पांडवप्रताप - अध्याय ८ वा

॥ श्री गणेशाय नमः ॥
कुंतीमाद्री उदर गगनांत ॥ उदय पावले पंच आदित्य ॥ कीं पंचशाव कांशीं ऐरावत ॥ पंडु विचरे काननीं ॥१॥
वस्त्र भूषणां वीण ॥ दिसती परम शोभा यमान ॥ क्रीडा करिती कौतुकें करून ॥ माता पिता संतोषती ॥२॥
ऋषि आणि ऋषिका मिनी ॥ देव स्वरूपें म्हणूनी ॥ फलें मूलें उपचार देऊनी ॥ क्रीडाकौतुक विलो किती ॥३॥
पंच कुमारां सहित कुंती ॥ दिव्य वनीं कौतुकें विचरे ती ॥ माद्री आणि पंडुनृपती ॥ अन्य काननीं वसती हो ॥४॥
वृक्ष भेदीत गेले गगन ॥ माजी न दिसे सूर्य किरण ॥ वसंत अवतरला संपूर्ण ॥ शोभे वन फल पुष्पीं ॥५॥
कोकिलांचे सुस्वर ॥ कमलीं भ्रमरांचे झंकार ॥ हंसहं सिणी प्रीतीं प्रीतीं थोर ॥ सुरतानंदें क्रीडती ॥६॥
करी आणि करिणी ॥ मृग आणि कुरंगिणी ॥ चक्रवाक त्याम धूनी ॥ अति संतोषें विचरती ॥७॥
बाप रे न चुके होणार ॥ ह्र्दयीं संचरला काम विखार ॥ रक्षिला होता दिवस फार ॥ तो फुंफाटत ऊठिला ॥८॥
घ्यावया पंडूचे प्राण ॥ मनीं उद्भवला पंच बाण ॥ आधींच तें एकान्त वन ॥ वनिता मंडन माद्री सवें ॥९॥
मरण विसरोनि पतंग ॥ दीपावरी पडे सवेग ॥ तैसें माद्रीचें अंग ॥ पंडुराज स्पर्शीतसे ॥१०॥
वाम हस्तें आकळी नारी ॥ सव्य हस्तें आसुडी निरी ॥ अहा म्हणे तदा माद्री ॥ मरण तुम्हांसी या कर्में ॥११॥
परी नाय केचि नृपती ॥ बळोंचि मिसळला सुरतीं ॥ वीर्य होतां अधोगती ॥ गेला प्राण निघो नियां ॥१२॥
माद्रीचे शरीरावरी अद्भुत ॥ पसरलें पंडुनृपाचें प्रेत ॥ दीर्घ स्वरें रोदन करीन ॥ ऐकतां कुंती धांविन्नली ॥१३॥
कुंतीसी म्हणे माद्री ॥ कुमार ठेवूनि बाहेर दूरी ॥ तूं जवळी येईं झडकरी ॥ अनर्थ थोर जाहल ॥१४॥
अंतरें ठेवूनि पंच सुत ॥ जवळी येतां देखिलें राज प्रेत ॥ हाहाकार पृथा करीत ॥ नाहीं अंत शोकातें ॥१५॥
मग म्हणे माद्री प्रती ॥ म्यां बहुत दिवस रक्षिला नृपती ॥ मूर्खे तुवां आजि एकांतीं ॥ परम प्रलय केला हा ॥१६॥
माद्रा म्हणे म्यां वारिलें बहुत ॥ परी नाय केचि नृपनाथ ॥ अहो होणार बळवंत ॥ हरिहरांसी टळेना ॥१७॥
आतां वल्लभा सांगातें जाण ॥ मी करीन सहग मन ॥ कुंती म्हणे तूं अज्ञान ॥ मीच जाईन समागमें ॥१८॥
माद्री बोले प्रर्थून ॥ माझा काम जाहला नाहीं पूर्ण ॥ राव ऐसाचि ह्रदयीं धरून ॥ प्रवेश करीन हुताशीं ॥१९॥
मज करितां जाहलें मरण ॥ तरी मीच त्याची सांगातीण ॥ नकुल सहदेव दोघे जण ॥ करीं पालन तूं माये ॥२०॥
ते तुंवा दिधले तुझेचि नंदन ॥ तरी मी प्रार्थूं कासया लागून ॥ हें बोलूनि न लागतां क्षण ॥ माद्रीनें प्राण सोडिले ॥२१॥
कुंती म्हणे कर्म गहन ॥ क्षणांत गेली सृष्टि टाकून ॥ अपार मिळाले ऋषि जन ॥ करिती सांत्वन कुंतीचें ॥२२॥
ऋषि म्हणती पंडुभूपाल ॥ आमुचे संगतीं क्रमूनि बहुकाल ॥ परम प्रतापी पुण्य शील ॥ भाग्यें लाधला सुपुत्रांतें ॥२३॥
समागमें कुंती आणि कुमार ॥ दोन्ही प्रेतें घेऊनि ऋषीश्वर ॥ लंधीत देश अपार ॥ हस्तिना पुरा पातले ॥२४॥
नगरा बाहेर गंगा तीरीं ॥ ऋषि मेळा थोकला ते अवसरीं ॥ प्रेतशिबिका भूमीवरी ॥ उतरली कीं ते कालीं ॥२५॥
पंच कुमारांशी कुंती ॥ प्रेतें घेऊनि आली नगरा प्रती ॥ राज हेरीं त्वरितगती ॥ वार्ता नेली नगरांत ॥२६॥
भीष्म बाल्हीक धृतराष्ट्र ॥ कृपाचार्य आणि विदुर ॥ यांसी हेरीं सांगितला समाचार ॥ त्यांहीं स्त्रियांसी जाण विलें ॥२७॥
अंबिका अंबा लिका सत्यवती ॥ ह्रदय पिटीत धांवती ॥ सकल स्त्रियांसीं गांधारी सती ॥ कुंती पाशीं धांवत ॥२८॥
गज बजलें हस्ति नापुर ॥ बाहेर धांवती नारी नर ॥ दाटी जाहली अपार ॥ जावया मार्ग फुटेना ॥२९॥
