भार उतरिशी गोविंदा ॥२५॥
सभेसी आणिली ते कृष्णा ॥ हें दुःख मोठें श्रीकृष्णा ॥ आतां बोलोनि मधुसूदना ॥ मज तूं सर्वथा मोहूं नको ॥२६॥
दुर्योधना अपशकुन झाले ॥ तेव्हांचि मज भविष्य समजलें ॥ तेणें गुरु द्रोह बहुत केले ॥ मान खंडिले वृद्धांचे ॥२७॥
देव बाह्मण आणि भक्त ॥ यांचा सर्वदा द्वेष करीत ॥ हरि तूं बोललासी सभेंत ॥ कदा असत्य नव्हे तें ॥२८॥
मीं श्रीहरे देखिलें स्वन्प ॥ बंधूं सहित सुयोधन ॥ नूतन वस्त्रें लेवून माडीवरी बैसलासे ॥२९॥
देखिला अस्थींचा ढीग दारुण ॥ वरी उभा ठाकला सुयोधन ॥ सुवर्णपात्रीं घृत भोजन ॥ धर्म करितां देखिला म्यां ॥३०॥
गदा हातीं घेऊन ॥ पर्वतीं उभा ठाकला भीम सेन ॥ युद्ध संपलें म्हणूनि अर्जुन ॥ गांडीवा घाली गवसणी ॥३१॥
भीष्म द्रोण कर्णादिकरूनी ॥ समस्त राजे उष्ट्रावरी ओळंघूनी ॥ अगस्त्या दिशा लक्षोनी ॥ जात असती त्वरेनें ॥३२॥
तेव्हां सर्व मज समजलें जगजेठी ॥ यवरी तुमची आमुची हेचि भेटी स्वर्गीं होईल बोलणें शेवटीं ॥ पायीं मिठी घाली हरीच्या ॥३३॥
कंठ जाहला सद्नदित ॥ हरिपायीं मस्तक ठेवीत ॥ म्हणे हे जगन्निवास विकुंठनाथ ॥ अंतीं प्राप्त पद तुझें हो ॥३४॥
पांडवांशीं दुष्टपण ॥ करावया मज काय कारण ॥ हरि म्हणे संगदोष आणि अन्न ॥ भक्षिलें जाण कौरवांचें ॥३५॥
त्याचा गुण हा निःशेष ॥ एर्‍हवीं तुज ऐसा नाहीं पुण्य पुरुष ॥ वसुधामर आणि सुरेश ॥ औदार्यें तुवां तोषविले ॥३६॥
ऐसें बोलो नियां कर्ण ॥ श्रीरंगाची आज्ञा घेऊन ॥ हरीच्या रथाखालीं उतरून ॥ आपुले स्यंदनीं बैसला ॥३७॥
तेव्हां संजय होता सांगातें ॥ तोही परतला गजपुरातें ॥ कर्ण म्हणे कमला वरातें ॥ गोष्टी हे फुटों न द्यावी ॥३८॥
पुनः पुनः हेंचि मागणें ॥ हें वर्तमान ॥ कोणासी न सांगणें ॥ इंदिरावर ॥ अवश्य म्हणे ॥ जाईं सखया माघारां ॥३९॥
मागुती रथ मुरडेनि सुरेख ॥ कर्णाकडे पाहे मदन जनक ॥ पीतांबरें पालवी देख ॥ जाईं जाईं म्हणोनियां ॥४०॥
मग सात्यकी आणि ह्रषीकेशी ॥ जाते जाहले उपलव्यासी ॥ इकडे भीष्म सभेसी ॥ दुर्योधना प्रति बोलत ॥४१॥
पहा केवढा पराक्रम ॥ करूनियां गेला पुरुषोत्तम ॥ पांडवकामकल्पद्नुम ॥ मनोभिराम सर्वांचा ॥४२॥
अमृता चिया सम्रदांत ॥ श्रीकृष्ण कृपें पांडव खेळत ॥ त्यांणीं मागितलें तें देत ॥ श्रीकृष्ण कामधेनु माउली ॥४३॥
त्यांसी खेळावया चिंतामणी ॥ देईल आणोनि चक्रपाणी ॥ कल्प वृक्ष लावितां अंगणीं ॥ चिंतिलें मनीं पुरवी तो ॥४४॥
कामधेनूंचीं खिल्लारें मुरारी ॥ दुभवील न मागतां त्यांचे घरीं ॥ अरे दुर्योधना मैत्री करीं ॥ नीलपयोधरतनूची ॥४५॥
तूं धर्मासी करीं नमन ॥ मग चौघेही धरितील तुझें चरण ॥ गजपुरीं दुश्चिन्हें दारुण ॥ उठताती जाण सुयोधना ॥४६॥
दुर्योधन उगाचि स्तब्ध ॥ उत्तर न बोले मतिमंद ॥ द्रोण म्हणे कर्म सुबद्ध ॥ भोगिल्यावांचूनि सुटेना ॥४७॥
पुत्राहूनि शत गुण ॥ मज अवडतो श्वेतवाहन ॥ समरांगणीं त्याचा प्राण ॥ माझेनें न घेववे सर्वथा ॥४८॥
माझिया स्नेससागरांत ॥ बुडाला असे सुभद्राकांत ॥ तो गुरु भक्त रणपंडित ॥ माझा वध न इच्छी मनीं ॥४९॥
