पांडवप्रताप - अध्याय ३२ वा

॥ श्रीगणेशाय नमः॥ जो जगद्भुरु आदिपुरुष ॥ आदिमायेचा भर्ता ईश ॥ ब्रह्मा विष्णु महेश ॥ बाळकें पोटीं निर्मिलीं ॥१॥
सात्त्विक राजस तामस ॥ सृष्टिरचना करविली विशेष ॥ चौर्‍यायशीं लक्ष योनी बहुवस ॥ जीव भोगिती निजकर्मे ॥२॥
पडला अज्ञानांधकार बहुत ॥ न दिसे कांहीं वस्तुजात ॥ अडखळोनि क्षणक्षणां पडत ॥ गर्भगर्तेत जीव हे ॥३॥
काम क्रोध मद मत्सर ॥ हे थोर हिंडती तस्कर ॥ पुण्यधन सर्वत्र ॥ हिरोनि नेती क्षणार्धे ॥४॥
ऐसें निविड तम जाणोन ॥ तो सत्यवतीहृदयरत्न ॥ उगवला सूर्यनारायण ॥ वेदव्यास महाराज ॥५॥
निगमकमला जाहला विकास ॥ प्राणे प्रवर्तले सत्कर्मास ॥ सत्क्रियाराहटी निर्दोष ॥ आचरोनि यश पावती ॥६॥
कृपाळु तो वेदव्यास ॥ तारावया ॥ जडजीवांस ॥ भारत निर्मिलें सप्तम रस ॥ कीं पंचम वेद सुरस हा ॥७॥
व्यासशिष्य वैशंपायन ॥जैसा देवगुरु परम निपुण ॥ विराटपर्व दिव्य निरुपण ॥ जनमे जयाप्रति सांगे ॥८॥
मागें संपलें अरण्यपर्व ॥ येथींच्या रचना सुरस अपूर्व ॥ येथूनि आतां विराटपर्व ॥ यशदायक परिसिजे ॥९॥
जनमेजय म्हणे वैशंपायना ॥ चातुर्यसिंधो गुणसंपन्ना ॥ विराटनगरीं पंडुनंदनां ॥ वास जाहला कोणेपरी ॥१०॥
दुर्योधन दुर्जन बहुवस ॥ कैसा केला अज्ञातवास ॥ द्रौपदी सती निर्दोष ॥ गुप्त कैसी राहिली ॥११॥
वैशंपायन म्हणे नृपती ॥ तुझा पिता परीक्षिती ॥ त्याचा पितामह निश्चिती ॥ पंडुपुत्र महाराज ॥१२॥
अरण्यपर्व संपलें विशेष ॥ तेथें कथा कथिली सुरस ॥ यमें धरुनि मृगवेष ॥ अरणीपात्रें पळविलीं ॥१३॥
पुढें वटवृक्षीं राहून ॥ पांडवांसी जाहला प्रसन्न ॥ अरणीपात्रें देऊन ॥ वरप्रदान दीधलें ॥१४॥
तयावरी पांचही जण ॥ आश्रमा आले पंडुनंदन ॥ जाहलें जें वर्तमान ॥ सकल ब्राह्मणां निवेदिलें ॥१५॥
अजातशत्रु धर्मनृपती ॥ बोलता जाहला बंधूंप्रती ॥ अरण्यवास सत्संगती ॥ द्वादश वर्षे जाहलीं ॥१६॥
आतां अज्ञातवास पूर्ण ॥ त्रयोदश वर्ष परम कठीण ॥ नाम रुप पालटून ॥ कोठें क्रमावें सांगा पां ॥१७॥
बहुत देश निगूढ स्थानें ॥ गुप्त विवरें रमणीय वनें ॥ कीं पांचालविराटादि सदनें ॥ गुप्तरुपें सेवावीं ॥१८॥
मग म्हणे वीर पार्थ ॥ देश राजे आहेत बहुत ॥ परी अज्ञातवासा प्रस्तुत ॥ विराटगृहीं जाइंजे ॥१९॥
नामें रुपें पालटून ॥ परगृहीं राहणें कठिण ॥ धर्मात्मा तूं धर्मपरायण ॥ कोणें रीतीं राहसी ॥२०॥
धर्म म्हणे पार्था ऐक ॥ मी आत्मनाम ठेवीन कंक ॥ अक्षकर्मीं निपुण देख ॥ सभासद होईन मी ॥२१॥
द्यूतकर्मीं परम निपुण ॥ दंतपाश करीं धरुन ॥ स्वगुणें विराट मोहीन ॥ नानायुक्ती खेळोनियां ॥२२॥
यावरी भीम बोले अपूर्व ॥ मी म्हणवीन तेथें बल्लव ॥ सूपशास्त्रीं प्रवीण सर्व ॥ षड्रसान्नें निर्मीन मी ॥२३॥
चतुर्विधान्नें निर्मीन ॥ ज्यांचे ज्यांचे सुवासें संपूर्ण ॥ लाळ घोंटिती देवगण ॥ वसंत भुलोन जातसे ॥२४॥
गज वृषभ मल्ल दारुण ॥ यांशीं बळें झोंबी घेईन ॥ विराटाप्रति संतोषवीन ॥ स्वगुणेंकरुन धर्मराया ॥२५॥
यावरी बोले पार्थ वीर ॥ शक्रगृहीं होतों पांच संवत्सर ॥ तेथे उर्वशी परम चतुर ॥ भोगकामा पातली ॥२६॥
तीस भोग नेदीं म्हणोन ॥ वदली ते शापवचन ॥ एक संवत्सर संपूर्ण ॥ नपुंसकत्व पावसी ॥२७॥
तरी मी बृहन्नटा नाम धरुन ॥ अंतःपुरामाजी राहीन ॥ स्त्रीवेष अवलंबून ॥ मोहीन जाण सुदेष्णा ॥२८॥