भीष्म विदुर धृत राष्ट्र ॥ धांवले वेगें नगरा बाहेर ॥ चतुरंग सेना अपार ॥ गंगा तीरीं धांवतसे ॥३०॥
ताप समेळा पाहूनि समस्त ॥ साष्टांगें नमीत गंगा सुत ॥ गर्जोनि तापसी बोलत ॥ ऐका समस्त पौरजन हो ॥३१॥
शत श्रृंगीं बहुकाल ॥ तप आचरला पंडुभूपाल ॥ पंच देवता स्वरूप अचल ॥ पंचपुत्र जाहले ॥३२॥
पंडु पावला निधना ॥ पांडव आणिले स्वस्थाना ॥ आतां यांवरी करूनि करुणा ॥ पालन करावें सर्वांहीं ॥३३॥
पंडूने सोडूनि प्राण ॥ आजि जाहले सप्तदश दिन ॥ उत्तर कार्य यथा विधि करून ॥ करा पालन पांचांचें ॥३४॥
ऐसें बोलूनि ते वेळां ॥ गुप्त जाहला ताप सांचा मेळा ॥ आश्चर्य वाटे सकळां ॥ म्हणती धन्य तपस्वी ॥३५॥
भीष्म म्हणे दर्शन देऊन ॥ पूजा न घेतां गेले निघोन ॥ ईश्वरी पुरुष सभाग्य पूर्ण ॥ चाड त्यां काय आमुची ॥३६॥
आम्ही राजे आणि दीन ॥ दोन्ही त्यांचे द्दष्टीं समान ॥ द्रव्य संपदा तृण वत पूर्ण ॥ वैराग्य भावें सभाग्य ते ॥३७॥
असो ह्रदयीं धरूनि पंडु सुत ॥ धृत राष्ट्र आक्रोशें रडत ॥ कुंतीच्या गळां मिठी घालीत ॥ सत्य वती गांधारी ॥३८॥
अंबिका अंबा लिका सत्यवती ॥ शोक समुद्रीं करिती वस्ती ॥ असो बारा दिवस भागीरथी ॥ तीरीं शिबिरें उभविलीं ॥३९॥
भार्ये सहित पंडुचें शरीर ॥ अग्नींत घालिती सत्वर ॥ चंदन काष्ठें आणि कर्पूर ॥ शेज यांची रचियेली ॥४०॥
मलयागर कृष्णागर ॥ तुल सीबिल्व काष्ठें पवित्र ॥ कस्तूरी चंपक समग्र ॥ सुवा सवस्तु बहुतचि ॥४१॥
गंगेंत न्हाणूनि ॥ मग चर्चिली चंदन कस्तूरी ॥ दिव्यां बरीं अलंकारीं ॥ श्रृंगारिलीं दोघेंही ॥४२॥
छत्र चामर मकर बिरुद ॥ श्रृंगारूनि उभीं केलीं सिद्धू ॥ राज चिन्हें नाना विध ॥ विधुत्प्राय झळकती ॥४३॥
गर्जती वाद्यांचे गरज ॥ गंगा तट पाहूनि पवित्र ॥ चिता रचूनि सत्वर ॥ शरीरें दोन्ही ओपिलीं ॥४४॥
तेरा दिवा पर्यंत ॥ दानें केलीं यथोक्त ॥ न्यून कांहीं न पडे तेथ ॥ धन अमित वांटिलें ॥४५॥
मग प्रवेशलीं नगरांत ॥ मुख्य राज गृहीं कुती राहात ॥ संपत्ति भरिल्या अमित ॥ वर्णितां अंत न लागेचि ॥४६॥
पांडव जें जें मागती ॥ तें तें देऊनि करी तृप्ती ॥ धृत राष्ट्र येऊनि गृहा प्रती ॥ सांभाळीत क्षण क्षणां ॥४७॥
घडिघडि गंगा सुत ॥ बालुकांचे लळे पुरवीत ॥ विदुर अहो रात्र वसत ॥ पांडव गृहीं आवडीं ॥४८॥
सत्यवतीसी एकांती ॥ व्यास देव येऊनि सांगती ॥ येथूनि संतोषग भस्ती ॥ मावळत चालिला ॥४९॥
क्लेशकाळ येथूनि बहुत ॥ धर्म क्रिया लोपेल समस्त ॥ वाढेल अनाचार अत्यंत ॥ वैराग्य विवेक लोपेल ॥५०॥
अविद्येचे धुराळे उठती ॥ तेथें कोणा कोणी नोळखती ॥ बदरी वना ऋषि जाती ॥ सिद्ध न देती दर्शना ॥५१॥
पृथ्वी ग्रासील रत्नें धन ॥ यथाकालीं न वर्षे घन ॥ मंत्र वीर्त्यें होती अप्रमाण ॥ औषधें गुण त्यागिती ॥५२॥
दैवतें सांडिती देव पण ॥ राहती होऊनि पाषाण ॥ कुलीं कलि उपजेल दारुण ॥ भूभुज सर्व संहारती ॥५३॥
गांधारीचा वडील सुत ॥ तो कुरुकुल जाळील समस्त ॥ तरी तूं माते त्वरित ॥ निघें आतां येथूनि ॥५४॥
हे एक दांचि मरती समस्त ॥ यांची माया सोडीं यथार्थ ॥ पुढें दिसतो महा अनर्थ ॥ ऊठ त्वरित आतांचि ॥५५॥
सत्य वती म्हणे व्यासातें ॥ हा प्रलय न देखवे मातें ॥ मी येईन तुज सांगातें ॥ सार्थक आपुलें करा वया ॥५६॥
उभय स्त्रुषा हातीं धरून ॥ पुसे भीष्म विदुरांसी येऊन ॥ व्यास संगें करून ॥ बदरी वनीं सुखी राहूं ॥५७॥
सत्समागम सच्छास्त्र श्रवण ॥ आचरूं खडतर तप पूर्ण ॥ साधूं परत्र साधन ॥ न राहूं आतां क्षण भरी ॥५८॥
भविष्य जाणोनि समग्र ॥ आज्ञा देती भीष्म विदुर ॥ व्यास संगें तिघी सत्वर ॥ बदरिका श्रमीं पातल्या ॥५९॥