ज्याचा सारथी पीतवसन ॥ ध्वजीं जनकजा संताप हरण ॥ भ्रात सबळ भीमसेन ॥ तयासी जया काय उणें ॥५०॥
यालागीं ऐकें सुयोधना ॥ धर्मासी नमूनि भेटें भीमसेना ॥ उभय कृष्ण आणि कृष्णा ॥ समजावोनि आणीं एथें ॥५१॥
तें न मानेचि दुर्योधना ॥ म्हणे उगे बैसा कीं जा सदना ॥ इकडे विदुरे जे पंडु अंगना ॥ तिजप्रति सांगे एकांतीं ॥५२॥
म्हणे अनर्थ थोर ओढवला ॥ दोहीं पक्षीं क्षय मांडला ॥ दुर्योधन दुरात्मा जन्मला ॥ सर्वांचा क्षय करावया ॥५३॥
कुंती म्हणे तो वीर कर्ण ॥ दुर्योधनाची पाठी राखोन ॥ पांडवांशीं द्वेष निशिदिन ॥ करितो काय करावें ॥५४॥
मग तो भागीरथीतीरीं भास्करी ॥ एकांतीं भास्करो पासना करी ॥ तेव्हां वसुदेव भगिनी झडकरी ॥ पाठीशीं उभी ठाकली ॥५५॥
जप जाहलिया मागें पाहात ॥ कुंतीस देखोनि नमस्करीत ॥ मी तुझा दास अधिरथसुत ॥ तूं कां येथें आलीस ॥५६॥
कुंती म्हणे तूं माझा नंदन ॥ सांगितलें पूर्ववर्तमान ॥ कवचकुंडलां सहित जाण ॥ जन्मलासी ममोदरीं ॥५७॥
तरी तूं सोडीं दुष्टसंग ॥ जाईं बंधूंकडे सवेग ॥ कर्ण म्हणे मज श्रीरंग ॥ सर्व सांगोनि गेला हो ॥५८॥
तंव भास्कर बोले वरूनी ॥ कर्णा कुंतीचें वचन मानीं ॥ तूं मम पुत्र अधिरथें नेऊनी ॥ पाळिलासी आजिवरी ॥५९॥
कर्ण म्हणे कुंती पाहीं ॥ तुवां मज टाकिलें प्रवाहीं ॥ मज क्षत्रिय संस्कार नाहीं ॥ आतां काय बोलो नियां ॥६०॥
माझा प्राण सखा दुर्योधन ॥ मजवरी तेणें ठेविला प्राण ॥ त्यासी मी सोडितां अधःपतन ॥ पावेन सत्य त्रिवाचा ॥६१॥
तुझ्या पुत्रांसी मारून ॥ राज्यीं स्थापीन दुर्योधन ॥ मग कुंती मागे भाषदान ॥ म्हणे चौघे रक्षीं अवश्य तूं ॥६२॥
अर्जुनाशीं तुझें वैर ॥ परी चौघांसी रक्षीं साचार ॥ अवश्य म्हणोनियां उदार ॥ भाष देत कुंतीतें ॥६३॥
म्हणे मारिला म्यां अर्जुन ॥ तरी मज सहित पुत्र तुझें पांच जण ॥ अथवा मी मेलिया कल्याण ॥ पांच तुझें तुजपाशीं ॥६४॥
कुंती रोदन करी ते क्षणीं ॥ विदेही होसी तूं समरांगणीं ॥ आठव असों दे अंतःकरणीं चौघांचीही तुज बा रे ॥६५॥
कर्ण म्हणे हे जननी ॥ ही गोष्टी न घालीं धर्माचे कानीं ॥ अवश्य म्हणोनि वसुदेव भगिनी ॥ स्वस्थळा गेली गुप्तरूपें ॥६६॥
इकडे उपलव्यासी जगज्जीवन ॥ गेला त्वरें स्यंदनीं बैसोन ॥ सकलरायां सहित पंडुनंदन ॥ सामोरे येऊन हरीसी नेती ॥६७॥
धर्म बैसला सभा करुन ॥ मग जें जें जाहलें वर्तमान ॥ श्रीकृष्णें सांगितलें संपूर्ण ॥ दुर्योधन वळत नाहीं ॥६८॥
दुधाचे आधणीं पाषाण ॥ घातला तो न शिजे जाण ॥ तैसा बहुत शकविला अंधनंदन ॥ परी तो नायके सर्वथा ॥६९॥
काम क्रोधमद मत्सर ॥ त्रैलोक्यींचे करूनियां एकत्र ॥ दुर्योधन दुराचार ॥ घडिला असे विधीनें ॥७०॥
भीष्म द्रोण शारद्वत ॥ अश्वत्थामा आणि ऋषी समस्त ॥ धृतराष्ट्र गांधारी विदुर भक्त ॥ समस्तीं बहुत शिकविला ॥७१॥
इतुक्यांचें नायके पापात्मा ॥ जाहली त्याच्या आयुष्याची सीमा ॥ ऐसें बोलतां सर्वात्मा ॥ भीमें हांक फोडिली ॥७२॥
पिटिले प्रचंड बाहू थोर ॥ म्हणे संहारीन अवघे अंधपुत्र ॥ करीन सर्व नृपांचा संहार ॥ तों सुभद्रावर ॥ आवेशला ॥७३॥
