पांडवप्रताप - अध्याय ३ रा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
आस्तिकाचें जन्मकथन ॥ द्वितीयाध्यायीं कथियेलें पर्ण ॥ जनमेजयें ऋषि मेळवून ॥ सर्पसस्त्र आरंभिलें ॥१॥
सुवर्णवर्ण नृपति नामा ॥ त्याची कन्या वपुष्टमा ॥ ते जनमेजयाची रामा ॥ पतिव्रता परम ती ॥२॥
भार्येसहित दीक्षाग्रहण ॥ जनमेजय व्रतस्थ पूर्ण ॥ कुंडीं प्रतिष्ठिला कृशान ॥ मूर्तिमंत प्रकाशला ॥३॥
चत्वारिश्रृंग त्रिचरण ॥ सप्तहस्त द्विमूर्धान ॥ हस्तिशुंडेसमान ॥ वसुधारा प्राशीत ॥४॥
विशाल कुंड भयंकर गहन ॥ जैसें काळें पसरिलें वदन ॥ ऋषि समिधा मंत्रून ॥ कुंडामाजी ओपिती ॥५॥
नागलोकीं हलकल्लोळ ॥ दंदशूक कांपती सकळ ॥ भ्रमित होऊनि तत्काळ ॥ आकाशमार्गें उसळती ॥६॥
सर्पांचीं जुंबाडें असंख्यात ॥ कुंडीं येऊनि रिचवत ॥ एक वृक्षासी वेढें घालीत ॥ तरु उसळती आकाशीं ॥७॥
फणी एकमेकां बाहती ॥ एकाच्या गळां एक पडती ॥ शतांचीं शतें वेंटाळती ॥ मग पडती कुंडांत ॥८॥  
नाना सर्पांच्या मुखध्वनीं ॥ नाद उमटती गगनीं ॥ एक मुखें पसरुनी ॥ भय भीत पडताती ॥९॥
एकीं शिळेस घातलें वेढे ॥ ती शिळा येऊनि कुंडीं पडे ॥ असंख्य पडती जुंबाडें ॥ लेखा न करवे कोणासी ॥१०॥
एक काळे काजळवर्ण ॥ खदिरांगार तैसे नयन ॥ एक पीत एक नीलवर्ण ॥ दूर्वारंग एक पैं ॥११॥
तप्त लोहार्गळे ऐसे सबळ ॥ लंबायमान स्थूल विशाळ ॥ मुखीं निघती महाज्वाळ ॥ कंकणाकार एक पडती ॥१२॥
श्रृंखलाकार शंखवर्ण ॥ चित्रविचित्र विक्राळवदन ॥ आरक्तमाणिकासारिखे पूर्ण ॥ केशाळ आस्वलासारिखे ॥१३॥
अत्यंत जुनाट सुवासी ॥ मणि झळकती एकाचे शीर्षीं ॥ ब्राह्मण आपले मंत्रपाशीं ॥ बांधोनि आणिती बळेंचि ॥१४॥
आर दुतोंडे अजगर ॥ महांडूल फोडसे कवडे थोर ॥ डोंब धामिणी एरंडाकार ॥ शंखपाळ किरडूं पैं ॥१५॥
पंचमुखी दशमुखी ॥ शतमुखी सहस्त्रमुखी ॥ एकेकाचे मुकुट मस्तकीं ॥ पडती जळती तडतडां ॥१६॥
पर्वताकार विशाल ॥ लांब जैसे मंदराचल ॥ ज्यांच्या दर्शनें तत्काल ॥ मृत्यु होय प्राणियां ॥१७॥
व्याघ्रवदन जंबुकानन ॥ वृकमुख गजवदन ॥ मातृशापेंकरून ॥ कुंडाग्नींत रिचवती ॥१८॥
धडधडां जळती विखार ॥ दुर्गंधीनें भरलें अंबर ॥ धन्य धन्य जनमेजय राजेंद्र ॥ प्रताप न मावे त्रिभुवनीं ॥१९॥
सहस्त्रवदना नव्हे लेखा ॥ ऐसे सर्प जाळिले देखा ॥ राजा म्हणे आणा तक्षका ॥ जेणें माझ्या जनका ग्रासिलें ॥२०॥
ऐसें ऐकतां द्विजगण ॥ तक्षकनामरूप स्मरून ॥ आकर्षिला मंत्रेंकरून ॥ घेत अवदान टाकावया ॥२१॥
तों मरणकालींचें अवचिन्ह ॥ तक्षकें तें जाणून ॥ धनुष्यापासून सुटे बाण ॥ तैसा गेला शक्रपदा ॥२२॥
तक्षक रडे ते कालीं ॥ म्हणे देवेंद्रा पाठिसीं घालीं ॥ शरणागता रक्षीं ये वेळीं ॥ बद्धांजली विनवीतसे ॥२३॥
ऋषि अवदानें टाकिती ॥ त्यासरिसे सर्प पडती ॥ निर्वंश केले निश्चिती ॥ उरले क्षितीं किंचित ॥२४॥
इंद्र म्हणे रे दुर्जना ॥ परम चांडाला खला मलिना ॥ अन्याय करितां करुणा ॥ किमपि नाहीं कां आली ॥२५॥
तक्षक म्हणे देवपाळा ॥ मी उत्तरीय होईन तुझ्या गळां ॥ शक्रें तेव्हां पाठीं घातला ॥ कश्यपसुत म्हणोनी ॥२६॥
पातालीं वासुकिशेषभुवनीं ॥ आकांत होत सर्पांलागुनी ॥ एका दुष्टानें केली करणी ॥ निर्वंश जाहला सर्पांचा ॥२७॥
कद्रूमातेचा महाशाप ॥ उत्तंक ऋषीचा विशेष कोप ॥ रुरूची भार्या सुखरूप ॥ डंखूनि पूर्वीं मारिली ॥२८॥
देवदूतीं बळेंकरूनी ॥ उठविली मागुती त्यांनीं ॥ मग लोहार्गला हातीं घेऊनी ॥ सर्प मारीत वनीं हिंडे ॥२९॥