श्रवण मनन निदिध्यास ॥ साक्षात्कारें जाहल्या समरस ॥ गंगेंत शरीर ठेवूनि निर्दोष ॥ कैवल्यपद पावल्या ॥६०॥
यावरी प्रज्ञा चक्षु राजेश्वर ॥ कौरव आणि पंडुकुमार ॥ मौंजी बंधन वेद संस्कार ॥ करी तेव्हां सर्वांसी ॥६१॥
भोजन पानें सुरवाडती ॥ वस्त्रा भरणीं मिरवती ॥ दिवसें दिवस वाढती ॥ शुक्लशशि सारिखे ॥६२॥
नाना यानीं आरूढती ॥ लोक फिरतां विलो किती ॥ कुमार दशेचे खेळ खेळती ॥ नाना गती विचित्र ॥६३॥
दक्षत्वें पांडव आगळे होती ॥ डाव मात्र कौरव हरती ॥ जैसा श्वाप दांत ऐरावती ॥ भीम सेन तेवीं दिसे ॥६४॥
पळतां अवघे मागें सांडी ॥ झोंबींत अवघ्यांसी एकला पाडी ॥ पृष्ठीं वाहूनि तांतडी ॥ शिवोनि हारी आणीत ॥६५॥
माणिक गोटिया रत्न कुंदुक ॥ भोंवरे चक्रें विटिया सुरेख ॥ सर्व खेळीं हारी आणी अधिक ॥ अजा शब्दें बाहे तयां ॥६६॥
म्हैसा करुनि भीम सेन ॥ शकुनि आणि दुर्यो धन ॥ दुःशा सनादिक मिळोन ॥ हस्त पाद कवळिती ॥६७॥
मुसंडी देरूनि सबळ ॥ मस्तकें फोडूनि पाडी सकळ ॥ चरण कर खुरें केवळ ॥ अंगें चूर्ण करी त्यांचीं ॥६८॥
एका झुगारीत गगनीं ॥ एकासी आपटीत मेदिनीं ॥ बाहीं बहु साल कवळूनी ॥ अगाध डोहीं बुडवीत ॥६९॥
नाकीं तोंडीं पाणी भरत ॥ मग बाहेर टाकी प्रेतवत ॥ वृक्षावरी कौख चढत ॥ फळें तोडितां देखिले ॥७०॥
लत्ता प्रहारें वृक्ष मोडी ॥ एकदांचि तितुके खालीं पाडी ॥ टेंकावरूनि बळें ओढी ॥ पाठी खरडी सर्वांच्या ॥७१॥
आपण एडला होत ॥ थडका कौरवांसी देत ॥ धर्मासी राजा करीत ॥ आपण होत कुंजर पुढें ॥७२॥
चोर करूनि कौरव ॥ आपुले चरणीं बांधीं सर्व ॥ शिला संधींत घेत धांत ॥ तेव्हां मस्तकें फुटती पैं ॥७३॥
कौरवांसी म्हणे अवधारा ॥ असंख्य मुष्टघातें मज मारा ॥ मग मूर्खें आठवूनि वैरा ॥ हाणितां मागें न पाहती ॥७४॥
हाणितां भागतां भागती त्यांचे कर ॥ मग त्यांसी म्हणे वृकोदर ॥ आपुलें उस्णें घ्या समग्र ॥ व्याजा सहित येधवां ॥७५॥
मग मुष्टि प्रहारें हाणी बळी ॥ तेणें कुंभिनी डळमळी ॥ मूर्च्छित पडती कौरव सकळी ॥ उसणें देतां तयांचें ॥७६॥
म्हणे उसणें घेतां हांसतां ॥ देतां कां रे अवघे रडतां ॥ मग म्हणे उठा आतां ॥ रडी खेळतां नका खाऊं ॥७७॥
धर्मासी ॥ आपण बैसे अनुष्ठानीं ॥ कौरव आहुति मानूनी ॥ अग्नींत ढकली बळानें ॥७९॥
मत्स्या वतार होय भीम सेन ॥ म्हणे शंखा सुर हा दुःखा सन ॥ मत्स्या कार तळपोन ॥ पायीं धरून ओढी तया ॥८०॥
कूर्म पृष्ठी करूनि आपुली ॥ म्हणे मुष्टिघातें मारा सकलीं ॥ मारितां मुष्टी फुटल्या ते वेळीं ॥ परी सह साही डळमळेना ॥८१॥
आपण वराह होत ॥ म्हणे हे हिरण्याक्ष समस्त ॥ त्यांचे ह्रदयीं रोंवी दांत ॥ मुसंडी देत नाटोपे ॥८२॥
आपण नरसिंह होत ॥ दुःशा सनासी आडवें घेत ॥ म्हणे नखें पोट फोडूं येथ ॥ किंवा पुढें विदारूं ॥८३॥
आपण त्रिविक्रम दुःशा सन बळी ॥ म्हणे आतां घालितों पाताळीं ॥ भार्गव होऊनि म्हणे सकळी ॥ कौरव क्षत्रिय मारीन ॥८४॥
आपण राघव होय देखा ॥ जय द्रथा करी शूर्पणखा ॥ पार्थ हा लक्ष्मण सखा ॥ प्रतिष्ठा नासिक छेदील पुढें ॥८५॥
कृष्णा वतारींचे खेळ ॥ माजेल जेव्हां रणमंडळ ॥ तेव्हां दाखवूं सकळ ॥ रथीं घननीळ बैस वूनी ॥८६॥
तेरा वर्षें पर्यंत ॥ बौद्ध रूप धरूं यथार्थ ॥ पुढें कलि माज वूनि समस्त ॥ कौरवम्लेच्छ संहारूं ॥८७॥
ऐसा भीम खेळ खेळत ॥ कौरव विषाद पावती समस्त ॥ बल न चाले पाहती तटस्थ ॥ न दाविती बोलो नियां ॥८८॥
दुर्यो धन संतापत ॥ शकुनीसी संकेत दावीत ॥ येरू त्याचा ह्स्त दडपीत ॥ याचें उसणें घेऊं पुढें ॥८९॥