नृत्यगीतभेद शिकवून ॥ सकल स्त्रिया करीन प्रवीण ॥ आपुलें स्वरुप नाम खूण ॥ अनुमात्र न कथीं मी ॥२९॥
यावरी नकुल बोले कौतुक ॥ नाम सांगेन मी ग्रंथिक ॥ अश्वपरीक्षा शिक्षा अनेक ॥ करुनि नृप तोषवीन ॥३०॥
अश्वव्यथा अंतर्लक्षणें ॥ सर्व चातुर्य मी जाणें ॥ सहदेव यावरी म्हणे ॥ ततिपाल नाम माझें ॥३१॥
गायी वृषभ महिषी ॥ यांची परीक्षा मी जाणें कैसी ॥ वर्षती जेणें दुग्धराशी ॥ ते मजपाशीं विद्या असे ॥३२॥
द्रौपदी म्हणे मी पुरंध्री ॥ नाम सांगेन सैरंध्री ॥ सुदेष्णेपाशीं अहोरात्रीं ॥ सेवा करीन आदरें ॥३३॥
धर्म म्हणे मी तेथ ॥ म्हणवीन पांडवांचा सभासद ॥ कौतेय जाहले गुप्त ॥ म्हणोनि आलों तुजपाशीं ॥३४॥
मग बोले भीमसेन ॥ धर्माचा स्वयंपाकी म्हणवीन ॥ अर्जुन म्हणे स्त्रीवेष धरुन ॥ सखी म्हणवीन द्रौपदीची ॥३५॥
नकुल म्हणे ते वेळां ॥ धर्मरायाच्या अश्वशाळा ॥ त्यांवरी होतों नृपाळा ॥ आलों असें तुजपाशीं ॥३६॥
सहदेव म्हणे जाण ॥ विराटाशी बोलेन वचन ॥ मी पांडवखिल्लारी पूर्ण ॥ सेवा करीन तुजपाशीं ॥३७॥
द्रौपदी म्हणे सुदेष्णेपाशीं ॥ म्हणवीन द्रौपदीची दासी ॥ गुप्त जाहले पांडव वनवासी ॥ जाहली गति ऐसी आम्हां ॥३८॥
ऐसा करुनि विचार ॥ धौम्यासी म्हणे युधिष्ठिर ॥ अरणीपात्रें अग्निहोत्र ॥ घेऊनि जावें तुम्हीं आतां ॥३९॥
पांचालपुरा जाऊन ॥ रहावें अग्निशश्रूषा करुन ॥ द्वारकेसी इंद्रसेन ॥ रथ आमुचे नेईल ॥४०॥
सर्वही बोला वचन ॥ पांडव गेले आम्हां टाकून ॥ कोणे स्थळीं राहिले जाऊन ॥ हें न कळे सर्वथा ॥४१॥
यावरी महाराज धौम्य ॥ धर्मासी बोले सप्रेम ॥ नित्य प्रवासकष्ट परम ॥ त्याहूनि श्रम परगृहीं ॥४२॥
राजगृहीं राहणें कठिण ॥ बहुत न करावें संघट्टण ॥ जैसी अग्निसेवा दुरुन ॥ याजक करिती सप्रेम ॥४३॥
पांच जण मिळून ॥ द्रौपदीस करा जतन ॥ समयोचित बोला वचन ॥ जेणें समाधान रायाचें ॥४४॥
वेदांचें अंतर पाहतां सम्यक ॥ फुटती जैसे शास्त्रांचे तर्क ॥ तेवीं रायाचें चित्त पाहोनि देख ॥ कार्यभात्ग करावा ॥४५॥
न बैसावें रायासन्मुख ॥ पाठीं न बैसावें देख ॥ बहुतांसमीप निःशंक ॥ न बैसावें संघट्टणीं ॥४६॥
बहुत दूर जाऊनी ॥ न बैसावें रायापासूनी ॥ क्षणक्षणां न लागावें कानीं ॥ मंत्री मनीं विटतील ॥४७॥
वाम अथवा सव्य पाहूनी ॥ अंतरें बैसावें जाऊनी ॥ राजा वश म्हणोनी ॥ भलती गोष्ट न सांगावी ॥४८॥
नृप सर्प कृशान ॥ हे मित्र म्हणों नये जाण ॥ राव जाहला जरी प्रसन्न ॥ तेंही सुख न मानावें ॥४९॥
रायें दिधलीं वस्त्रें भूषणें ॥ तींच रायादेखतां लेणें ॥ आणिकाचीं न मिरवणें ॥ स्तुति न करणें इतरांची ॥५०॥
तांबूलचर्वण बहुभाषण ॥ क्षणक्षणां न थुंकावे उठोन ॥ मर्यादेनें बैसावें आटोपून ॥वीरासन न घालावें ॥५१॥
बहुत न घ्यावा आहार ॥ वायु आकर्षावा समग्र ॥ राजगृहीं निरंतर ॥ कदा वास न करावा ॥५२॥
राजपर्यंक राजासन ॥ गज तुरंग सुखासन ॥ तेथें न करावें आरोहण ॥ मर्यादा पूर्ण धरावी ॥५३॥
अंतःपुरीं एकांतीं ॥ बैसले असतां नृपती ॥ आपण प्रियकर निश्चितीं ॥ म्हणोनि तेथें न रिघावें ॥५४॥
रायासी न होतां श्रवण ॥ राजस्त्रियेचें आज्ञावचन ॥ कदा न मानावें जाण ॥ युक्त बोलोन सारावें ॥५५॥
राजस्त्रियेशीं मैत्री ॥ कदा न करावी चतुरीं ॥ स्त्रियांचे एकांतविचारी ॥ सर्वथाही न बैसावें ॥५६॥