गांडीवासी चढवूनि शित ॥ ओढिलें आकर्ण पर्यंत ॥ त्याचे नादें डळमळत ॥ भूमंडळ तेधवां ॥७४॥
सहदेव आणि नकुळ ॥ यांहीं हांके भरिलें नभोमंडळ ॥ धर्मरायाचें नेत्रकमळ ॥ आरक्तवर्ण जाहलें ॥७५॥
म्हणे अभाग्या दुर्योधना ॥ कुलक्षय मांडिला दुर्जना ॥ अवघे जातील यमसदना ॥ संशय कांहीं असेना ॥७६॥
मग म्हणे श्रीपती ॥ तिंहीं भीष्म केला सेनापती ॥ धर्म म्हणे निश्चितीं ॥ आम्हांसी दळपती योजावा ॥७७॥
मग बोले इंदिरावर ॥ समरधीर भयंकर ॥ धृष्टद्युम्न महावीर ॥ अग्निगर्भीं जन्मला जो ॥७८॥
रथ घोडे सहस्त्र समघेत ॥ वस्त्राभरणीं निघाला मंडित ॥ तरी हा द्रुपदाचा महाप्रिय सुत ॥ रणपंडित सेनापती ॥७९॥
द्रोणाचा नाश करावया कारण ॥ द्रुपदें निर्मिला हा नंदन ॥ भीष्माचा घ्यावया प्राण ॥ शिखंडी जाण जन्मला ॥८०॥
धर्में वस्त्राभरणें आणोन ॥ अभिषेकिला धृष्टद्युन्म ॥ सेनापतित्व देतां जाण ॥ वाद्यें वाजों लागलीं ॥८१॥
रणतुरें परम वाजती ॥ सप्त अक्षौहिणी दळगणती ॥ हांकें निराळ गाजविती ॥ गडवडती सप्तसागर ॥८२॥
रथ जुंपूनियां केले सिद्ध ॥ गज पांख्ररिले ॥ सुबद्ध ॥ अश्वभार पायदळ विविध ॥ सर्वत्र सिद्ध जाहलें ॥८३॥
सर्व रायां सहित उत्तम ॥ पांडव संपादिती होम ॥ विजयदानें देऊनियां परम ॥ वसुधामर पूजिले ॥८४॥
आराध्यदैवतांचा जप करून ॥ केलें शस्त्रांचें पूजन ॥ दिव्य वज्रकवचें चढवून ॥ सिद्ध जाहले सर्वही ॥८५॥
द्रौपदीसुभद्रादि ललना ॥ उपलव्यीं ठेवूनि जाणा ॥ कांहीं सेवक आणि सेना ॥ रक्षणार्थ ठेविती ॥८६॥
अत्यंत वृद्ध रोगिष्ट पाहीं ॥ तेहीं राहिले ठायीं ठायीं ॥ केवळ बाळक जे सर्वही ॥ ते राहिले आज्ञेनें ॥८७॥
गमनसंकेतभेरी ॥ धर्में ठोकिल्या ते अवसरीं ॥ पांडव द्रुपद विराट झडकरी ॥ रथारूढ जाहले ॥८८॥
प्रतिविंध्य श्रुतकर्मा श्रुतसोम ॥ शतानीक श्रुतसेन वीरोत्तम ॥ सुभद्रानंदन ॥ शोभे परम ॥ जिसा सूर्य उदयाचळीं ॥८९॥
सेनापति धृष्टधुम्न ॥ शिखंडी दुजा द्रुपदनंदन ॥ विराटपुत्र उत्तर जाण ॥ शिशुपालनंदन केतु हा ॥९०॥
द्रुपदाचे आणीकही सुत ॥ तैसे विराटाचेही बहुत ॥ त्यांचीं नामें समयोचित ॥ युद्धसमयीं कथिजेती ॥९१॥
काशिराज कुंतिभोज ॥ कैकयराज पंचबंधु सतेज ॥ यादववीर सात्यकी तेजःपुंज ॥ सेना अपार तयांची ॥९२॥
वैकुंठनाथ सुजाण ॥ तेणें वाजविला पांचजन्य ॥ अर्जुनें देवदत्त जाण ॥ त्राहाटिला अतिबळें ॥९३॥
पृथ्वीपति महाराज धर्म ॥ तो अनंतविजय वाजवी सप्रेम ॥ वृकोदरें भीमकर्में परम ॥ पौंड्रक बळें त्राहाटिला ॥९४॥
नकुळें वाजविला सुघोष देख ॥ सहदेवें वाजविला मणिपुष्पक ॥ असो सेनेसहित नृपनायक ॥ कुरुक्षेत्रीं पातले ॥९५॥
विशाल भूमिका पाहोन ॥ चतुष्कोण आणि समान ॥ देवऋषिस्थानें टाकून ॥ स्मशान सोडोनि सर्वही ॥९६॥
जेथें बहुत तृणजीवन ॥ ते स्थळीं भूमि मोजून ॥ तेथें निशिदिन जाण ॥ उभविलीम शिबिरें अपार ॥९७॥
तगटी शिबिरे बहुत ॥ जडितस्तंभ गगनचुंबित ॥ कळस झळकती असंख्यात ॥ हिणाविती स्वर्गातें ॥९८॥