कोटींच्या कोटी मारी विखार ॥ तरी न सरती दुराचार ॥ मग जन मेजयाचें सर्पसत्र ॥ तेथें तो साह्य जाहला ॥३०॥
असो वासुकी म्हणे जरत्कारी ॥ कंप सुटला आमुच्या शरीरीं ॥ कलेवर जाय चांचरी ॥ ज्वाला द्दष्टीं दिसताती ॥३१॥
अनुष्ठानीं बैसला आस्तिक मुनी ॥ माती बोले सद्नद होऊनी ॥ म्हणे बंधू वांचवीं ये क्षणीं ॥ मातुल तुझे सुपुत्रा ॥३२॥
तों सर्प सवघे मिळोन ॥ आस्तिकासी आले शरण ॥ भक्तांसी धांवे रमारमण ॥ तैसा धांवें ये काळीं ॥३३॥
मग तो आस्तिक ऋषिराणा ॥ धांवत वेगें सर्परक्षणा ॥ मनोवेगें सत्वर जाणा ॥ सर्प सत्रीं पावला ॥३४॥
तपस्तेज अंगीं प्रचंड ॥ जैसा उदेला प्रलयमार्तंड ॥ द्वारपाला आडदंड ॥ घालूं न शकती महाभयें ॥३५॥
आंत आला आस्तिक मुनी ॥ तों देखिली ऋषींची आस्थानी ॥ जैसे उगवले वासरमणी ॥ तपोधन तेजस्वी ॥३६॥
बलीचिये द्वारीं येऊन ॥ उभा ठाकला जैसा वामन ॥ तैसा आस्तिक देदीप्यमान ॥ तेज न माय मंडपीं ॥३७॥
बोलका जैसा अंगिरासुत ॥ उचलोनियां पद्महस्त ॥ स्तुति आशीर्वाद वदत ॥ ऋषी तटस्थ पाहती ॥३८॥
यज्ञनारायणा तुज नमन ॥ सकलब्रह्मवृंदा माझें अर्चन ॥ तुमचें मंत्रसामर्थ्य दारुण ॥ ब्रह्यांड नूतन कराल ॥३९॥
कुरुपांडवकुलवर्या ॥ आशीर्वाद तुज जनमेजया ॥ धन्य सामर्थ्य प्रतापसूर्या ॥ शत्रुनक्षत्रें विध्वंसिलीं ॥४०॥
तुष्टि पुष्टि ऐश्वर्य पुर्ण ॥ आयुष्यवृद्धि धर्माचरण ॥ शांति क्षमा श्रीविष्णुपूजज ॥ वर्धमान हो कां सदा ॥४१॥
यश कीर्ति औदार्य भजन ॥ आनंद सद्विवेक समाधान ॥ क्षेत्र दया उपरतिस्थान ॥ वर्धमान हो कां सदा ॥४२॥
निर्दोष यशाचे कोश ॥ भरोत अक्षयी कीर्तिविशेष ॥ माझें वांछित निःशेष ॥ होय संपूर्ण तुझियेनि ॥४३॥
तथास्तु ऐसें त्रिवार ॥ बोलती समस्त ऋषीश्वर ॥ आस्तिक म्हणे धन्य राजेंद्र ॥ सार्थक केलें जन्माचें ॥४४॥
पूर्वीं जाहले बहुत याग ॥ परी तृप्त येथें चत्वारिश्रृंग ॥ पडिलें नाहीं कांहीं व्यंग ॥ आश्चर्य मोठें जाहालें ॥४५॥
बुद्धीस उपमिजे बृहस्पती ॥ वैखरीं वसे सरस्वती ॥ तेजस्वीपणें  गभस्ती ॥ पवित्रपणें वैश्वानर ॥४६॥
दंडाविषयीं तमारिसुत ॥ लोकरक्षणीं इंदिराकांत ॥ राज्यरचना धन बहुत ॥ यक्षपति दुसरा पैं ॥४७॥
तपियांत जैसा व्योमकेश ॥ लोकरचनेंत सत्यलोकेश ॥ सभे बैसतां अमरेश ॥ जनमेजया दिससी तूं ॥४८॥
भार्गव दाशरथी भीष्म द्रोण ॥ धनुर्धर किरीटी अभिमन्य ॥ तैसा धनुर्वेदप्रवीण ॥ जनमेजया तूं एक ॥४९॥
वाल्मीकि  विश्वामित्र वसिष्ठ ॥ दधीचि अगस्ती अत्रि वरिष्ठ ॥ तयांतुल्य यथेष्ट ॥ धैर्य तप तुझें असे ॥५०॥
उपमन्यु भगीरथ भरत ॥ प्रयत्नाविषयीं तैसा तूं सत्य ॥ देवकीनंदन भीम हनुमंत ॥ तूं एक बलें तैसा पैं ॥५१॥
वयें दिससी बालक ॥ परी प्रतापें भरला सर्व लोक ॥ धाकटे दिसती चंद्रार्क ॥ परी प्रताप अद्भुत पैं ॥५२॥
जनमेजय म्हणे भाग्य अद्बुत ॥ ऐसा महाराज आला मंडपांत ॥ परी तक्षक जाळूनि याचें वांछित ॥ पूर्ण करीन शेवटीं ॥५३॥
म्हणोनि घातलें कनकासन ॥ म्हणे बैसें एक क्षण ॥ आस्तिक म्हणे मनीं कारण ॥ धरूनि एक आलों आहें ॥५४॥
तें पूर्ण करीन ऐसें वचन ॥ बोल मग मी बैसेन ॥ तों बोलती सदय ब्राह्मण ॥ राया बैसवीं ऋषीतें ॥५५॥
राव म्हणे मज्जनकभक्षक ॥ आधीं भस्म करीन तक्षक ॥ कीं कोणी जाहला त्यासी रक्षक ॥ त्यासहित रक्षा करीन मी ॥५६॥
मग मी रत्नराशी आणून ॥ आस्तिकासी अभिषेक करीन ॥ जें मागेल तें देईन ॥ तनु मन धन राज्यही ॥५७॥