कौरव जाऊनि अंधासी सांगती ॥ निजांगींची क्षतें दाविती ॥ न खेळूं म्हणतां आम्हां प्रती ॥ ओढूनि नेतो भीम सेन ॥९०॥
धृत राष्ट्रासी शकुनि सांगत ॥ आतां न वांचती तुजे सुत ॥ खेळतां मेले कीं जित ॥ भीम सेन न पाहे ॥९१॥
धृत राष्ट्र तें न आणी मन ॥ म्हणे पंडु गेला स्वर्ग भुवना ॥ विपरीत बोलतां जना ॥ माजी भेद दिसेल पैं ॥९२॥
मनांत म्हणे दुर्यो धन ॥ हा एक मरवा भीम सेन ॥ मग उरले चौघे जण ॥ त्यांचा लेखा कायसा ॥९३॥
सुयोधन कर्ण दुःशासन ॥ चौथा शकुनि एकांतीं बैसून ॥ म्हणती नाना उपाय करून ॥ भीम सेन मारावा ॥९४॥
एक म्हणे पाश घालावे ॥ दुजा म्हणे विष चाल वावें ॥ एक म्हणे महा सर्प आणावे ॥ करवावे दंश बळानें ॥९५॥
शकुनि म्हणे प्रकट न होय ॥ ऐसा करावा कांहीं उपाय ॥ भीमासी मोद्क वाटती प्रिय ॥ विषमि श्रित करावे ते ॥९६॥
वन क्रीडेसी जाऊ नियां ॥ त्यासी द्यावे भक्षा वया ॥ अवघ्यांस मान वली हे क्रिया ॥ म्हणती प्रकट बोलूं नका ॥९७॥
सूत्र धारां सांगे सुयोधन ॥ गंगातीरीं निर्मावें दिव्य सदन ॥ गुप्त ओवर्‍या निद्रा स्थान ॥ माडया बहुत निर्माव्या ॥९८॥
सांगितल्या हूनि विशेष सूत्र धारीं ॥ क्रीडा धाम रचिलें गंगा तीरीं ॥ सुयो धन धर्मासी विनंती करी ॥ म्हणे चला जाऊं जल क्रीडे ॥९९॥
अजात शत्रु धर्मराज ॥ अवश्य म्हणिनि उठला तेजः पुंज ॥ बंधु चौघे सहज ॥ समागमें चालती ॥१००॥
षड्रस आणि चतुर्विधान्नें ॥ सवें घेतलीं सुयो धनें ॥ विषमोदक भीमाकारणें ॥ अति प्रयत्नें कर विले ॥१०१॥
बचनाग सोमल अहिफेण ॥ जेपाळ राज विषें दारुण ॥ ज्यांचा वास घेतां पूर्ण ॥ तत्काल मरण जीवांसी ॥१०२॥
ऐसें विषें मिळवूनि देख ॥ भीमालागीं वळिले मोदक ॥ इकडे सेने सहित सकळिक ॥ गंगा तीरा पातले ॥१०३॥
नाना यानीं बैसले ॥ फिरूनि वाहनीं श्रमले ॥ मग जल क्रीडे प्रवर्तले ॥ कौरव पांडव तेधवां ॥१०४॥
परस्परें जल शिंपिती ॥ अगाध नीरीं बुडया देती ॥ एकासी एक शोधिती ॥ हांका फोडिती आवेशें ॥१०५॥
भीमासी बुडवा वया जळीं ॥ कौरव झोंबती सकळी ॥ येरू अवधियां वाहे पृष्ठीं मौळीं ॥ वारणा परी पोहत ॥१०६॥
नाना जलचरें धरिती ॥ ओढूनि बाहेर काढिती ॥ तों अस्त पावला गभस्ती ॥ कडेसी येती सर्वही ॥१०७॥
परम स्त्रेहें दुर्यो धन ॥ वस्त्रें ओपी पांडवां लागून ॥ सकल परिवार गौरवून ॥ अन्नपानें सुखी केले ॥१०८॥
यावरी एकान्त स्थानीं ॥ पांडव कोरव बैसले भोजनीं ॥ सुवर्ण ताटें झळकती सदनीं ॥ रत्न वाटिया प्रकाशती ॥१०९॥
सुस्वाद अन्नें ते वेळां ॥ एक पंक्तीं वाढिलीं सकळां ॥ जया जो पदार्थ आवडला ॥ तो तो वाढिती साक्षेपें ॥११०॥
आपुले हस्तें दुर्यो धन ॥ भीम सेनासी वाढी अन्न ॥ असंख्य मोदक वाढून ॥ मधूरान्नातें भक्षवी ॥१११॥
तृप्त होऊनि भीम सेन ॥ एकान्त सदनीं करी शयन ॥ अर्ध निशा लोटतां पूर्ण ॥ भेदलें विष सर्व गात्रीं ॥११२॥
उडोनि गेलें सर्व स्मरण ॥ एक वटले पंच प्राण ॥ सुयोधन कर्ण शकुनि दुःशा सन ॥ जवळी आले तेधवां ॥११३॥
तयांसी म्हणे सुयो धन ॥ भलें गव सलें अनु संधान ॥ आतां याचा घ्यावा प्राण ॥ नाना यत्नें करूनी ॥११४॥
मग द्दढ लता ताशीं बहुत ॥ बांधिले माघारें ह्स्त ॥ कंठचरणांसी गांठी देत ॥ केली मोट सर्वां गाची ॥११५॥
चौघे मिळोनि ते वेळां ॥ सबळ शिळा बांधिली गळां ॥ गंगा जळीं बुडविला ॥ मध्य भागीं नेऊ नियां ॥११६॥
वाहत गेला भीम सेन ॥ परम आनंदला सुयो धन ॥ इकडे प्रवाहीं जातां कुंती नंदन ॥ समुद्र जीवमीं मिळाला ॥११७॥
तों बहुत जलविखारीं ओढून ॥ पाताळा नेला भीम सेन ॥ सर्प दंशें संपूर्ण ॥ विष आंगींचें उतरलें ॥११८॥