जैसा कुलाचलांत मेरु थोर ॥ तेवीं धर्माचें मुख्य शिबिर ॥ भोंवता खंदक माजी नीर ॥ मत्स्य कच्छप तळपती ॥९९॥
पाकशिबिरें अनुष्ठानशिबिरें ॥ निद्रास्थळें कोशागारें ॥ गजाश्वशाळांचीं मंदिरें ॥ ठायीं ठायीं उभविती ॥१००॥
अपार राबती सूत्रधार ॥ चिकित्सक गणक लोहचर्मकार ॥ धनुष्य बाण शस्त्रें करणार ॥ एवं सर्व अठराही ॥१०१॥
अपार वसिन्नले बाजार ॥ सर्व वस्तूंचे विकणार ॥ एवं सर्व नृपवर ॥ यथावकाशें उतरले ॥१०२॥
त्याचि प्रकारें तिकडून ॥ अकरा अक्षौहिणी दळ घेऊन ॥ राहता जाहला दुर्योधन ॥ समस्त नृपांसमवेत पैं ॥१०३॥
गजपुरापासूनि तेथ ॥ लक्षांचे लक्ष येती रथ ॥ युद्धसामुग्री भरूनियां अमित ॥ असंख्य़ सेवक धांवती ॥१०४॥
वस्त्रें भूषणें संपूर्ण ॥ भीष्मासी रणपट्ट देऊन ॥ अभिषेकीत दुर्योधन ॥ जयवाद्यें वाजविलीं ॥१०५॥
भीष्माचार्याचें स्तवन ॥ करीत असे तो दुर्योधन ॥ म्हणे तूं प्रतापसूर्य एथून ॥ रक्षी सेना सर्वही ॥१०६॥
तुजविण रक्षिता दुजा ॥ कोण आम्हांसी महाराजा ॥ पाहतां तुझ्या प्रतापतेजा ॥ पांडव खद्योत कायसे ॥१०७॥
भीष्म म्हणे सर्व संहारीन ॥ त्यांत एक वीर आहे अर्जुन ॥ नित्य दहा सहस्त्र वीर मारीन ॥ पांडव वेगळे करोनियां ॥१०८॥
कर्ण मजशीं स्पर्धा करितो जाण ॥ तरी तेणेंचि करावें युद्धकंदन ॥ किंवा मीच सर्व आटीन ॥ शुष्ककानन अग्नि जैसा ॥१०९॥
यावरी बोले वीर कर्ण ॥ जों जीवंत आहे गंगा नंदन ॥ तों मी न करीं युद्धकंदन ॥ प्रतिज्ञा सत्य हे माझी ॥११०॥
कौरवदळीं वाद्यें वाजविती ॥ अपशकुन बहुत जाणवती ॥ सेनेसन्मुख शिवा शब्द करिती ॥ वीर चित्तीं भयभीत ॥१११॥
क्षमेहूनि आगळी विशेषें ॥ भीष्माचे अंगीं क्षमा असे ॥ समुद्राहूनि गांभीर्य वसे ॥ सूर्यासम प्रभा ज्याची ॥११२॥
बोलका जैसा अंगिरा सुत ॥ शत्रु दंडावया वैवस्वत ॥ महायोगी इंद्रियजित ॥ शुक हनुमंत ज्यापरी ॥११३॥
ऐसा तो महाराज देवव्रत ॥ जो हरिचरणोद्भ्वेचा सुत ॥ सेनापती प्रतापवंत ॥ कौरवदळीं सिद्ध जाहला ॥११४॥
इकडे युद्धिष्ठिर रायांसहित ॥ बैसला घवघवीत सभेंत ॥ तों द्वारकेहूनि समस्त ॥ यादववीर पातले ॥११५॥
आनकदुंदुभी उग्रसेन ॥ उद्भ्व अक्रूर रेवतीरमण ॥ अनिरुद्ध भानुमंत प्रद्यम्न ॥ धर्मदर्शनालागीं पातले ॥११६॥
समस्तांसी सामोरे जाऊन ॥ पांडव आणिती सन्मानें करून ॥ सभेसी समस्त बैसवून ॥ धर्मरायें पूजिले ॥११७॥
बलराम म्हणे मुरारी ॥ कौरवपांडवां निर्धारीं ॥ समान साह्यता दोघांसी करीं ॥ न होईं कैवारी एकाचा ॥११८॥
तूं पार्थाची पाठी रक्षोन ॥ कौरवांचे इच्छिसी अकल्याण ॥ दुर्योधन आणि भीमसेन ॥ शिष्य माझे दोघेही ॥११९॥
तूं जिकडे ह्रषीकेशी ॥ तिकडे जयलाभ निश्चियेंशीं ॥ कौरवांचीं प्रेतें द्दष्टीशीं ॥ मी पहावया समर्थ नव्हें ॥१२०॥
मी करूं जातों तीर्थाटन ॥ अवश्य म्हणे जगज्जीवन ॥ मग समस्तांसी पुसोन ॥ रेवतीरमण जाय तीथी ॥१२१॥
तों भोजराज दळासहित ॥ धर्मापाशीं बोले पुरुषार्थ ॥ तुझी पाठी रक्षीन सत्य ॥ सर्वथाही भिऊं नको ॥१२२॥
ऐकतां क्रोधावला पार्थ ॥ आम्ही काळासी नाहीं भीत ॥ तूं जाईं अथवा रहा एथ ॥ आम्हांसी साह्य समर्थ श्रीकृष्ण ॥१२३॥