विप्र म्हणती पळाला तक्षक ॥ त्यास सहस्त्राक्ष जाहला रक्षक ॥ ऐकतां कोपला नरनायक ॥ काय बोले तेधवां ॥५८॥
इंद्रासहित तक्षकासी ॥ भस्म करा दोघां दुष्टांसी ॥ जो परीक्षितिनृपासी भक्षी ॥ त्यासी कां रक्षी शचीवर ॥५९॥
इंद्रासहित तक्षकाय ॥ स्वाहा म्हणती ऋषिवर्य ॥ सिंहासनासहित अमरराय ॥ ब्राह्मणीं खालीं आणिला ॥६०॥
तपःसामर्थ्य अद्भुत ॥ आस्तिक दिनेश मूर्तिमंत ॥ वरीच रक्षी निर्जरनाथ ॥ महिमा अद्बुत ऋषीचा ॥६१॥
ऋषी म्हणती जनमेजयास ॥ तरीच हें कर्म पावेल सिद्धीस ॥ समाधान करून आस्तिकास ॥ कनकासनीं पूजिजे ॥६२॥
मग भूभुज बोलत ॥ ब्राह्मणा मागें अपेक्षित ॥ तंव ऋत्विग्जन नवल सांगत ॥ इंद्रें तक्षक दवडिला ॥६३॥
तुझा याग लक्षून ॥ भयभीत दशशतनयन ॥ तक्षक उत्तरीयवस्त्रें गुंडाळून ॥ भिरकाविला अंतरिक्षीं ॥६४॥
अलातचक्रवत विखार ॥ गगनीं फिरे तो दुराचार ॥ दक्षिणेपासून उत्तर ॥ इतका थोर पसरला ॥६५॥
सुसाटें गर्जे गगनीं ॥ जाहला ऊर्ध्वपुच्छ अधोवदनी ॥ तों आस्तिकें उचलोनि पाणी ॥ तिष्ठ तिष्ठ वचन बोले ॥‍६६‍॥
ब्राह्मण म्हणती जनमेजयासी ॥ आम्ही भस्म करूं तक्षकासी ॥ तूं सन्मानूनि आस्तिकासी ॥ अपेक्षित देईं कां ॥६७॥
आस्तिकासी राव म्हणत ॥ प्रसन्न जाहलों माग इच्छित ॥ येरू म्हणे याग समाप्त ॥ करावा आतां एथूनि ॥६८॥
जाहली एथूनि आतां सीमा ॥ उरग न जाळीं राजोत्तमा ॥ जाहला पुरुषार्थ कीं क्षमा ॥ इतुकें आम्हां देइजे ॥६९॥
जनमेजय खोंचला अंतरीं ॥ म्हणे माझा तक्षक मुख्य वैरी ॥ तो वेगळा करून समस्त धरित्री ॥ राज्य तुज समर्पीन ॥७०॥
न करीं माझ्या यागाचें खंडन ॥ घालितों सहस्त्र लोटांगण ॥ आस्तिक म्हणे तूं पुण्यपरायण ॥ दुसरें वचन न बोलें ॥७१॥
सर्पास जिव्हा दोनी ॥ एक जिव्हा तुझे वदनीं ॥ सत्त्वशीला पुण्यखाणी ॥ विटाळवाणी होईल तुझी ॥७२॥
असे मागणें एवढें एक ॥ आणीक मागेन तरी तो नरक ॥ जैसे कुंजरद्विज देख ॥ माघारे आंत न जाती ॥७३॥
डोंबाघरीं आपणास विकिलें ॥ हरिश्चंद्र सत्त्व रक्षिलें ॥ सत्त्वरक्षणा वना गेले ॥ पांडव आणि रघुनाथ ॥७४॥
कांति नगरींचा श्रियाळ ॥ भोजनास दिधलें पोटींचें बाळ ॥ शिबिराजें मांस सकळ ॥ कपोताशीं तुकियेलें ॥७५॥
इतुकें बोलिला जरत्कारीनंदन ॥ परी रायाचें असंतुष्ट मन ॥ मग भ्रूसंकेतेंकरून ॥ संकेत दावी मांत्रिकां ॥७६॥
मंत्रबळें ओढिती तक्षक ॥ आस्तिकें रोंविला लोहकंटक ॥ ऋषीचें सामर्थ्य अधिक ॥ कोणातेंही उपडेना ॥७७॥
विप्र म्हणती राजनंदना ॥ मान देईं आस्तिकवचना ॥ आमुची पाळीं हेचि आज्ञा ॥ आग्रह सोडीं तत्त्वतां ॥७८॥
असंख्यात जाळिले सर्प ॥ लोकीं वाढविला प्रताप ॥ यशाच्या मोटा अमूप ॥ किती बांधिसी राजेंद्रा ॥७९॥
अपूर्ण होमाचा विषाद ॥ मनांत न धरीं कांहीं खेद ॥ ब्राह्मणांस जेणें आनंद ॥ यज्ञ संपूर्ण तोचि पैं ॥८०॥
ऐसें बोलतां ऋत्विज ॥ अवश्य म्हणे भूभुज ॥ आस्तिकासी वदे महाराज ॥ यज्ञ संपविला तव आज्ञें ॥८१॥
जयजयकार करी ॥ आस्तिक ॥ आनंदले जन सकळिक ॥ धन मान देऊनि देख ॥ विप्र तोषवी राजेंद्र ॥८२॥
वस्त्र अलंकार अपार धन ॥ देऊनि पूजिला जरत्कारीनंदन ॥ आस्तिक आणि सकल ब्राह्मण ॥ देऊनि मान बोळविले ॥८३॥
तक्षक मुक्त जाहला ॥ तोही स्वस्थळासी पावला ॥ आनंदसमुद्र उचंबळला ॥ नागलोकीं तेधवां ॥८४॥
आस्तिक आला सर्पभुवनीं ॥ विखार येती लोटांगणीं ॥ म्हणती तूं धन्य या त्रिभुवनीं ॥ तुझें स्मरणें दोष नुरे ॥८५॥