गंगा जलें जाहला शीतळ ॥ विखारीं विष शोषिलें सकळ ॥ सावध जाहला कुंती बाळ ॥ तोडीतसे पाश बंधनें ॥११९॥
देखतां भीमाचे परम बळ ॥ दंदशूक पळाले सकळ ॥ वासु कीसी जाण विती तत्काळ ॥ प्रचंड पुरुष एक आला ॥१२०॥
बांधूनि गंगा जलीं टाकिला ॥ प्रेतत्व जाऊनि सावध जाहला ॥ वासुकी परिवारेंसीं निघाला ॥ तेथें आला पहावया ॥१२१॥
सावध देखूनि भीम सेन ॥ म्हणे महा पुरुषा तूं आहेसी कोण ॥ कोण्या दुर्जने तुज मारून ॥ गंगा जलीं टाकिलें ॥१२२॥
येरू म्हणे मी पंडुनंदन ॥ वसुकी देत आलिंगन ॥ बोले तूं श्री कृष्ण प्रिय पूर्ण ॥ चल आमुच्या सदनासी ॥१२३॥
मग गृहासी नेऊन ॥ नाग राज करी पुजन ॥ म्हणे महाविषें संपूर्ण ॥ अंग तुझें जळतसे ॥१२४॥
एला पात्र म्हणे वासुकीस ॥ यासी पाजावा सुधारस ॥ समयो चित देणें निर्दोष ॥ महायश जोडे तेणें ॥१२५॥
कन्या दान तरुणास ॥ मिष्टान्न वाढिजे क्षुधितास ॥ द्र्व्य ओपिजे दरिद्रियास ॥ महायश जोडे तेणें ॥१२६॥
नातरी कामा तुरासी संन्यास देणें ॥ क्षुधा तुरासी उपवास कर विणें ॥ धालि यासी दिव्यान्न वाढणें ॥ समयो चित हें नव्हें ॥१२७॥
तृषाक्रांतासी घृतपान ॥ नव ज्वरितासी दुग्धदान ॥ शीतें पीडिल्यासी लावणें चंदन ॥ समयो चित हें नव्हें ॥१२८॥
तरी यासी सुधार सपान ॥ हेंचि समयो चित पूर्ण ॥ मग वासुकीनें भीमा सेन नेऊन ॥ अमृत कुंडें दाविलीं ॥१२९॥
अष्ट कुंडें भरलीं अमृतें ॥ भीम हळूहळू नेला तेथें ॥ विकल शरीर जाहलें होतें ॥ सर्पीं धरिलें सांब रूनी ॥१३०॥
एक कुंड दाविलें भीमास ॥ म्हणती प्राशीं आतां सुधारस ॥ तों अष्टही कुंडें सावकाश ॥ शोषिलीं क्षण न लागतां ॥१३१॥
समाचार सांगती सेवक ॥ आश्चर्य करी भोगिनायक ॥ म्हणे यासी बल चढलें अधिक ॥ पहिल्या हून शत गुणीं ॥१३२॥
तृप्त जाहला धर्मानुज ॥ मग सेजेवरी निजवी नागराज ॥ भीम चिंतारहित सहज ॥ काळजी कांहीं असेन ॥१३३॥
इकडे कौरव उठोनि प्रातःकाळीं ॥ स्त्रानें करूनि गंगा जळीं ॥ दला समवेत सकळी ॥ नगरा माजी प्रवे शती ॥१३४॥
आनंद परम कौरव मानसीं ॥ मग बोलती येरयेरांशीं ॥ पांडव बंधु होती आम्हांसी ॥ परी मानसीं स्त्रेह नसे ॥१३५॥
भावंडे टाकूनि मागें समस्त ॥ आपण एकला गेला नगरांत ॥ भीम निष्ठुर अत्यंत ॥ सुह्रत्संग नावडे ॥१३६॥
आमुचें मन त्या वरी बहुत ॥ त्याचें आम्हां कडे नाहीं चित्त ॥ चतुर पणें डोलोनि बहुत ॥ कर्ण यथार्थ म्हणतसे ॥१३७॥
ऐशा कपट युक्ति बोलूनि नाना ॥ जाण विती धर्मा र्जुनां ॥ ते न देती प्रतिव चना ॥ चिंताक्रांत मानसीं ॥१३८॥
जैसें दीपा विण सदन ॥ तैसे म्लान दिसती चौघे जण ॥ ह्र्दय जाहलें उद्विग्न ॥ परी बोलूनि न दाख विती ॥१३९॥
वहनें धांवडीत ते वेळे ॥ कौरव स्वसदनीं प्रवेशले ॥ इकडे धर्म दुःखे तळमळे ॥ भीम सेना आठवूनी ॥१४०॥
धर्म पुसे कुंती प्रत ॥ भीम आला काय गृहा प्रत ॥ कीं कांहीं कार्यार्थ ॥ तुंवा प्रेरिला सांग पां ॥१४१॥
माता म्हणे नाहीं आला ॥ धर्माचा कंठ दाटला ॥ अश्रुधारा वाहती डोळां ॥ धनं जयाच्या तेधवां ॥१४२॥
नकुल सहदेव तळमळती ॥ भीमा तुझी काय जाहली गती ॥ घात केला अर्ध रात्रीं ॥ अंध पुत्रें वाटतें ॥१४३॥
जननी पिटी वक्षःस्थळ ॥ शोकें आंग टाकी विकल ॥ विदुरही पातला तत्काल ॥ स्थिर स्थिर म्हणतसे ॥१४४॥
यादवी विदुरास म्हणत ॥ वाटे दुर्योधनें केला घात ॥ येरू म्हणे न बोलें मात ॥ करितील निःपात उरलियांचा ॥१४५॥
धीर धरू नियां चित्तीं ॥ ह्र्दयीं चिंतीं कमला पती ॥ स्वस्तिक्षेम मागुती ॥ भीम भेटेत तुज लागीं ॥१४६॥
त्रिकाल ज्ञानी महाराज विदुर ॥ त्याचे वचनें राहिली ती स्थिर ॥ इकडे वासुकी सदनीं वृकोदर ॥ अष्ट दिवस निद्रित पैं ॥१४७॥