मी विद्यावंत चतुर ॥ ऐसें न बोलावें वारंवार ॥ प्रत्युत्तर देऊनि न्याहार ॥ राजवस्तु न पहावी ॥५७॥
बहु भाषण बहु हास्य ॥ कदा न करावें विशेष ॥ ग्रामनिंदा परदोष ॥ राजश्रवणीं न घालावे ॥५८॥
राव वस्त्रें भूषणें लेत ॥ तीं आपण न लेइजे निश्चित ॥ राजा असे व्यथा भूत ॥ आपण औषध न द्यावें ॥५९॥
रायासमोर करिती स्तुती ॥ इतर स्थलीं निंदा वदती ॥ तें तत्काळ कळे नृपती ॥ मग पावती अपमान ॥६०॥
एवं सर्वार्थीं सुजाण ॥ पांडव तुम्ही पांचही निपुण ॥ अज्ञातवास करुन ॥ मग सवेंचि प्रकटावें ॥६१॥
हें धौम्य बोलोनि सत्वरा ॥ तो गेला पांचालनगरा ॥ इंद्रसेन रथ घेऊनि सत्वरा ॥ द्वारकेप्रति पावला ॥६२॥
आश्रमीं होतें जें समस्त ॥ तें ब्राह्मणां वांटिती पंडुसुत ॥ रात्रीं विप्र जाहले निद्रित ॥ सहाही जाती ते वेळां ॥६३॥
निघोनि जाती पंचप्राण ॥ कदा नव्हती दृश्यमान ॥ तैसे पांडव निघाले तेथून ॥ कोणासही न कळतां ॥६४॥
धनुष्य घेऊनि महामती ॥ तूणीर पृष्ठासी आकर्षिती ॥ गोधांगुळें घालिती हस्तीं ॥ अंगत्राणें बांधिलीं ॥६५॥
कालिंदी ओलांदूनि त्वरें ॥ निघते जाहले दक्षिणतीरें ॥ आडवाटे गिरिकंदरें ॥ ओलांडीत रात्रींत ॥६६॥
चरणचालींत त्वरें जाती ॥ आपुलें राष्ट्र चुकविती ॥ पांचालदेश निश्चिती ॥ वामहस्तीं टाकिला ॥६७॥
दशार्णदेश टाकून ॥ शूरसेनदेश चुकवून ॥ दक्षिणदिशे पाहोन ॥ अपार मार्ग क्रमियेला ॥६८॥
दिसती पांचहे विवर्ण ॥ रुपें गेलीं पालटून ॥ जैसे शशिचंडकिरण ॥ अभ्रपटलें झांकले ॥६९॥
चिखल माखला अनर्घ्यरत्नीं ॥ कीं मराळ घोळले धुळींनीं ॥ तेवीं तीं सहाही निघोनी ॥ जाती त्वरेनें रजनींत ॥७०॥
जिच्या स्वरुपावरुनी ॥ सुरललना टाकिजे ओंवाळूनी ॥ ते द्रुपदराजनंदिनी ॥ चरणचालीं श्रमली हो ॥७१॥
म्हणे पांचही तुम्ही सुकुमार ॥ चरणीं चालतां श्रमलां फार ॥ माझेनें न चालवे पदमात्र ॥ प्राणसंकट जाहलें ॥७२॥
जेवीं शुंडादंडेंकरुन ॥ कमल उचली वारण ॥ तैसें द्रौपदीस स्कंधीं घेऊन ॥ भीम वीर चालिला ॥७३॥
विराटनगराजवळी ॥ पांडव आले ते वेळीं ॥ विशाल शमीवृक्षातळीं ॥ स्थिरावले नावेक ॥७४॥
शमीस प्रदक्षिणा करुन ॥ करिते जाहले तिचें स्तवन ॥ तुज वंदूनि रघुनंदन ॥ गेला रावण वधावया ॥७५॥
म्हणती शस्त्रें घेऊनि करीं ॥ कैसें प्रवेशावें नगरीं ॥ लोक तर्क करितील परोपरी ॥ मात देशांतरा जाईल ॥७६॥
गांडीव चाप विशाळ ॥ कल्पांतविजेहूनि तेजाळ ॥ कीं उगवलें सूर्यमंडळ । तैसी प्रभा तयाची ॥७७॥
मग पांच चापें पंच तूणीर ॥ तृणपणीं गुंडूनि सत्वर ॥ शमीवरी नकुल वीर ॥ ठेवी दृढ आकर्षूनि ॥७८॥
वर्षतांही फार घन ॥ न भिजे अणुप्रमाण ॥ त्याभोंवतें श्मशान ॥ भयंकर पहा हो ॥७९॥
पडिलें होतें स्त्रियेचें प्रेत ॥ तें पांडव वृक्षासी बांधीत ॥ भयानक फार दिसत ॥ न ये तेथें अन्य कोणी ॥८०॥
तों उगवला प्रभाकर ॥ गोरक्षक विलोकिती दूर ॥ जे रक्षणार गायींचे भार ॥ कौतुक पाहती दुरुनी ॥८१॥
पांडव चालिले तेथून ॥ पुसती गोरक्षक त्यांलागून ॥ प्रेत कां बांधिलें नेऊन ॥ भीम वचन बोलत ॥८२॥
आमुचा कुलधर्म दुर्धर ॥ वृक्षीं बांधावें कलेवर ॥ तेथें कोणी जातां सत्वर ॥ जळोनि मरेल क्षणार्धे ॥८३॥
असो पांडव चालिले तेथून ॥ ओळखावी अंतर्खूण ॥ नामें ठेविलीं पालटून ॥ नूतनचि दूसरीं ॥८४॥