जे करिती आस्तिकस्मरण ॥ त्यांतें न बाधी सर्प पूर्ण ॥ जो सर्प स्मरणासी नेदी मान ॥ मस्तक शतचूर्ण होय त्याचें ॥८६॥
हें आस्तिकाख्यान संपूर्ण ॥ जे करिती श्रवण पठण ॥ त्यांलागीं सर्प देखून ॥ पळती जाण भय भीत ॥८७॥
तुझ्या चरित्रकथा कीर्तिती ॥ जे गृहीं संग्रहिती वाचिती ॥ सर्प तत्काळ उठोनि पळती ॥ पुन्हां न येती त्या ठाया ॥८८॥
तुझे नाममंत्रेंकरून ॥ उतरे सर्पविष दारुण ॥ तुझें करिती जेथें स्मरण ॥ त्या स्थला त्यागून जांऊ आम्ही ॥८९॥
वाटेनें जातां वनांतरीं ॥ जो तुझें क्षणक्षणां स्मरण करी ॥ तो मार्ग सोडूनियां दूरी ॥ जाऊं आम्ही तत्काळ ॥९०॥
आमुचें मैथुन देखती ॥ तुझें स्मरण जरी करिती ॥ त्यांस आम्ही रक्षूं निश्चितीं ॥ पाठी न लागूं सर्वथा ॥९१॥
सकलसर्पमुख्य शेष वासुकी ॥ भाष देती आस्तिकालागीं ॥ तुझें स्मरण करिती जे प्रसंगीं ॥ त्यांसी आम्ही नातळूं ॥९२॥
ते मर्यादा अद्यापि जाण ॥ सर्प चालविती संपूर्ण ॥ व्यसें लिहिलें हें प्रमाण ॥ असत्य कोण म्हणेल ॥९३॥
सर्पसत्र संपलें तत्त्वतां ॥ पुढें वर्तली ती कथा ॥ शौनकादि ऋषी समस्तां ॥ सूत सांगे आल्हादें ॥९४॥
जनमेजय राव मनांत ॥ ऐकूं इच्छी पूर्वजांचें चरित ॥ तों व्यास देव अकस्मात ॥ येता जाहला पूर्वभाग्यें ॥९५॥
देखतां साष्टांग नमन ॥ करिता जाहला परीक्षितिनंदन ॥ कनकासनीं बैसवून ॥ षोडशोपचारें पूजिला ॥९६॥
चरणीं पुढतीं पुढती ठेवूनि शिर ॥ म्हणे ऐकेन पूर्वजांचें चरित्र ॥ साठ लक्ष पवित्र ॥ तुवां प्रबंध रचियेला ॥९७॥
त्यांत सवालक्ष दिधलें मानवां ॥ तें मज जगद्नुरो श्रवण करवा ॥ मग वैशंपायनास तेधवां ॥ आज्ञा करी वेदव्यास ॥९८॥
रायासी श्रवण करवीं भारत ॥ ऐसें बोलोन सत्यवती सुत ॥ अंतर्धान पावला त्वरित ॥ सूर्य अस्त पावे जैसा ॥९९॥
यावरी जनमेजय श्रोता निपुण ॥ वक्ता व्यासशिष्य वैशंपायन ॥ सभा घनवटली संपूर्ण ॥ ऋषि राजर्षि वैसले ॥१००॥
गृहस्थ ब्रह्माचारी वानप्रस्थ ॥ सभेसी बैसले आवडीं समस्त ॥ चरी वर्ण आर्तभूत ॥ श्रवणपंक्तीं बैसले ॥१०१॥
नावडे भारतश्रवण ॥ तो मनुष्य पशूसमान ॥ असो यावरी वैशंपायन ॥ काय बोलता जाहला ॥१०२॥
चेदिदेशीं वसुनृपनाथ ॥ इंद्राचा मित्र अत्यंत ॥ तेणें येऊनि तपोवनांत ॥ आराधन केलें इंद्राचें ॥१०३॥
त्यागूनि राज्य धनुष्यबाण ॥ वेष्टूनियां वल्कलवसन ॥ अन्न फल तोय वर्जून ॥ नियमन केलें मनेंद्रियां ॥१०४॥
खडतर तप देखोन ॥ प्रसन्न जाहला शचीरमण ॥ म्हणे सखया शरीत दंडून ॥ तपकष्ट करूं नको ॥१०५॥
पृथ्वीवरी तूंचि इंद्र ॥ मजसमान राजेंद्र ॥ समुद्रवलयांकित पृथ्वी समग्र ॥ राज्य करीं तूंचि पैं ॥१०६॥
वेणुदंड उंच प्रचंड ॥ इंद्रध्वज उभवीं अखंड ॥ संवत्सरप्रतिपदेस सुघड ॥ अत्यादरें पूजीं कां ॥१०७॥
संवत्सराचे आदि ॥ इंद्रध्वज पूजितां यथाविधि ॥ तेणें शत्रुनाश त्रिशुद्धि ॥ ऐश्वर्यसिद्धि विशेष ॥१०८॥
तेच दिवसापासून ॥ संवत्सरप्रतिपदेस जन ॥ करिती इंद्रध्वजपूजन ॥ कीर्ति कल्याण तेणें सदा ॥१०९॥
जो इंद्रध्वजपूजा अव्हेरी ॥ तो दरिद्री दुःखी जन्मवरी ॥ पूजिती भावें त्यांचे मंदिरीं ॥ पुरवी वृत्रारि संपदा ॥११०॥
पृथ्वीचें राज्य संपूर्ण ॥ चैद्यवसूस समर्पून ॥ स्वपदा गेला पाकशासन ॥ मित्रमन तोषवूनी ॥१११॥
प्रजापालनीं परम चतुर ॥ त्याकरितां नाम उपरिचर ॥ त्यास जाहले पांच पुत्र ॥ नामें पवित्र ऐका पां ॥११२॥