उदया चलीं उगवे तरणी ॥ तैसा भीम बैसला उठोनी ॥ वासुकी म्हणे सखया ये क्षणीं ॥ सोयरा होईं आमुचा ॥१४८॥
मग आपुली कन्या पद्मा वती ॥ ते दिधली भीम सेना प्रती ॥ तिचें स्वरूप रतिपती ॥ देखो नियां तटस्थ ॥१४९॥
बहुत देऊनि आंदण ॥ गौर विला भीम सेन ॥ वासुकी म्हणे त्वरें करून ॥ हस्तिना पुरा जाइंजे ॥१५०॥
माता बंधु विदुर भक्त ॥ तुज कारणें परम दुःखित ॥ शोक समुद्रांतूनि त्वरित ॥ काढीं सत्वर जाऊनि ॥१५१॥
भीमासी करवूनि मज्जन ॥ दिधलें दिव्यान्न भोजन ॥ अलंकार वस्त्रें देऊन ॥ गौरवून बोळ विला ॥१५२॥
सांगातें देऊनि रक्षक सर्प ॥ पाठ विला गज पुरा समीप ॥ भीम निर्भय निःशंक ॥ नगरा माजी प्रवेशला ॥१५३॥
अवघीं बैसलीं चिंता ग्रस्त ॥ तों भीम देखिला अकस्मात ॥ हर्षें अंगीं रोम उभे ठाकत ॥ माता बंधु धांवलीं ॥१५४॥
मग साष्टांग नमस्कार ॥ कुंतीसी घाली वृकोदर ॥ वसु देव भगिनी सत्वर ॥ गळां मिठी घाली तेव्हां ॥१५५॥
विदुर आणि धर्म ॥ यांसी साष्टांग नमी भीम ॥ आवडीं दिधलें क्षेम ॥ न मावे प्रेम दश दिशां ॥१५६॥
पार्थ नकुल सहदेव राय ॥ वंदिती तेव्हां भीमाचे पाय ॥ कंठीं मिठी घालूनि मोहें ॥ प्रेमें करूनि स्फुंदती ॥१५७॥
सकलांसी बैस वूनि वृकोदर ॥ विदित करी समाचार ॥ वसुकी कृपाळू थोर ॥ उपचार केला तेणें मज ॥१५८॥
कुंती जीत वण करून ॥ भूषणें टाकी ओंवाळून ॥ करूनियां अपार दान ॥ याचक ब्राह्मण सुखी केले ॥१५९॥
येथूनि दिदुर मतें कुंती नंदन ॥ सदा वर्तती साव धान ॥ न करिती कौरवांशीं भाषण ॥ संगें गमन सोडिलें ॥१६०॥
पांच जण सदा एके ठायीं ॥ वेगळें न होती कदाही ॥ सखोल बुद्धि सर्व दाही ॥ मर्या देनें वर्तती ॥१६१॥
कृष्ण चरित्र करिती श्रवण ॥ सदा कृष्ण मूर्तीचें भजन ॥ अखंड कृष्ण नाम स्मरण ॥ सदा ध्यान कृष्णाचें ॥१६२॥
कृष्ण प्रतिमा करून ॥ त्रिकाल पूजिती पांचही जण ॥ कृष्ण मंत्राचें अनुष्ठान ॥ करिती गायन कृष्णाचें ॥१६३॥
नाना कला राज युक्ती ॥ विदुर शिकवी धर्मा प्रती ॥ बहु भाषा संकेतरीती ॥ पढवीत त्यांतें तेधवां ॥१६४॥
स्वदेश भाषा दुर्जनांत ॥ बोला वया शंका वाटत ॥ यालागीं बर्बर भाषा शिकवीत ॥ विदुर तेव्हां पांचांतें ॥१६५॥
यावरी पुढें ऐकें कथा ॥ अंध मनांत होय कल्पिता ॥ धनुर्वेद शिकवाचा या समस्तां ॥ राज गुरु ठेवूनि ॥१६६॥
शत कौरव आणि वेश्या सुत ॥ कर्ण पांडवां सहित एकशें सात ॥ इतुक्यांसी कृपाचार्य शिकवीत ॥ धनुर्वेद सर्वदा ॥१६७॥
कृपाचार्य गौतम पुत्र ॥ शरस्तंबीं जन्मला पवित्र ॥ राजा म्हणे तें चरित्र ॥ वैशंपायना सांगें कां ॥१६८॥
वक्ता म्हणे सर्व ऋषींत ॥ गौतममुनि परम विख्यात ॥ तप खडतर आचरत ॥ जान्हवीतीरीं सर्वदा ॥१६९॥
मुखीं चतुर्वे दांचें पारायण ॥ पृष्ठीं सदा धनुष्य बाण ॥ क्षत्रिय धर्म ब्राह्मण पण ॥ शापें शरें समर्थ जो ॥१७०॥
जैसा धनु र्धर भार्गव राम ॥ तैसाचि जाणिजे योद्धा गौतम ॥ मधवा भय भीत परम ॥ तपासी हानि करूं इच्छी ॥१७१॥
धनुष्य बाण घेऊनी ॥ विपिनीं हिंडे गौत ममुनी ॥ ज्वालावती कन्या निर्मूनी ॥ अमरनाथें पाठविली ॥१७२॥
तिचें विलो कितां वदन ॥ आंगीं द्रवला मीन केतन ॥ चाप शर भाता गळोन ॥ भूमीवरी पडियेला ॥१७३॥
वीर्य द्रवलें अद्भुत ॥ शरस्तं बावरी पडत ॥ दोन भाग जाहलें रेत ॥ कुमार कुमारी जन्मलीं ॥१७४॥
इंद्रें ठकविलें परम ॥ जाणोनि तपा गेला गौतम ॥ मृग यामिषें राजोत्तम ॥ शंतनु तेथें पातला ॥१७५॥
अग्निहोत्र पात्रें टाकूनी ॥ गेला तेथूनि गौत ममुनी ॥ कुमार कुमारी तान्हीं ॥ शंतनुराव देखत ॥१७६॥