मग तो रुक्मयाचा पुत्र ॥ गेला कौरवांकडे त्वरित ॥ तेथेंही बोलिला पुरुषार्थ ॥ म्हणे कदा भिऊं नका ॥१२४॥
तेथेंही बोले वीर कर्ण ॥ मशका आम्ही काळासी करूं बंधन ॥ तूं आमुची साह्यता करून ॥ काय पाठीं राखिसी ॥१२५॥
तेथेंही अपमान पावोन ॥ गेला भोज कटनगरा निघोन ॥ दोन्ही दलींचे वीर हांसोन ॥ शतमूर्ख म्हणती तया ॥१२६॥
यावरी शकुनिपुत्र उलूक जाण ॥ त्यासी सांगता जाहला दुर्योधन ॥ तूं पांडवांसी जाऊन ॥ भेटोन सांग शब्द माझे ॥१२७॥
मग नानाप्रकारें तो दुर्जन ॥ उलूकासी सांगे न्य़ून पूर्ण ॥ म्हणे ऐसाचि बोलें जाऊन ॥ एक वचन ॥ चुकों नको ॥१२८॥
मग तो उलूक निघाला तेथून ॥ भेटला पांडवां प्रति जाऊन ॥ सभा दाटली संपूर्ण ॥ जगज्जीवन मुख्य तेथें ॥१२९॥
परी सभेमाजी साचार ॥ कोणतें बोलावें उत्तर ॥ ऐसें असतां न करी विचार ॥ तोचि नर शतमूर्ख ॥१३०॥
उलूक म्हणे दुर्योधन ॥ बोलिला जें तीक्ष्णवचन ॥ तें मी बोलतों तुम्हां लागून ॥ क्रोध उत्पन्न होईल कीं ॥१३१॥
मज अभय द्याल पूर्ण ॥ तरी मी तेंचि वचन बोलेन ॥ मग बोलती भीमार्जुन ॥ अवश्य बोल अभय असे ॥१३२॥
मग बोलिला तो वचन दुयोंधनें सांगितलें तुम्हां लागून ॥ तुम्ही मागील प्रतिज्ञा संपूर्ण ॥ खर्‍या करून दाखवा आतां ॥१३३॥
धर्मा तूं अधर्म आचरसी ॥ लोकांसी धर्मनीति सांगसी ॥ गंगातीरीं मार्जार तापसी ॥ होऊनियां जेवीं बैसला ॥१३४॥
भोंवते पक्षी मूषक मिळती ॥ साधु म्हणोनियां पाय वंदिती ॥ मार्जार म्हणे तयांप्रती ॥ मी तप करितां कृश जाहलों ॥१३५॥
मग ते त्या स्थानासी धरून ॥ नेती पक्षी मूषक मिळोन ॥ मूषकबाळें येऊन ॥ जवळी खेळों लागलीं ॥१३६॥
तीं बळेंचि उचलूनियां अकस्मात ॥ मार्जार भक्षीत न कळत ॥ शरीर पुष्ट जाहलें बहुत ॥ ध्यान करीत लटिकेंचि ॥१३७॥
त्यातें दंडिनामा मूषक म्हणे ॥ हा मोठा जाहला काय कारणें ॥ पहिल्याहूनि शतगुणें ॥ मूत्रपुरीष त्यागितो ॥१३८॥
आमुचें संहारिलें येणें कुल ॥ उरले ते उठूनि पळाले सकल ॥ तूंही धर्मा तैसाचि खल ॥ स्वगोत्र आपुलें भक्षिसी ॥१३९॥
तरी कपट सोडोनि युद्ध करीं समरीं ॥ तूं मार्जारा ऐसें न करीं ॥ तुझी स्त्री गांजिली सभेभीतरीं ॥ लाज सर्वही धरा ते ॥१४०॥
कृष्णा तूं सभेसी येऊन ॥ गेलासी इंद्रजाल घालून ॥ जैसा बहुरूपी औडंबर दाखवून ॥ लटकीच माया भासवीतसे ॥१४१॥
तरी त्यांची पाठी राखोनी ॥ युद्धु करीं समरांगणीं ॥ तूं शिष्टाईस आलासी म्हणोनी ॥ तुज एथोनियं सोडिलें ॥१४२॥
तुवां कपटें मारिले कंस चाणूर ॥ गोवळ्यांचें उच्छिष्ट खाणार ॥ तूं कपटी चांडाळ चोर ॥ समरधीर हो आतां ॥१४३॥
भीम बोका बहु खाणार ॥ तुम्ही विराटाचे सेवक समग्र ॥ बल्लव तूं कणिक कुटणार ॥ वचन साच करूनि दावीं ॥१४४॥
दुःशासनाचें रक्तपान ॥ माझे मांडीवरी गदा घालीन ॥ तें खरें दाखवीं करून ॥ आतांचि सत्वर पाहूं दे ॥१४५॥
अर्जुना तूं बृहन्नटा साचार ॥ अंतःपुरामाजी राहणार ॥ कर्णाहातीं तुझें शिर ॥ छेदवीन क्षणार्धें ॥१४६॥
अश्वरक्षक गोरक्षक जाण ॥ नकुल सहदेव दोघे जण ॥ युद्ध करा धरा अवसान ॥ कीं उठोनियां पळा वेगें ॥१४७॥