जय जयंत विजय ॥ जयत्सेन जयद्वल पाहें ॥ मालिनी हें नाम निश्चयें ॥ द्रौपदीस ठेविलें ॥८५॥
नगरांत प्रवेशले पंडुनंदन ॥ तों देखिलें दुर्गास्थान ॥ धर्मराज करी स्तवन ॥ जगदंबेचें तधवां ॥८६॥
जय जय दुर्गे भुवनेश्वरी ॥ यशोदागर्भसंभवकुमारी ॥ इंदिरारमणसहोदरी ॥ नारायणि चंडिकेंबिके ॥८७॥
जय जय जगदंबे विश्वकुटुंबिनी ॥ मूलस्फूर्ति प्रणवरुपिणी ॥ ब्रह्मानंदपददायिनी ॥ चिद्विलासिनी अंबिके तूं ॥८८॥
जय जय धराधरकुमारी ॥ सौभाग्यगंगे त्रिपुरसुंदरी ॥ हेरंबजननी अंतरीं ॥ प्रवेशें तूं आमुचे ॥८९॥
भक्तहृदयारविंदभ्रमरी ॥ तुझे कृपाबळें निर्धारीं । अतिमूढ निगमार्थ विवरी ॥ काव्यरचना करी अद्भुत ॥९०॥
तुझिये कृपावलोकनेंकरुन ॥ गर्भांधासी येतील नयन ॥ पांगुळ करील गमन ॥ दूर पथें जाऊनी ॥९१॥
जन्मादारभ्य जो मुका ॥ होय वाचस्पतिसमान बोलका ॥ तूं स्वानंदसरोवरमराळिका ॥ होसी भाविकां सुप्रसन्न ॥९२॥
ब्रह्मानंदे आदिजननी । तव कृपेची नौका करुनी ॥ दुस्तर भवसिंधु उल्लंघूनी ॥ निवृत्तितटा जाइजे ॥९३॥
जय जय आदिकुमारिके ॥ जय जय मूलपीठनायिके ॥ सकलसौभाग्यदायिके ॥ जगदंबिके मूलप्रकृतिये ॥९४॥
जय जय भार्गवप्रिये भवानी ॥ भयनाशके भक्तवरदायिनी ॥ सुभद्राकरिके हिमनगनंदिनी ॥ त्रिपुरसुंदरी महामाये ॥९५॥
जय जय आनंदकासारमराळिके ॥ पद्मनयन दुरितवनपावके ॥ त्रिविधतापभवमोचके ॥ सर्वव्यापके मृडानी ॥९६॥
शिवमानसकनकलतिके ॥ जय चातुर्यचंपककलिके ॥ शुंभनिशुंभदैत्यांतके ॥ निजजनपालके अपर्णे ॥९७॥
तव मुखकमलशोभा देखोनी ॥ इंदुबिंब गेलें विरोनी ॥ ब्रह्मादिदेव बाळें तान्हीं ॥ स्वानंदसदनीं निजविसी ॥९८॥
जीव शिव दोन्ही बाळकें ॥ अंबे त्वां निर्मिलीं कौतुकें ॥ स्वरुप तुझें जीव नोळखे ॥ म्हणोनि पडला आवर्तीं ॥९९॥
शिव तुझे स्मरणीं सावचित्त ॥ म्हणोनि तो नित्यमुक्त ॥ स्वानंदपद हाता येत ॥ तुझे कृपेनें जननिये ॥१००॥
मेळवूनि पंचभूतांचा मेळ ॥ त्वां रचिला ब्रह्मांडगोळ ॥ इच्छा परततां तत्काळ ॥ क्षणें निर्मूल करिसी तूं ॥१०१॥
अनंत बालादित्यश्रेणी ॥ तव प्रभेमाजी गेल्या लपोनी ॥ सकलसौभाग्यशुभकल्याणी ॥ रमारमण वरप्रदे ॥१०२॥
जय शंबररिपुहरवल्लभे ॥ त्रैलोक्यनगरारंभस्तंभे ॥ आदिमाये आत्मप्रभे ॥ सकलारंभे मूलप्रकृती ॥१०३॥
जय करुणा मृतसरिते ॥ भक्तपालके गुणभरिते ॥ अनंतब्रह्मांडफलांकिते ॥ आदिमाये अन्नपूर्णे ॥१०४॥
तूं सच्चिदानंदप्रणवरुपिणी ॥ सकलचराचरव्यापिनी ॥ सर्गस्थित्यंतकारिणी ॥ भवमोचनी ब्रह्मानंदे ॥१०५॥
ऐकूनि धर्माचें स्तवन ॥ दुर्गा जाहली प्रसन्न ॥ म्हणे तुमचे शत्रु संहारीन ॥ राज्यीं स्थापीन धर्मातें ॥१०६॥
तुम्ही वास करा येथ ॥ प्रकटों नेदीं जनांत ॥ शत्रु क्षय पावती समस्त ॥ सुख अद्भुत तुम्हां होय ॥१०७॥
त्वां जें स्तोत्र केलें पूर्ण ॥ तें जे त्रिकाल करिती पठन ॥ त्यांचे सर्व काम पुरवीन ॥ सदा रक्षीन अंतर्बाह्य ॥१०८॥
मग त्यांतूनि युधिष्ठिर एकला ॥ विराटसभेप्रति चालिला ॥ वस्त्रांत गुंडाळूनि ते वेळां ॥ अक्ष घेतले कक्षेसी ॥१०९॥
अक्ष वैडूर्यसदृश तेजाळ ॥ वरी सुवर्णबिंदु सुढाळ ॥ कुरुवंशज नृपाळ ॥ विप्रवेषें चालिला ॥११०॥
विराटें देखिलें दुरुन ॥ जेवीं मूर्तिमंत चंडकिरण ॥ शीतळ जैसा रोहिणीरमण ॥ कीं शचीवर उतरला ॥१११॥