जाणूनि ब्रह्मवीर्य हें अद्भुत ॥ कृपेनें राव दोघां उचलीत ॥ कृप कृपी नांवें ठेवीत ॥ पालन करीत दोघांचें ॥१७७॥
वर्वमान जाणूनि गौत ममुनी ॥ रायासी भेटला येऊनी ॥ मग द्रोणाचार्या लागूनी ॥ कृपी दिधली संभ्रमें ॥१७८॥
कृपाचार्य आपुला सुत ॥ त्यासी विद्या दिधली बहुत ॥ धनुर्वेद शिकवीत ॥ मंत्रा स्त्रविद्येशीं ॥१७९॥
कृपी द्रोणाची रामा ॥ तिसी पुत्र जाहला अश्वत्थामा ॥ पुढें ऐकें राजोत्तमा ॥ कथा कैसी वर्तली ॥१८०॥
कृपा चार्य गुरु कृपार्णव ॥ विद्या शिकती कौरव पांडव ॥ आणि कही राज कुमार सर्व ॥ देशो देशींचे पातले ॥१८१॥
भीमार्जुनांची प्रज्ञा फार ॥ कृपा चार्य सांगे अणुमात्र ॥ जैसा बहुत क्षुधातुर ॥ अल्प त्यासी वाढिजे ॥१८२॥
शिष्याची प्रज्ञा गाढी ॥ गुरुची सर्व ज्ञता थोडी ॥ तरी विद्या सागराची पैलथडी ॥ सर्व थाही न देखिजे ॥१८३॥
तों निज भाग्यें अकस्मात ॥ द्रोणा चार्य आले तेथ ॥ त्या द्रोणाची कथा किंचित ॥ ऐक राया आदरें ॥१८४॥
तपिया शिरोमणि भरद्वाज पूर्ण ॥ गंगा द्वारीं करी अनुष्ठान ॥ तों घृताची देवां गना जाण ॥ पर्व काळीं आली स्त्राना ॥१८५॥
स्त्रान करूनि हेम वसन ॥ नेसतां देखे भरद्वाज पूर्ण ॥ ह्रदयीं चेतली मीन केतन ॥ अहि खवळे ज्यापरी ॥१८६॥
सुराता नंद आठवीत ॥ अधो मुखें चालिलें रेत ॥ ऋषि पर्ण द्रोणीं धरीत ॥ तेथेंचि द्रोण जन्मला ॥१८७॥
पितया पासूनि संस्कार ॥ वेद शास्त्रें पढला समग्र ॥ अग्निवेश नामा अग्निकुमार ॥ धनुर्वेद पढें तेथें ॥१८८॥
तों तेथें राव द्रुपद ॥ पढूनि शिकला धनु र्वेद ॥ गुरु बंधु जोडला प्रसिद्ध ॥ पांचा लराया सारिखा ॥१८९॥
दोघां विद्या जाहली पूर्ण ॥ द्रुपद गेला आज्ञा मागून ॥ तों गुरु बंधु बोलिला द्रोण ॥ द्रुपदा प्रति तेधवां ॥१९०॥
जनकें राज्य ओपिल्या तूतें सांभाळावें आम्हांतें ॥ द्रुपद म्हणे गुरु बंधूतें ॥ विसरूं सर्वथा न घडे हें ॥१९१॥
अहिच्छत्रा द्रुपद गेला ॥ पिता त्याचा परत्र पावला ॥ द्रुपद राज्य करूं लागला ॥ पितया ऐसें सर्वही ॥१९२॥
इकडे द्रोणें प्रजो त्पत्ती ॥ व्हा वया वरिली शारद्वती ॥ कृपी तेचि निश्चिती ॥ शंत नुरायें दीधली ॥१९३॥
कृपीचे पोटीं जन्मला सुत ॥ जन्म काळीं टाहो फोडीत ॥ ऊच्चैःश्रवा जैसा गर्जत ॥ देव सर्व तोषले ॥१९४॥
तो रुद्राचा अंश पूर्ण ॥ विद्या समुद्र बल गहन ॥ अश्वत्थामा अभिधान ॥ देवीं ठेविलें तेधवां ॥१९५॥
चिरंजीव केला पूर्ण ॥ विद्या अपार शिकवी द्रोण ॥ तों पर शुरामें निःक्षत्रिय करून ॥ पृथ्वी ब्राह्मणां दीधली ॥१९६॥
सभाग्य केले ब्राह्मण ॥ हें ऐकोनि निघाला द्रोण ॥ महेंद्र पर्वतां जाऊन ॥ भार्गव रामा भेटला ॥१९७॥
राम कल्याण पुसत ॥ काय इच्छा आहे मनांत ॥ येरू म्हणे दरि द्रानलें संतप्त ॥ कुटुंबा सहित जाहलों ॥१९८॥
भार्गव म्हणे सर्वही ॥ ब्राह्मणांसी दिधली मही ॥ पूर्वीं तुम्ही आलां नाहीं ॥ आतां काय देऊं तुम्हांतें ॥१९९॥
सकल पृथ्वी सभाग्य करून ॥ कश्य पासी दिधली दान ॥ आतां शरीर अस्त्र विद्या पूर्ण ॥ उरलीं जाण मज पाशीं ॥२००॥
दोहींत जें आवडे ॥ तेंचि मागा रोकडें ॥ द्रोण म्हणे अस्त्र विद्येचें गाढें ॥ भाग्य ओपीं मज लागीं ॥२०१॥
अवश्य म्हणे रेणुका नंदन ॥ मग शिष्य केला तेव्हां द्रोण ॥ अस्त्र विद्या सूर्य पूर्ण ॥ ह्रदया काशीं उगवला ॥२०२॥
म्हणे क्षत्रिय आणि ब्राह्मण ॥ यांवांचूनि विद्या न सांगें कोणा जाण ॥ मग आज्ञा घेऊनि द्रोण ॥ निजा श्रमा पातला ॥२०३॥
पीडला दरिद्रें करून ॥ जवळी धनवंतांचे नंदन ॥ सुवर्ण वाटींत क्षीरपान ॥ स्वेच्छें करिती कौतुकें ॥२०४॥
तें द्दष्टीं देखोन ॥ अश्वत्थामा करी रोदन ॥ म्हणे मज करवीं क्षीरपान ॥ म्हणोन आळी घेतली ॥२०५॥