बृहद्रथ प्रत्यग्र कुशांब सगुण ॥ महाव्रत चौथा पांचवा मणिवाहन ॥ पांचही पुत्र इंद्रासमान ॥ प्रताप गहन न वर्णवे ॥११३॥
वसुमती नगरापुढून  ॥ शक्तिमती नदी वाहे पूर्ण ॥ तीस कामाचारें पर्वतें कोंडून ॥ दुराग्रहें तो भोगीत ॥११४॥
कालाहनामा पर्वत ॥ शक्तिमती नदीस भोगीस ॥ प्रवाह खुंटला समस्त ॥ उदक किंचित मिळेना ॥११५॥
मृगयामिषें शोध करीत ॥ तेथें पावला नृपनाथ ॥ हाणूनियां सबळ लाथ ॥ कालाह पर्वत फोडिला ॥११६॥
जलप्रवाह जाहला मुक्त ॥ तंव ते सरिता होऊनि मूर्तिमंत ॥ उपरिचर रायास स्तवीत ॥ म्हणे पुरुषार्थ केला त्वां ॥११७॥
पर्वतवीय कुमार कुमारी ॥ जन्मलीं हीं माझे उदरीं ॥ हीं तूं राया आंगिकारीं ॥ परम सुंदर दोघेंही ॥११८॥
शक्तिमती अपत्यें देऊनि दोघें ॥ प्रवाहरूपें चालली वेगें ॥ कन्येचें स्वरूप देखूनि अनंगें ॥ मोहिला तो नृपवर ॥११९॥
गिरिका नामें ती वेल्हाळ ॥ रायें पत्नी केली तत्काळ ॥ बंधु तिचा सबळ ॥ सेनापति केला तो ॥१२०॥
सुरतानंदें नृपनाथ ॥ तिसीं बहुकाल रमत ॥ एकदां ती असतां ऋतुस्त्रात ॥ राव गेला मृगयेसी ॥१२१॥
परम सुंदर उद्यान ॥ छाये बैसला राव सुखघन ॥ तों गिरिका आठवतां मन ॥ मनसिजें पूर्ण व्यापिलें ॥१२२॥
आठवी सुरतानंदसुख ॥ वीर्य उसळलें अधोमुख ॥ क्षितीं न पडतां तात्काळिक ॥ पर्णद्रोणीं धरियेलें ॥१२३॥
म्हणे स्त्री घरीं ऋतुस्त्रात ॥ तीस हें पाठवावें त्वरित ॥ श्येनपक्षियाजवळी देत ॥ आज्ञा करी राव त्यातें ॥१२४॥
गिरिकेसी देईं हें रेत ॥ मग चंचूंत धरूनि पक्षी जात ॥ तों अनेक विहंगम उन्मत्त ॥ पाठीं धांवती तयाचे ॥१२५॥
हा एकला पक्षी बहुत ॥ युद्ध करितां सांडलें रेत ॥ यमुनाजळीं तें पडत ॥ मग भक्षीत मत्स्यिणी ॥१२६॥
मस्स्यिण्युदरीं गर्भ वाढत ॥ तों मत्स्यघ्नें धरिली अकस्मात ॥ मांसाळ देखोनि बहुत ॥ विदारीत तियेतें ॥१२७॥
तों कुमार कुमारी दोघें जण ॥ जावळीं निघालीं सुगुण ॥ उपरिचर राजास नेऊन ॥ भेटविलीं किरातें ॥१२८॥
संतोषला नृपनाथ ॥ बाललेणीं लेववीत ॥ मत्स्यनामा पुत्र आपण घेत ॥ कन्या देत कैवर्तका ॥१२९॥
जिचे पोटीम दोघें जन्मलीं ॥ ती अद्रिकानामें देवांगना वहिली ॥ ब्रह्मशापें मत्स्यी जाहली ॥ यमुनाजळीं बहुकाळ ॥१३०॥
कुमार कुमारी उपजतां जाण ॥ ती स्वर्गा गेली उद्धरोन ॥ असो रायें मत्स्यपुत्र नेऊन ॥ मत्स्यदेशीं राव केला ॥१३१॥
कन्या दिधली जे कैवर्तकाप्रती ॥ तिचें नांव ठेविलें सत्यवती ॥ सौंदर्यास उणा रोहिणीपती ॥ रती दमयंती दासी तिच्या ॥१३२॥
पितृआज्ञेनें सुंदरी ॥ नौका रक्षी यमुनातीरीं ॥ परी जन्मली ते मत्स्योदरीं ॥ दुर्गंधि आंगीं बहुतचि ॥१३३॥
तों तीर्थयात्रा करीत ॥ पराशर ऋषि पातला तेथ ॥ सत्यवती बसून नौकेंत ॥ नेती जाहली पैलपारा ॥१३४॥
मध्यभागीं नौका जात ॥ देखून परम एकान्त ॥ मन्मथें व्यापिला शक्तिसुत ॥ विलोकीत तियेतें ॥१३५॥
म्हणे पद्मनेत्रे सुंदरी ॥ मजशीं सुरतानंदें क्रीडा करीं ॥ मग बोले दाशकुमारी ॥ विपरीत कर्म केवीं करूं ॥१३६॥
अंगनादेह विक्रीत यथार्थ ॥ पुढें वरग्राहक न ये कीं सत्य ॥ भंगितां माझें कुमारीत्व ॥ पुढें अनर्थ जन्मवरी ॥१३७॥
दिवसप्रथमप्रहर देख ॥ उभयतटीं पाहती लोक ॥ रहस्य प्रकटेल तात्कालिक ॥ उपहास जन्मवरी ॥१३८॥
माझा पिता कैवर्तक पाहीं ॥ त्यासी प्रार्थून तूं मज घेईं ॥ ऋषि म्हणे इतुक्याचें कार्य नाहीं ॥ भोग देईं आतांचि ॥१३९॥
पाहती जरी नारी नर ॥ पाहें माझा चमत्कार ॥ अभ्रें आच्छादूनि दिनकर ॥ धूम्राकार नभ झालें ॥१४०॥