सकल पृथ्वीचा करभार ॥ घेणार वाटे राजेश्वर ॥ तंव तो येऊनि सभेसमोर ॥ आशीर्वाद देत रायातें ॥११२॥
विराट बोले स्वस्तिवचन ॥ भस्में आच्छादिला हुताशन ॥ तैसा विप्रवेष घेऊन ॥ केवीं येथें आलासी ॥११३॥
धर्म म्हणे आम्ही ब्राह्मण ॥ स्वेच्छें करुं पृथ्वीभ्रमण ॥ अक्षज्ञानीं मी निपुण ॥ सभासद धर्माचा ॥११४॥
पांडवी केला वनवास ॥ नेणों कोठें जाहले अदृश्य ॥ ठाव नाहीं आम्हांस ॥ म्हणोनि आलों तुजपाशीं ॥११५॥
माझें नांव कंक जाण ॥ पीडलों दरिद्रेंकरुन ॥ धर्मे आमुचें पालन ॥ केलें बहुत राजेंद्रा ॥११६॥
विराट म्हणे मी तूतें प्रसन्न ॥ सर्व राज्य तुजआधीन ॥ तूं सांगसी तें ऐकेन ॥ मजलागीं माग कांहीं ॥११७॥
धर्म म्हणे ते पणाचें द्रव मज द्यावें ॥ विराट म्हणे अवश्य घ्यावें ॥ भाक दिधली निर्धारीं ॥ मजपाशीं न मागावें ॥११८॥
म्यां जिंकिले स्वभावें ॥ तरी पणाचें द्रव्य मज द्यावें ॥ विराट म्हणे अवश्य घ्यावें ॥ भाक दिधली तैसीज ॥११९॥
राव म्हणे कंकाप्रती ॥ जे तुझे आज्ञेंत न वर्तती ॥ त्यांसी दंड करीन निश्चितीं ॥ सत्य वचन जाण हें ॥१२०॥
तुझे आज्ञेंत न वर्तती जे ब्राह्मण ॥ त्यांसी बाहेर घालवीन ॥ उरले क्षत्रिय वैश्य जाण ॥ जरी तुझें वचन मोडिती ॥१२१॥
तत्काल त्यांसी वधीन ॥ तुझें स्वरुप मजसमान ॥ मग वस्त्रें भूषणें देऊन ॥ रायें जवळी बैसविला ॥१२२॥
यावरी दुर्गेसी नमून ॥ भीम चालिला वेष पालटून ॥ विराटें दूर देखोन ॥ तटस्थ जाहला पाहतां ॥१२३॥
दिसे पुरुषार्थी बलवंत ॥ भुजाबळें लोटील पर्वत ॥ सिंह शार्दूल धरुनि जित ॥ एके दाविणीं बांधील ॥१२४॥
आजानुबाहु अतिविशाळ ॥ वृषभाक्ष आरक्त तेजाळ ॥ हांकें गाजवी ब्रह्मांडगोळ ॥ तैसा सबळ दिसतसे ॥१२५॥
भीम हनुमंत रेवतीरमण ॥ तैसा दिसे बलसंपन्न ॥ पृथ्वीच्या रायां आकर्षण ॥ क्षणमात्रें करील वाटतें ॥१२६॥
लाटणी आणि दर्वीपाक ॥ हातीं धरिले सरळ सुरेख ॥ कृष्णवसनवेष्टित देख ॥ येतां सन्मुख देखिला ॥१२७॥
सेवकां सांगे नृपवर ॥ कोण कोठील घ्या समाचार ॥ दूत धांवती सत्वर ॥ पुसती वृत्तान्त तयासी ॥१२८॥
तो म्हणे मी सूपशास्त्रीं निपुण ॥ बल्लव नामाभिधान ॥ सेवक सांगती विराटा येऊन ॥ तों तोही समीप पातला ॥१२९॥
राव पुसे त्यालागून ॥ दिससी जेवीं विधूमाग्न ॥ उर्वीचें राज्य संपूर्ण ॥ भोगावया योग्य दिससी तूं ॥१३०॥
तों बोले वृकोदर ॥ मी धर्मरायाचा किंकर ॥ स्वयंपाकी परम चतुर ॥ शाका उत्तम करुं जाणें ॥१३१॥
माझ्या हातींचे भोजन ॥ राजा धर्म करी जाण ॥ पांडवीं सेविलें कानन ॥ आलों शरण तुजलागीं ॥१३२॥
आणीक ऐक नृपती ॥ सिंह शार्दूल मत्तहस्ती ॥ महामल्ल भद्रजाती ॥ त्यांशीं झोंबी घेईन मी ॥१३३॥
जो कोणासी अनिवार ॥ त्यासी क्षणांत करीन जर्जर ॥ संतोषोनि नृपवर ॥ वस्त्राभरणें गौरवी ॥१३४॥
स्वयंपाकी जे सर्व ॥ त्यांत श्रेष्ठ केला बल्लव ॥ यावरी वेष पालटूनि अपूर्व ॥ सैरंध्री वेगें पातली ॥१३५॥
जी सकल स्त्रियांची स्वामिनी ॥ नीलपयोधरतनूची भगिनी ॥ ती केश मोकळे करुनी ॥ सव्यहस्तें आवरीत ॥१३६॥
एक वस्त्र नेसली मलिन ॥ चालली राजगृहालागून ॥ धांवती नागरिक जन ॥ स्वरुप तिचें पहावया ॥१३७॥
सभोंवता चार कोश ॥ फांके अंगींचा सुवास ॥ इंद्रनीलकुलप्रभेस ॥ उणें आणी निजवर्णे ॥१३८॥
जिचें वदन पाहतां सुंदर ॥ नृत्य करी पुढें पंचशर ॥ ती नेसली मलिन वस्त्र ॥ सैरंध्रीवेष धरियेला ॥१३९॥