तुम्हांसी षंढतिळ नाम सत्य ॥ ठेविलें आम्हीं यथार्थ ॥ तुमचे ठायीं असता पुरुषार्थ ॥ तरी आजिवरी उगे न राहतां ॥१४८॥
अजूनि तरी धरा धीर ॥ पळूं नका म्हणवितां शूर ॥ स्त्री गांजिली तें तुम्ही समग्र ॥ उगेचि कैसे पहात होतां ॥१४९॥
तुम्ही विराटाचे सेवक ॥ अधीर बळहीन नपुंसक ॥ कृष्णा सारिखे आले लक्ष एक ॥ तरी मी एथें भीत नाहीं ॥१५०॥
भीमार्जुन आले कोटीवरी ॥ तरी मी कदा भीत नाहीं समरीं ॥ तुमची फजीती केली नानापरी ॥ सभेभीतरीं आठवा ते ॥१५१॥
तुमचीं वस्तें हिरूनियां घेतलीं ॥ सभेंत वल्कलें नेसविलीं ॥ आणीक असते तरी तेचि वेळीं ॥ प्राण देते आपुले ॥१५२॥
अरे अर्जुना तुझा सारथी कृष्ण ॥ अक्षय्य भाते गांडीव बाणासन ॥ मी तिकडे न पाहें सुयोधन ॥ करीन चूर्ण समरांगणीं ॥१५३॥
तुम्ही रानोरान हिंडतां पांडव ॥ बळेंचि मी भोगितों वैभव ॥ तुम्हांसी मारूनियां सर्व ॥ राज्य भोगीन पृथ्वीचें ॥१५४॥
सभेसी गांजिली वनिता ॥ तेव्हां पुरुषार्थ कोठें गेला होता ॥ आतां आणिला असेल तत्त्वतां ॥ तरी युद्ध करा आतांचि ॥१५५॥
धर्मा तूं कंकब्राह्मण ॥ युद्धीं न तगसी कदा जाण ॥ तुझें कपाळ अक्ष हाणोन ॥ विराटरायें फोडिलें ॥१५६॥
भीमा तूं कणिक कुटणार ॥ युद्धीं कैसा धरिसी धीर ॥ पार्था तूं कन्या नाचविणार ॥ तुज हें युद्ध कायसें ॥१५७॥
उलूकाचीं वचनें ऐकून ॥ पांचही भुजंग क्षोभले दारुण ॥ कीं पंचमातंगांच्या येऊन ॥ शुंडा बळें पिळियेल्या ॥१५८॥
कीं पंचव्याघ्र निद्रित ॥ त्यांच्या नासिकीं दिधला मुष्टिघात ॥ कीं पांचही तपखी अद्भुत ॥ छळोनियां क्षोभविले ॥१५९॥
भीमें कडकडां खाऊनि दांत ॥ हात चोळूनि गदा उचलीत ॥ क्रोधें थरथरां कांपत ॥ नेत्र आरक्त जाहले ॥१६०॥
होमसमयीं याज्ञिक ॥ चेतवीत जैसा कुंडाग्नि देख ॥ गांडीव गवसणी पार्थ सुरेख ॥ काढूनियां चढवी तेव्हां ॥१६१॥
श्रीकृष्ण म्हणे उलूका ॥ सांगें त्या दुर्योधना मशका ॥ प्रतिज्ञा खर्‍या कीं लटक्या ॥ पाहें कीटका यावरी ॥१६२॥
तूं अविवेकी परम खळ ॥ कपटी महादुष्ट चांडाळ ॥ पांडव आहेत तुझे काळ ॥ जाण केवळ प्रलयाग्नी ॥१६३॥
तूं शब्दशस्त्रें बोलसी व्यंग ॥ आम्ही लोहशस्त्रें छेदूं तुझें अंग ॥ आपुले कर्माचा भोग ॥ यावरी आतां भोगिसी ॥१६४॥
पांडवी प्रतिज्ञा केली स्पष्ट ॥ ते हरिहरांसी अलोट ॥ तुज साह्य आल्या काळ धीट ॥ तरी आतां न वाचसी ॥१६५॥
त्या दुःशासनासी भीमसेन ॥ रगडील जैसा मत्कुण ॥ कीं मृद्धट शतचूर्ण ॥ पाषाण प्रहारें होय जैसा ॥१६६॥
कां माजला जो प्रचंड कुंजर ॥ तो अवलीळें धरूनि आपटी मार्जार ॥ तैसा गदाघायें वृकोदर ॥ चूर्ण करील दुर्योधना ॥१६७॥
रणमंडळ घाणा सबळ ॥ कौरव हे तीळ सकळ ॥ भीमगदा लाट उचंबळ ॥ रक्ततैल काढील पैं ॥१६८॥
भीम म्हणे सांगें जाऊन ॥ अंध पुत्रा जवळी आलें तुझें मरण ॥ स्वर्ग मृत्यु पाताळ भुवन ॥ लपतां तुज सोडीना ॥१६९॥
पार्थ म्हणे त्या कौलिक पुत्रा ॥ सांग जाऊ नियां अपवित्रा ॥ ऊर्ध्वपंथें तुझिया शिरा ॥ उडवीन आतां निर्धारें ॥१७०॥