दुर्गंधि दवडूनि समग्र ॥ सुवासिक केलें तिचें शरीर ॥ भोंवता एक योजनमात्र ॥ सुगंध सुंदर धांवतसे ॥१४१॥
मजशीं करितां सुरत ॥ तुझें न मोडे कुमारीत्व ॥ पुढें राव वरील यथार्थ ॥ वचन सत्य जाण पां ॥१४२॥
मनांत म्हणे सुंदरी ॥ हा केवळ ईश्वर निर्धारीं ॥ सुरतयुद्धा ते अवसरीं ॥ प्रवर्तलीं दोघें जणें ॥१४३॥
क्रीडाकौतुकेंकरून ॥ इच्छा जाहली परिपुर्ण ॥ पराशर म्हणे तुज निधान ॥ पुत्ररत्न होईल ॥१४४॥
मनोरथ करुनि पूर्ण ॥ निघाला शक्तिनंदन ॥ तपा आंचवला पूर्ण ॥ पुन्हां साधूं चालिला ॥१४५॥
तों नवमास भरतां पूर्ण ॥ पळोपळीं प्रकाशे जैसा अरुण ॥ कीं उदयाचलीं उगवे सहस्त्रकिरण ॥ तैसा पुत्र जन्मला ॥१४६॥
षङ्गुणश्वर्यक्त ॥ जन्मला व्यास प्रतापवंत ॥ त्याचे ज्ञानास नाहीं अंत ॥ जो विख्यात त्रिभुवनीं ॥१४७॥
एकमुखाचा ब्रह्मदेव ॥ केवल द्विबाहु रमाधव ॥ कीं भाललोचन शिव ॥ स्वयमेव अवतरला ॥१४८॥
जो वसिष्ठाचा पणतू होय ॥ शक्तीचा पौत्र निश्चय ॥ त्या पराशरसुताचें महत्त्व ॥ पाहें कोणा न वर्णवे ॥१४९॥
ऐसा तो शुकतात पूर्ण ॥ सत्यवतीउदररत्न ॥ जगद्नुरु कृष्णद्वैपायन ॥ यमुनाद्वीपीं जन्मला ॥१५०॥
वेद शास्त्रें पुराणें बहुत ॥ चतुदेश विद्या कला समस्त ॥ सर्वविद्यापारंगत ॥ उपजतांच महाज्ञानी ॥१५१॥
जननीस नमस्कारून पाहीं ॥ म्हणे तपा जावया आज्ञा देईं ॥ सत्यवती म्हणे ते समयीं ॥ तृप्ति नाहीं तुज पाहतां ॥१५२॥
तुझा पाहतां वदनचंद्र ॥ नृत्य करी मम मानसचकोर ॥ व्यास म्हणे स्मरतांच सत्वर ॥ येईन मी तुजपाशीं ॥१५३॥
ऐसा दावूनि संकेत ॥ योगमार्गें गेला गुप्त ॥ नाहीं मोडलें कुमारीत्व ॥ सुखी जाहली सत्यवती ॥१५४॥
ज्याचे मुखकमलापासून ॥ चिद्रस द्रवला परिपूर्ण ॥ वाङ्नयामृतेंकरून ॥ त्रिजगत पूर्ण धालें हो ॥१५५॥
वेदार्थ केला सुगम ॥ म्हणोन वेदव्यास नाम ॥ कीं वेदाब्जविकासक परम ॥ व्यासभास्कर जन्मला ॥१५६॥
पंचम वेद भारत ॥ शिष्यपुत्रांलागीं देत ॥ पुलस्ति जैमिनि सुमंत ॥ गालव आणि संजय ॥१५७॥
सहावा शुक निजसुत ॥ ज्ञानी केला अत्यद्भुत ॥ जेणें श्रवण करवून भागवत ॥ परीक्षिति उद्भरिला ॥१५८॥
इतुका जाहलिया गतकथार्थ ॥ जनमेजय राव पुसत ॥ आमच्या पूर्वजांसी भारत ॥ किमर्थ म्हणती सांग पां ॥१५९॥
यावरी बोले वैशंपायन ॥ कुरुवंशीं विख्यात पूर्ण ॥ दुष्यंत राजा गुणनिधान ॥ चक्रवर्ती जन्मला ॥१६०॥
प्राची प्रतीची उत्तर दक्षिण ॥ चार्‍ही दिशा आक्रमून ॥ पृथ्वीचें राज्य संपूर्ण ॥ आज्ञेंत चालवी राव तो ॥१६१॥
नऊ खंडें छप्पन्न देश ॥ सप्तद्वीपींचे लोक निशेःष ॥ दुष्यंतराजा निर्दोष ॥ धनें वसनें तोषवी ॥१६२॥
ज्याचे भाग्याची गणना ॥ नव्हेचि कदा सहस्त्रवदना ॥ सौंदर्यासी मदन उणा ॥ देवराणा दुसरा तो ॥१६३॥
अधर्माची कांहीं वार्ता ॥ राज्यांत नाहीं तत्त्वतां ॥ दुःख दरिद्र रोग पाहतां ॥ कोणालागीं नसेचि ॥१६४॥
यथाकालीं वर्षे घन ॥ सुखरूप नांदती चार्‍ही वर्ण ॥ वेदघोषें गर्जती ब्राह्मण ॥ चर्चा करिती शास्त्रांची ॥१६५॥
वर्णूं काय आतां बहुत ॥ विष्णूसमान तो राव दुष्यंत ॥ षङ्गुणैश्वर्य़मंडित ॥ प्रतापसूर्य तेजस्वी ॥१६६॥
बळें परम तो सबल ॥ उपडूं शके मंदराचल ॥ दुष्टदंडनीं प्रत्यक्ष काल ॥ उदार मेघासारिखा ॥१६७॥
वेदशास्त्रीं निपुण बहुत ॥ धनुर्वेदपारंगत ॥ नाना वहनीं बैसोन फिरत ॥ नसे अंत विद्येसी ॥१६८॥
दुष्यंत राव मृगयेसी ॥ निघाला एकदां दलभारेंसीं ॥ कीं समुद्र फुटे तैसी ॥ सेना चाले सांगातें ॥१६९॥