जेथें सुदेष्णा पट्टराणी ॥ तिकडे जात याज्ञसेनी ॥ मागें धांवती जनश्रेणी ॥ धणी न पुरे पाहतां ॥१४०॥
गोपुरावरी राजपत्नी ॥ क्षुद्रद्वारें पाहे नयनीं ॥ तों हातीं धरुनि फणी ॥ लावण्यखाणी येतसे ॥१४१॥
पुढें दासी पाठवून ॥ जवळी आणिली बोलावून ॥ सकल पृथ्वीची स्वामीण ॥ तीस कोण म्हणून पुसतसे ॥१४२॥
ती म्हणे मी सैरंध्री ॥ पांडवांची जे पुरंध्री ॥ द्रुपदराजकुमारे ॥ तिची सखी जवळील मी ॥१४३॥
कमलोद्भवतात परमात्मा ॥ त्याची ललना जे सत्यभामा ॥ तिचा स्त्रेह बहुत आम्हां ॥ वरी होता जाण पां ॥१४४॥
तीस मी वारंवार ॥ देत असें बहुत श्रूंगार ॥ तें देखोनि यादवेंद्र ॥ तिशीं बहु प्रीति करी ॥१४५॥
सुमनांचे अलंकार ॥ पुष्पवस्त्रें सुकुमार ॥ चंदन लेववूं जाणें विचित्र ॥ अंजनप्रकार नेत्रींचा ॥१४६॥
मज मागूनि सत्यभामेपाशीं ॥ पांचाली ठेवी आपणापाशी ॥ तीस श्रूंगारीं अहर्निशीं ॥ तेथें विवशी आड आली ॥१४७॥
द्यूतीं हारवूनि पण ॥ पांडवीं सेविलें कानन ॥ या संवत्सरांत गुप्त होऊन ॥ कोठें गेलें कळेना ॥१४८॥
मी होऊनि अनाथ ॥ तुझे पायांपाशीं आलें त्वरित ॥ मग सुदेष्णा बोलत ॥ एवढें स्वरुप अद्भुत तुझें ॥१४९॥
मज वाटे मानसीं ॥ देवांगना तुझ्या दासी ॥ समुद्रवलयांकित पृथ्वीसी ॥ स्वामीण मज वाटतसे ॥१५०॥
तूं सहज बोलतां वदनीं ॥ द्विज झळकती महामणी ॥ तुज मी ठेवितें सदनीं ॥ परी मनीं भीतसें ॥१५१॥
विराट जाईल भुलोन ॥ तूं घालिसी त्याजवरी मन ॥ मग मीं द्यावा प्राण ॥ न चले अन्य उपाय ॥१५२॥
याविषयीं देशील भाष ॥ तरी तुज पाळीन अवश्य ॥ सैरंध्री म्हणे परिस ॥ वृत्तान्त माझा तूं माये ॥१५३॥
पांच गंधर्व माझे पती ॥ ते अंतरिक्षीं विचरती ॥ मज कोणी अभिलाषी पापमती ॥ त्यासी मारितील क्षणार्धे ॥१५४॥
मज पाहे जो विषम ॥ तो तत्काळ होईल भस्म ॥ दीपकलिकेप्रति क्षेम ॥ पतंग देऊं शकेना ॥१५५॥
मी गेलिया प्राण ॥ न करीं कोणाचें चरणक्षालन ॥ अंगमर्दन उच्छिष्टभोजन ॥ सर्वथाही घडेना ॥१५६॥
सहवासें बहुत ॥ कळेल माझा वृत्तान्त ॥ पंच गंधर्व समस्त ॥ राहती माझे अंतरिक्षीं ॥१५७॥
गंधर्व पांच वेगळे करुन ॥ पुरुष मज पित्यासमान ॥ तरुण ते बंधूसमान ॥ बाळकें जाण धाकुटे ॥१५८॥
सुदेष्णा म्हणे यावरी ॥ अवश्य राहीं माझे मंदिरीं ॥ इकडे देवीस नमूनि झडकरी ॥ वेष  पालटी अर्जुन ॥१५९॥
षंढपण अवलंबूनी ॥ स्त्रीवेष धरी ते क्षणीं ॥ केश आकर्षूनि वेणी ॥ लघु कर्णीं कुंडलें ॥१६०॥
तों अकस्मात सभेसमोर ॥ देखे विराट नृपवर ॥ म्हणे स्त्रीवेष धरुनि इंद्र ॥ वाटे मज उतरला ॥१६१॥
रमावर कीं उमावर ॥ तेणें स्त्रीवेष धरिला सुंदर ॥ सन्मुख देखे नृपवर ॥ विचारीत तयातें ॥१६२॥
नांव काय तूं कोण ॥ सांगें सर्व वर्तमान ॥ श्रीकृष्णसखा तो कृष्ण ॥ म्हणे नाम बृहन्नटा ॥१६३॥
धर्मरायाचे घरीं ॥ मी होतें अंतःपुरीं ॥ नृत्य गायन कलाकुसरी ॥ शिकवीं नारींस सर्वही ॥१६४॥
पांडव गुप्त जाहले वनांतरीं ॥ राहों इच्छीं तुमचे घरीं ॥ विराट म्हणे उत्तरा कुमारी ॥ आणिक नारी असती पैं ॥१६५॥
गायन नृत्य कलाकुसरी ॥ शिकवीं राहें अंतःपुरीं ॥ गौरवूनि ते अवसरीं ॥ निजमंदिरीं ठेविलें ॥१६६॥
सहदेव देवीस नमून ॥ निघे वेष पालटून ॥ विराटें सन्मुख देखोन ॥ तन्मय होऊन पुसतसे ॥१६७॥