मग पिष्टोदक शुभ्र करून ॥ माता पाजी तया लागून ॥ म्यां दुग्ध प्राशिलें म्हणून ॥ अश्वत्थामा नाच तसे ॥२०६॥
तें देखोनि ह्रदयांत ॥ द्रोण दुःखे दाटला बहुत ॥ म्हणे मी दरिद्री अत्य़ंत ॥ पिष्टो दक बाळ प्यालें ॥२०७॥
आपुलें कुटुंव दरिद्रें कष्टी ॥ मीच पाहतों आपुले द्दष्टीं ॥ म्हणे हे शिव हे परमेष्ठी ॥ काय संसारीं घातलें ॥२०८॥
मग आठ विलें मनांत ॥ द्रुपदाचें दर्शन घ्यावें त्वरित ॥ बाल कासी क्षीरपानार्थ ॥ धेनु एक मागावी ॥२०९॥
मग निघाला वेगें करून ॥ पांचाल पुरा प्रति येऊन ॥ सभेसी बैसला द्रुपद पूर्ण ॥ तों द्रोण तेथें पातला ॥२१०॥
उत्साहें आशी र्वाद देत ॥ परी प्रत्युत्तर नेदी नृपनाथ ॥ तूं कोण म्हणोनि पुसत ॥ द्रोण मनांत लाजला ॥२११॥
तुम्हां आम्हां गुरु निःशेष ॥ महाराज ऋषि अग्निवेश ॥ तूं गुरु बंधु होसी आम्हांस ॥ नेळखसी राजेंद्रा ॥२१२॥
दरिद्रें बहु केलें कष्टी ॥ म्हणेनि आलों बंधूचे भेटी ॥ द्रुपद म्हणे तुज द्दष्टीं ॥ देखिलें नाहीं म्यां ॥२१३॥
मी राव द्रापद जाण ॥ तूं भिकारी अनाथ ब्राह्मण ॥ तुझें बंधुत्व आम्हां लागून ॥ घडेल कैसें सांग पां ॥२१४॥
गुरु कैसा कोठील तूं कोण ॥ बोलसी अवघें कृत्रिमवचन ॥ मूर्खा शंका नसे तुज लागुन ॥ मित्र म्हणसी भूपातें ॥२१५॥
द्रुपद मातला मदें करून ॥ म्हणे माघारा जा येथून ॥ नाहीं तरी दूत लावून ॥ बाह्रेर घालीन क्षणार्धें ॥२१६॥
परम अपमानिला द्रोण ॥ माघारा फिरला तेथून ॥ म्हणे राया धन्य तुझें वचन ॥ ऐकोनि मन निवालें ॥२१७॥
अतंरीम यथार्थ जाणसी ॥ परी ऐश्वर्य मदें मात लासी ॥ मज द्रोणासी अपमानिसी ॥ फळ पावसी शेवटीं ॥२१८॥
एका शिश्यासी सांगोन ॥ तुज मी नेईन बांधोन ॥ तरीच मी होईन द्रोण ॥ कौतुक दावीन तुज लागीं ॥२१९॥
ऐसें बोलोनि निघाला ॥ विषाद संगाती द्दष जाहला ॥ हस्तिना पुरा प्रति आला ॥ खेदें जाहाला क्षीण बहु ॥२२०॥
हातीं धरिली गौतमी दारा ॥ पाठीसी बांधिलें कुमारा ॥ गज पुरांत येऊनि सत्वरा ॥ वस्तीस राहिला गुप्त रूपें ॥२२१॥
धृतराष्ट्र गंगा त्मज सुजाण ॥ त्यांचें घेऊं इच्छी दर्शन ॥ तों अकस्मात राज नंदन ॥ बाहेर आले खेळा वया ॥२२२॥
नगरा बाहेर भूमिका समान ॥ तेथें खेळती इटी घेऊन ॥ दुरूनि पाहतसे द्रोण ॥ कौतुक राज पुत्रांचें ॥२२३॥
खेळतां इटी उसळली ॥ कूपा माजी जाऊनि पडली ॥ राज कुमारांची पाळी ॥ कूपा भोंवतीं पाहतसे ॥२२४॥
कूप अंवघड आंत अंधार ॥ तटस्थ पाहती ॥ राज कुमार ॥ तों मुद्रिका गळोनि सत्वर ॥ धर्म हस्तींची पडियेली ॥२२५॥
तों तेथें पातला द्रोण ॥ म्हणे क्षत्रिय तुम्ही राज नंदन ॥ व्हावें असा ध्याव स्तुसाधन ॥ ऐसा गुरु केला नाहीं ॥२२६॥
मग तेथें टाकिला दर्भ मंत्रून ॥ इटी तत्काल बाहेर ॥ काढून ॥ सवेंचि लाविला धनुष्या बाण ॥ दिधला सोडून कूपांत ॥२२७॥
धर्म मुद्रिका मुखीं धरून ॥ परतोनि वरती आला बाण ॥ राज कुमार धरिती चरण ॥ धर्म भीम अर्जु नादि ॥२२८॥
म्हणती चलावें राज मंदिरा ॥ आवडीं भेटावें राजे श्वरा ॥ द्रोण म्हणे आधीं श्रुत करा ॥ गंगा त्मजा जाऊ नियां ॥२२९॥
पुढें कथा सुरस गहन ॥ सादर परिसोत पंडित जन ॥ ब्रह्मा नंदें करून ॥ श्री धर विनवी समस्तां ॥२३०॥
सुरस पांडव प्रताप ग्रंथ ॥ आदिपर्व व्यास भारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ अष्टमा ध्यायीं कथियेला ॥२३१॥
इति श्री श्री धर कृतादिपर्वणि अष्टमाध्यायः ॥८॥
॥ श्री कृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ श्रीरस्तु ॥

॥ श्रीपांडवप्रताप आदिपर्व अष्टमाध्याय समाप्त ॥