सहदेव बोले ते क्षणीं ॥ जाऊनि सांगें कपटिया शकुनी ॥ तुझ्या प्राणासी ग्राहक रणीं ॥ मी आहें सुटेना ॥१७१॥
बोले वीर नकुळ ॥ उलूका तूं दिवाभीत केवळ ॥ तुज मी आतां आवंतिला काळ ॥ सदना निर्धारें धाडीन ॥१७२॥
घुंघुरडीं कोपलीं बहुत ॥ गिळूं म्हणती अवघा पर्वत ॥ तैसे दुरात्मे तुम्ही समस्त ॥ बोलतां शक्ती आगळे ॥१७३॥
तृणांचे पुतळे सकळ ॥ विझवावया चालिले वडवानळ ॥ कीं सागर मंथूनि अवघा वेळ ॥ स्वर्ग हातीं घेऊं म्हणती ॥१७४॥
नवनीताचें ओढण ॥ लक्षा कवचें अंगीं लेऊन ॥ सणकाडि यांचा स्यंदन ॥ सारथी पुढें कर्पूराचा ॥१७५॥
तूलराशीचे करूनि सांग ॥ तेचि जुंपिले तुरंग ॥ परी इतुकेही भस्म होतील सवेग ॥ द्विमूर्धान स्पर्शतां ॥१७६॥
श्रीकृष्ण निंदा करितो दुर्योधन ॥ तरी मुखाचीं शतखंडें करीन ॥ बस्त माजला अंधनंदन ॥ पंचाननाशीं झगडों पाहात ॥१७७॥
अर्जुन म्हणे रे षंढा ॥ तुजसी काय बोलों निवाडा ॥ उद्यां गांडीवाहातीं सुघडा ॥ शब्द बाणें बोलवीन ॥१७८॥
दुर्योधन बोलिला तीक्ष्ण ॥ उद्यां समरीं उत्तर देतील बाण ॥ श्रीरंग म्हणे सांगें जाऊन ॥ उदयीक भोगीं फळ याचें ॥१७९॥
मी शस्त्र न धरितां साचार ॥ करीन तुमचा संहार ॥ मग उलूक तेथूनि सत्वर ॥ आज्ञा घेऊनि निघाला ॥१८०॥
इकडे जाहलें तें वर्त मान ॥ सांगितलें सुयो धनासी संपूर्ण ॥ शकुनि दुःशासन कर्ण ॥ संतप्त जाहले ऐकतां ॥१८१॥
सिद्ध करविलें दळ संपूर्ण ॥ स्वामि कार्तिके याचें आराधन ॥ यथा सांग करू नियां गंगा नंदन ॥ मग शस्त्रें कवचें घेतसे ॥१८२॥
भीष्म म्हणे दुर्यो धना प्रती ॥ निवडीं अवघे महारथी ॥ अकरा अक्षौहिणी निश्चितीं ॥ दळ तेव्हां उभें केलें ॥१८३॥
सेनापती सर्व पाहोन ॥ म्हणे अर्धरथी हा वीर कर्ण ॥ तें ऐकतां सूर्य नंदन ॥ क्रोधें बोले भीष्मासी ॥१८४॥
तूं पांडवांचा पाठिराखा होसी ॥ आमुचा तेजोभंग करिसी ॥ तूं जों जीवंत आहेसी ॥ तों मी युद्ध न करीं कदा ॥१८५॥
मग भीष्मकर्णांचें समाधान ॥ दुर्यो धन करी तेव्हां आपण ॥ दोघेही मजवरी कृपा करून ॥ युद्ध समय रक्षावा ॥१८६॥
मग बोले गंगा कुमार ॥ आतां येथूनि कुळाचा संहार ॥ रण माजेल अनिवार ॥ दुर्यो धना जाण पां ॥१८७॥
अजूनि तरी करीं मैत्री ॥ संहारूं नको राजे क्षत्री ॥ पार्थासी पुरे ऐसा धरित्रीं ॥ वीर नाहीं जन्मला ॥१८८॥
मी अथवा एक द्रोण ॥ त्याशीं माजवूं समरांगण ॥ परी मी सर्वांशीं युद्ध करीन ॥ शिखंडी वेगळा करू नियां ॥१८९॥
मी आजिवरी ब्रह्मचारी ॥ हा पूर्वीं स्त्रीच होता निर्धारीं ॥ द्वैषें करू नियां द्रुपद उदरीं ॥ कामिनी होऊनि जन्मला ॥१९०॥
मग शिववरदानें करून ॥ पुढें पावला पुरुष पण ॥ हे कथा आहे संपूर्ण ॥ आदिपर्वीं कथियेली ॥१९१॥
म्हणोनि हा स्त्रीरूप जाण ॥ यावरी मी न टाकीं बाण ॥ पांच पांडवांसी समरीं मरण ॥ कोणाचेही करें नाहीं ॥१९२॥
स्त्रीनाम स्त्रीत्वपूर्वक ॥ स्त्रीरूप वेषधारक ॥ तो हा शिखंडी देख ॥ याकडे कदा मी न पाहीं ॥१९३॥
भीष्म करीतसे प्रतिज्ञा ॥ एक मासांत आटीन सेना ॥ दहा सहस्त्र गणना ॥ नित्य रथी मारीन ॥१९४॥
ऐसेंचि बोले गुरु द्रोण ॥ मासांत हे चमू आटीन ॥ मग बोले वीर कर्ण ॥ मी आटीन दिवस पांचा ॥१९५॥