जैसा सुधापानीं निर्जर ॥ तैसें तुझें स्वरुप सुंदर ॥ नाम सांगें पवित्र ॥ होतास कोठें आजवरी ॥१६८॥
तो बोले ते अवसरीं ॥ मी धर्माचा खिल्लारी ॥ गोवृषभपरीक्षा करीं ॥ नाम तरी तंतिपाल ॥१६९॥
दुग्धें स्त्रवती गायी महिषी ॥ ही विद्या असे मजपाशीं ॥ शिक्षा लावीन वृषभांसी ॥ रथालागीं जुंपावया ॥१७०॥
खडाण गायी दुभवीन ॥ वांझेसी वत्सें करवीन ॥ अंतर्व्यथा औषध पूर्ण ॥ सर्व जाणें पशूंचें ॥१७१॥
पूर्वसमुद्रापासूनि थोर ॥ मर्यादा पश्चिमसागर ॥ एवढें थोर खिल्लार ॥ धर्मात्मया धर्माचें ॥१७२॥
द्यूतें हारविला पण ॥ कौरवीं घेतलें हिरोन ॥ गुप्त जाहले पंडुनंदन ॥ म्हणोनि आलों तुजपाशीं ॥१७३॥
मग वेतन करुनि पुष्कळ ॥ खिल्लारी ठेविला तंतिपाळ ॥ मग वेष पालटूनि नकुळ ॥ देवीस नमूनि निघाला ॥१७४॥
विराटसभेसमोर येत ॥ अश्वशाला विलोकीत ॥ विराटें देखिला अकस्मात ॥ म्हणे हा येथें कोण आला ॥१७५॥
त्यासी पाचारी राव ॥ पुसता जाहला नांव ॥ म्हणे तूं नव्हेसी मानव ॥ प्रत्यक्ष देव भाससी ॥१७६॥
तो म्हणे राया परियेसीं ॥ होतों धर्माचे अश्वशाळेसी ॥ ग्रंथिक नाम निश्चयेंशीं ॥ जाण राया सुजाणा ॥१७७॥
घोडा तो श्यामकर्ण ॥ पुच्छ पिवळें अंग शुभ्रवर्ण ॥ प्रवालमणिसमान ॥ चार्‍ही खुर जयाचे ॥१७८॥
आरक्तरेखानयन ॥ श्यामवर्ण श्यमाकर्ण ॥ दांडी अयाळ जैसें सुवर्ण ॥ गति ज्याची तिहीं लोकीं ॥१७९॥
क्षीरसागराहूनि निघाले ॥ कीं चंद्रकिरणें घडिले ॥ सूर्यलोकाहूनि उतरले ॥कीं धुतले जान्हवींत ॥१८०॥
शुद्ध रजताचे धवल ॥ कीं नवनीताचे गोल ॥ ते श्यामकर्ण बहुसाल ॥ पाळिले म्यां धर्माचे ॥१८१॥
सप्तद्वीपींचे तुरंग भले ॥ नवखंडींचे तेजागळे ॥ छप्पन देशींचे वेगळे ॥ लक्षणें मी सर्व जाणें ॥१८२॥
बहात्तर खोडी तत्त्वतां ॥ जाणें तुरंगांच्या सर्व व्यथा ॥ औषधप्रकार नृपनाथा ॥ सर्व ठाउके मजलागीं ॥१८३॥
संतोषोनि नृपनाथ ॥ वेतन केलें बहुत ॥ अश्वशाळे ठेवीत ॥ ग्रंथिक परम निपुण तो ॥१८४॥
पणाचें द्रव्य अपार ॥ कंकासी देत नृपवर ॥ चौघां बंधूंतें युधिष्ठिर ॥ वांटूनि देत गुप्तरुपें ॥१८५॥
भक्ष्य भोज्य षड्रसान्नें ॥ भीम देत चौघांकारणें ॥ अंतरीं वर्तती एकपणें ॥ बाहेरी ओळख न देती ॥१८६॥
ऐसे लोटले चार मास ॥ विराटघरीं बहु संतोष ॥ एकदां मल्ल बहुवस ॥ देशोदेशींचे पातले ॥१८७॥
त्यांत मुख्य जीमूतमल्ल ॥ तेणें झोंबी घेऊनि सकळ ॥ सहस्त्र एक सबळ ॥ मल्ल जिंकिले विराटसभे ॥१८८॥
जीमूतें मर्दिलें सकळ मल्लां ॥ रायें बल्लव बोलाविला ॥ तो क्षण न लागतां आला ॥ हांकें भरिला मंडप ॥१८९॥
देखोनि जीमूतवारण॥ बल्लव धांवे पंचानन ॥ हस्तें हस्त धरुन ॥ झडती घेती परस्परें ॥१९०॥
वर्मकळा दडपिती सकळ ॥ हांकें गाजविती ब्रह्मांडगोळ ॥ चार घटिका तुंबळ ॥ मल्लयुद्ध जाहलें ॥१९१॥
भीमें जीमूत चरणीं धरिला ॥ शतवेळां भोंवंडिला ॥ आपटूनि मारिला ॥ प्राणा मुकला तत्काळ ॥१९२॥
संतोषोनि विराटराव ॥ बल्लवासी देत बहुत गौरव ॥ स्त्रिया विलोकिती सर्व ॥ बल अद्भुत तयाचें ॥१९३॥
सिंह व्याघ्र भद्रजाती ॥ आणूनि बल्लवाशीं भिडविती ॥ त्यांसी आपटूनि क्षितीं ॥ मारुनि टाकी क्षणमात्रें ॥१९४॥
यावरी एकांतीं राव बैसत ॥ नारींचे नृत्य गायन समस्त ॥ बृहन्नटा कौशल्य दावीत ॥ विद्या कैसी शिकविली ते ॥१९५॥
लास्य आणि तांडव ॥ दाविती नृत्याचे भाव ॥ भावगायन ऐकतां अपूर्व ॥ शक्र तटस्थ होय पैं ॥१९६॥