चतुरंगदल अद्भुत ॥ मिरवत जातसे दुष्यंत ॥ नारी नर गोपुरींहूनि पाहात ॥ म्हणती मन्मथ दुसरा हा ॥१७०॥
तंतवितंतघनसुस्वर ॥ वाद्यें वाजती अपार ॥ चंड पर्वत नद्या थोर ॥ उल्लंघून जातसे ॥१७१॥
नानावृक्षमंडित ॥ वनें उपवनें देखे अद्भुत ॥ ऋष्याश्रम विलोकीत ॥ दर्शनें घेत जातसे ॥१७२॥
दुष्ट श्वापदें अपार वधीत ॥ येता जाहला कश्यपारण्यांत ॥ कण्वऋषीचे आश्रमांत ॥ प्रवेशला राजेंद्र तो ॥१७३॥
तों कोणी न दिसे समोर ॥ मग गंभीर गर्जे नृपवर ॥ म्हणे आश्रमीं आहे काय ऋषीश्वर ॥ प्रत्युत्तर कोणी नेदी ॥१७४॥
तों लावण्यामृतसरिता ॥ बाहेर आली ऋषिदुहिता ॥ कीं शात कुंभदिव्यलता ॥ सुगंधखाणी पद्माक्षी ॥१७५॥
विकुंठवनिता रमा ॥ तिची दुसरी हे अपर प्रतिमा ॥ कीं सरस्वती आणि उमा ॥ द्यावी उपमा तयांची ॥१७६॥
रुपयौवनचातुर्यखाणी ॥ मंडित दिव्यकनकाभरणीं ॥ राजेंद्रासी सन्मानूनी ॥ आसन देत बैसावया ॥१७७॥
स्वागत पुसोन समस्त ॥ अर्ध्यपाद्यविधीं पूजित ॥ राव तोषला मनांत ॥ म्हणे मंडित सर्वगुणीं ॥१७८॥
मग बोले ते कामिनी ॥ राजचक्रचूडामणी ॥ तुमचें नाम ऐकावें श्रवणीं ॥ ऐसें मनीं वाटतें ॥१७९॥
स्त्रेह दिसतो बहुत ॥ अंतर शब्दें जाणवा समस्त ॥ मग बोले दुष्यंत ॥ वचनें तृप्त जाहलों ॥१८०॥
सुलक्षण चातुर्यखाणी ॥ मैथिलनरेंद्र विख्यात त्रिभुवनीं ॥ त्याचा पुत्र मी सुलक्षणी ॥ दुष्यंतराव नाम माझें ॥१८१॥
कण्वऋषीचें दर्शन घ्यावें ॥ म्हणून आलों सद्भावें ॥ केव्हां येतील बोलावें ॥ सुवदने पिकस्वरे ॥१८२॥
शकुंतला म्हणे नृपनाथा ॥ फळें आणावया गेला पिता ॥ तो येईल त्वरित आतां ॥ विलंब कांहीं न लागेचि ॥१८३॥
यालागीं नृपचक्रमुकुटावतंसा ॥ क्षणभरी तुम्ही स्वस्थ वैसा ॥ इच्छा असेल जे मानसा ॥ ते परिपूर्ण होईल ॥१८४॥
देखोनि परम एकान्त ॥ राजास जाची मन्मथ ॥ पुन्हां तीस बोलावीत ॥ राव दुष्यंत चतुर तो ॥१८५॥
राव म्हणे सद्नुणखाणी ॥ ऊर्ध्वरेता कण्वमुनी ॥ त्यासी तूं जाहलीस नंदिनी ॥ प्रकट वचन करीं तें ॥१८६॥
मग चातुर्यसरोवरमराळी ॥ बोलत सुरस ते वेळीं ॥ म्हणे एका तपस्वियाजवळी ॥ कण्वें कथा सांगितली ॥१८७॥
ते म्यां मनीं धरिली पूर्ण ॥ तेच तुजपाशीं सांगेन ॥ पूर्वीं विश्वामित्र गाधिनंदन ॥ तप दारूण तेणें केलें ॥१८८॥
तपःपुण्याचल वाढे अद्भुत ॥ त्यापुढें मेरु ढेंकूळ दिसत ॥ पुरंदर चित्तीं चिंताक्रांत ॥ मग प्रेरीत मेनिकेतें ॥१८९॥
म्हणे जाऊन तूं सुंदरी ॥ कौशिकतपासीक्षय करीं ॥ मी पुरवीन सामग्री ॥ जें जें इच्छिसी मानसीं ॥१९०॥
येरी म्हणे विश्वामित्र ॥ तपस्वियांमाजी अति पवित्र ॥ भूमंडळीं अपरिमित ॥ उदयास्तरहित तो ॥१९१॥
हा प्रतिसृष्टीचा धाता पूर्ण ॥ शापें भस्म करील त्रिभुवन ॥ मग बोले सहस्त्रनयन ॥ साधीं कारण एवढें ॥१९२॥
वस्त्रें अलंकारमंडित ॥ मेनिका आली कौशिकारण्यांत ॥ ऋषीस नमूनि त्वरित ॥ नृत्यकौतुककला दावी ॥१९३॥
मग वस्त्रें ठेवूनि तीरीं ॥ स्त्रान करी कासारीं ॥ सवेंचि आली बाहेरी ॥ वस्त्रें घ्यावयाकारणें ॥१९४॥
तों मलयाचलींचा सुगंध वात ॥ वस्त्र तिचें उडवून नेत ॥ येरी नग्नचि चमकत ॥ धांवे वस्त्र धरावया ॥१९५॥
वामहस्त कामसदनीं ॥ झांकूनि धांवे लावण्यखाणी ॥ मृगेंद्रकटी कुरंगनयनी ॥ विलोकिली कौशिकें ॥१९६॥
विसरला वैराग्यज्ञान ॥ धांवोन देत आलिंगन ॥ सुरतानंदें दोघें पूर्ण ॥ क्रीडत एकांतीं यथेच्छ ॥१९७॥
बहुकाल तीस भोगीत ॥ तेव्हां जाहला वीर्यपात ॥ मग ऋषि सावध होत ॥ म्हणे तपासी आंचवलों ॥१९८॥