कर्णाचे बोल ऐकून ॥ हांसती देवव्रत द्रोण ॥ जों द्दष्टीं न देखे अर्जुन ॥ तोंवरीच जाण गोष्टी या ॥१९६॥
इकडे धर्म म्हणे अर्जुना ॥ किती दिवसां हे शत्रु सेना ॥ आटिसील सांगें सुजाणा ॥ आवडसी मज प्राणांहूनी ॥१९७॥
ऐसें ऐकतांचि वचन ॥ पार्थें केलें हास्य वदन ॥ श्रीरंगाकडे पाहोन ॥ बोलता जाहला कौतुकें ॥१९८॥
तूं वैकुंठींचा सुकुमार ॥ पाठीशीं असतां क्षीराब्धिजावर ॥ क्षणमात्रें शत्रू संहार ॥ करीन सत्य सर्वज्ञा ॥१९९॥
ऐसा रात्रीं जाहला विचार ॥ तों उदय पावलें मित्र चक्र ॥ स्नानें करू नियां सकळ वीर ॥ दानें अपार देती तेव्हां ॥२००॥
होम जप कवचें पढोन ॥ आराध्यदैवत करू नियां प्रसन्न ॥ सिद्ध जाहलें चतुरंग सैन्य ॥ वाद्यें वाजों लागलें ॥२०१॥
पंच योजनें निर्मळ ॥ पांडवपृतनेचा पडिला तळ ॥ आठ योजनें सबळ ॥ कौरव सेना उतरली ॥२०२॥
दोहीं दळीं अठाराही याती ॥ आपुलाले उद्यमें राबती ॥ पांडवदळीं ध्वज उभे तळपती ॥ वीस सहस्त्र विजुप्राय ॥२०३॥
तीस सहस्त्र कौरव वदळीं ॥ ध्वज तळपती नभोमंडळीं ॥ सर्वांत श्रेष्ठ देखिजे सकळीं ॥ कपिध्वज आगळा ॥२०४॥
दशयो जनें पर्यंत ॥ हरिध्वज सर्वांसी दिसत ॥ भुभुःकारें ब्रह्मांड गाजवीत ॥ सीता संतापहरण पैं ॥२०५॥
चतुरंग दळाची हांक थोर ॥ वाजत वाद्यांचें घनचक्र ॥ उद्योगपर्व समग्र ॥ येथूनि संपलें राजेंद्रा ॥२०६॥
उद्योगपर्व रसिक सार ॥ भारता माजी सुरस फार ॥ बहुत नीति बहुत विचार ॥ ज्ञान अगाध निरूपिलें ॥२०७॥
उद्योगपर्व करितां श्रवण ॥ सर्व उद्योग होतील संपूर्ण ॥ स्वस्थ होय सदा मन ॥ सकल विघ्नें निरसूनियां ॥२०८॥
उद्योगपर्व करितां श्रवण ॥ केले तेणें सह्स्त्र यज्ञ ॥ शत्रुपराजय संपूर्ण ॥ कीर्तिवर्धन सर्वदा ॥२०९॥
संतति संपत्ति आयुष्यवर्धन ॥ भक्ति मुक्ति समाधान ॥ उद्योगपर्व करितां श्रवण ॥ इतुकें फल प्राप्त होय ॥२१०॥
जाऊनियां सकळ रोग ॥ प्राणी होताती अरोग ॥ ऐसें हें पर्व उद्योग ॥ संपूर्ण येथें जाहलें ॥२११॥
पुढें भीष्मपर्व सुरस फार ॥ वीरश्री माजेल अपार ॥ जेथें भीमार्जुनादि महावीर ॥ कडोविडी भीडती ॥२१२॥
प्रज्ञाचक्षु अंबिकानंदन ॥ त्यासी संजय सांगे सत्कारून ॥ पुढें भीष्मपर्व करीं श्रवण ॥ एकचित्तें राजेंद्रा ॥२१३॥
जन मेज यासी आनंद भरित ॥ वैशंपायन सप्रेमें सांगत ॥ पंचम पर्व संपलें येथ ॥ सत्यवती सुत प्रसादें ॥२१४॥
शौनकादिकांसी सांगे सूत ॥ सहावें भीष्मपर्व अद्भुत ॥ श्रीधर विनवी जोडोनियां हस्त ॥ संतविरक्तपंडितां ॥२१५॥
आदिपुरुषा दिगंबरा ॥ भीमातीर विहारा उदारा ॥ ब्रह्मानंदा श्रीधरवरा ॥ अभंग कदा विटेना जो ॥२१६॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ उद्योगपर्व व्यास भारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ चाळिसाव्यांत कथियेला ॥२१७॥
इति श्री श्रीधरकृतपांडवप्रतापे उद्योगपर्वणि चत्वारिंशत्तमाध्यायः ॥४०॥ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ श्रीरस्तु ॥

॥ श्रीपांडवप्रताप उद्योगपर्व समाप्त ॥