राग उपराग भार्यांसहित ॥ मूर्छनांहीं शरीर कंपित ॥ जें गायन ऐकतां तटस्थ ॥ शेष आणि शशिमृग ॥१९७॥
राव ऐकतां तोषला फार ॥ बृहन्नटा गौरविली अपार ॥ वस्त्रें आणि अलंकार ॥ अमोलिक दिधलीं पैं ॥१९८॥
यावरी अश्व आणूनि समस्त ॥ ग्रंथिक परीक्षा दावीत ॥ पाहतां तुरंगमाचें नृत्य ॥ लोक तटस्थ जाहले ॥१९९॥
पवन सांडूनि मार्गे ॥ तुरंग पळवी वेगें ॥ चक्राकार वामसव्यभागें ॥ फेरितां दृष्टि ठरेना ॥२००॥
संतोषोनि भूपालक ॥ गौरविला तो ग्रंथिक ॥ खिल्लारांचें कौतुक ॥ तंतिपाळें दाखविलें ॥२०१॥
म्हैसे वृषभ समस्त ॥ रायापुढें झुंजवीत ॥ वस्त्रें भूषणें बहुत ॥ राव देत तंतिपाळा ॥२०२॥
पांचालीस तें देखोनि समस्त ॥ मनांत वाटे खेद बहुत ॥ हा हा कर्म कैसें पंडुसुत ॥ सेवा करिती परगृहीं ॥२०३॥
पृथ्वीचे राजे शरण ॥ ज्यांपुढें उभे कर जोडून ॥ ते येथें सेवक होऊन ॥ नीच कर्म आरंभिती ॥२०४॥
ऐसें क्रमितां पूर्ण झाले दहा मास ॥ द्रौपदी निशिदिवस ॥ सुदेष्णेतें श्रृंगारी ॥२०५॥
सुदेष्णेचा बंधु कीचक ॥ महाचांडाल हिंसक ॥ तो सेनापति देख ॥ विराटें करुनि ठेविला ॥२०६॥
सुदेष्णेच्या गृहांत ॥ कीचक आला अकस्मात ॥ पांचालीस पाहूनि काममोहित ॥ भगिनीतें विचारी ॥२०७॥
कोण हे सुंदर नारी ॥ मज वाटे प्रमदांत ईश्वरी ॥ लक्ष्मी किंवा गौरी ॥ कीं शारदेची उपमा जे ॥२०८॥
सुदेष्णेसी म्हणे ते क्षणीं ॥ हे करीं माझी राणी ॥ इच्या स्वरुपावरुनी ॥ ओंवाळीन प्राण हे ॥२०९॥
सेवेयोग्य सुंदरी ॥ हे नव्हे निर्धारीं ॥ पांचालराजकुमारी ॥ गेली झडकरी स्वस्थाना ॥२१०॥
मग द्रौपदीचे मंदिरांत ॥ कीचक येऊनि बोलत ॥ हें वैभव तुझें समस्त ॥ मी दास तुझा होईन ॥२११॥
तूं इंदिरेची प्रतिमा ॥ रंभा उर्वशी तिलोत्तमा ॥ तुझ्या दासी आम्हां ॥ ऐसें वाटे अंतरीं ॥२१२॥
कामानळें तापलों थोर ॥ तव समागमें सुरतसागर ॥ मेघ वर्षे शिरीं धार ॥ मी शीतळ होईन ॥२१३॥
मृगाकवदने कुरंगनेत्री ॥ तुज न विसंबें अहोरात्रीं ॥ सकल स्त्रिया निर्धारीं ॥ तुझ्या दासी म्हणवीन ॥२१४॥
माझ्या स्त्रिया तुझ्या दासी ॥ करीन जाण लावण्यराशी ॥ जिंकूनि सकल रायांसी ॥ पुढें उभे करीन ॥२१५॥
तूं सौंदर्यजाळें पसरुन ॥ माझा धरिला मानसमीन ॥ तुझे मुखकमलीं माझें मन ॥ मिलिंद होऊन गुंजत ॥२१६॥
तूं चातुर्यसरोवरमराळिका ॥ कीं लावण्यचंपककलिका ॥ सकलकामिनींची नायिका ॥ अभय देईं मजलागीं ॥२१७॥
यावरी पंडुराजस्त्रुषा ॥ तीक्ष्ण गोष्टी बोलेल कैशा ॥ स्वस्थ करुनि मानसा ॥ पंडितीं श्रवण करावें ॥२१८॥
पांडवप्रताप ग्रंथ ॥ विराटपर्व परमाद्बुत ॥ ग्रंथकर्ता सत्यवतीसुत ॥ लेखक जाहला गजानन ॥२१९॥
पुढिले अध्यायीं सुंदर ॥ रस उचंबळेल अपार ॥ श्रीधरमुखें रुक्मिणीवर ॥ ब्रह्मानंदें बोलवील ॥२२०॥
सुरस पांडवप्रताप ग्रंथ ॥ विराटपर्व व्यासभारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ बत्तिसाव्यांत कथियेला ॥२२१॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ विराटपर्वटीका श्रीधरकृत ॥ पांडव विराटगृहीं जात ॥ कीचकभाषण द्रौपदीशीं ॥२२२॥
इति श्री श्रीधरकृतपांडवप्रतापे विराटपर्वणि द्वात्रिंशाध्यायः ॥३२॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
॥ श्रीपांडवप्रताप-विराटपर्व-द्वात्रिंशाध्याय समाप्त ॥