कौशिक तपासी चालिला पुढती ॥ मेनिका जाय स्वर्गाप्रती ॥ वाटेस हिमालय पर्वतीं ॥ गर्भ टाकिला तत्काल ॥९९॥
कन्यारूप बाळ सत्वर ॥ टाकूनि गेली ते निष्ठुर ॥ पक्षी मिळोनि समग्र ॥ पक्षच्छाया वरी करिती ॥२००॥
मधुरस आणून स्त्रेहमेळीं ॥ मुखीं घालिती क्षुधाकाळीं ॥ कोणी दुष्ट येतां जवळी ॥ झडपूनि दवडिती आवेशें ॥२०१॥
तों कण्व ऋषि आला तेथ ॥ देखे बाळ रक्षिती शकुंत ॥ उचलोनि ओसंगा घेत ॥ गृहा आणूनि प्रतिपाळी ॥२०२॥
शकुंतीं रक्षिली यथार्थ ॥ शकुंतला नामें पिता बाहत ॥ पालन केलें आजपर्यंत ॥ इतुका वृत्तान्त असे हा ॥२०३॥
मनीं म्हणे दुष्यंत ॥ हे स्वर्गींची अप्राप्त वस्त ॥ मज होईल जरी प्राप्त ॥ नाहीं अंत भाग्यासी ॥२०४॥
दुष्यंत म्हणे नितंबिनी ॥ तूं लावण्यरत्न खाणी ॥ तुज वास या काननीं ॥ योग्य नव्हे तत्त्वतां ॥२०५॥
तरी लाज सांडून सकळी ॥ जरी मज वरिसी ये काळीं ॥ कीर्ति वाढेल या भूमंडळीं ॥ पट्टराणी तूं साच ॥२०६॥
देवां दुर्लभ पदार्थ ॥ ते ते मत्सदनीं आहेत यथार्थ ॥ पृथ्वीची स्वामिनी सत्य ॥ होशील आजपासूनी ॥२०७॥
अष्टविवाहांमाजी जाण ॥ उत्तम असे गांधर्वलग्न ॥ जरी घेईल तुझें मन ॥ तरी माळ घालीं कां ॥२०८॥
मग म्हणे शकुंतला ॥ यथार्थ बोलसी चतुर भुपाला ॥ परी पितयास न सांगतां ये वेळां ॥ व्यभिचारकर्म दिसे हें ॥२०९॥
तरी क्षणभरी राहें तत्त्वतां ॥ आतां आश्रमा येईल माझा पिता ॥ त्यापाशीं मागोन करीं कांता ॥ नृपनाथा गुणालया ॥२१०॥
येरू म्हणे आपुलें मन ॥ आपणा वडील आहे पूर्ण ॥ आदि मध्यें अंतीं जाण ॥ आपुले आपण सांगाती ॥२११॥
शकुंतला विचारी मनीं ॥ हा गेलियावरी एथुनी ॥ द्दष्टीं न पडे पुन्हां नयनीं ॥ बहुत तपें साधितां ॥२१२॥
मग हास्यवदनें बोलत ॥ मज भाष द्यावी यथार्थ ॥ माझे पोटीं होईल जो सुत ॥ राज्यछत्र द्यावें तया ॥२१३॥
दुष्यंत उचलोन हस्त ॥ त्रिवार तियेसी भाष देत ॥ तूं पटटराणी यथार्थ ॥ तुझा पुत्र छत्रपति ॥२१४॥
हें माझें सत्यवचन ॥ उल्लंघूं न शके विधि ईशान ॥ मग शकुंतला माळ घालून ॥ अनुसरली तयासी ॥२१५॥
संपूर्ण जाहलें सुरत ॥ गर्भ राहिला उदरांत ॥ ऋषिभयें राव निघत ॥ मग बोले तियेसी ॥२१६॥
देऊनि आलिंगन चुंबन ॥ म्हणे तुज न्यावया पाठवीन ॥ छत्रें चामरें शिबिका यान ॥ तुज धाडीन आणावया ॥२१७॥
राव निघे वेगेंकरून ॥ तिजविषयीं गुंडाळत मन ॥ परी कण्वभय वाटे दारुण ॥ शापील येऊनि महाऋषि ॥२१८॥
मार्गस्थ पाहून नृपाला ॥ सद्नद होय शकुंतला ॥ तों कण्वऋषि आश्रमा आला ॥ घरांत अबला लपतपे ॥२१९॥
ऋषीनें जाणिलें ज्ञानद्दष्टीं ॥ दुष्यंताशीं पडली गांठी ॥ संतोषोनि परम पोटीं ॥ आश्वासीत कन्येतें ॥२२०॥
मनीं कांहीं न धरावें आन ॥ उत्तम जाहलें गांधर्वलग्न ॥ येरीनें धांवोनि धरिले चरण ॥ वर्तमान सकल सांगत ॥२२१॥
कण्व परम आनंदत ॥ म्हणे पुरले माझे मनोरथ ॥ तुझा भ्रतार आयुष्मंत ॥ तुजसहित सुखी असो ॥२२२॥
ब्रह्मानंदें म्हणे श्रीधर ॥ पुढें कथा रसाळ फार ॥ श्रवण करोत पंडित चतुर ॥ शकुंतलाख्य़ान हें ॥२२३॥
सुरस पांडवप्रताप ग्रंथ ॥ आदिपर्व व्यासभारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ तृतीयाध्यायीं कथियेला ॥२२४॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ आदिपर्वटीका श्रीधरकृत ॥ व्यासजन्म शकुंतलादुष्यंत ॥ यांचें चरित्र कथियेलें ॥२२५॥
इति श्रीश्रीधरकृतपांडवप्रतापे तृतीयाध्यायः ॥