पांडवप्रताप - अध्याय १६ वा

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ नारदाचे श्री चरण ॥ धर्म राजें प्रेमें वंदून ॥ म्हणे तुझ्या मुखें करून ॥ दिव्य निरू पण ऐकिलें ॥१॥
तरी मय सभेसमान पाहें ॥ आणिक स्थान कोठें आहे ॥ तें सांगावें लवलाहें ॥ गुरु वर्या योगींद्रा ॥२॥
नारद म्हणे तूं बहु श्रुत ॥ ऐकें सांगेन ययार्थ ॥ इंद्र सभा एक सत्य ॥ वरुण सभा दुसरी पैं ॥३॥
तिसरी कुबेर सभा जाण ॥ यम सभा चवथी पूर्ण ॥ पांचवी ब्रह्म सभा सगुण ॥ धर्म सभा सहावी तुझी ॥४॥
पुष्कर मालिनी सभा जाण ॥ इंद्र सभेची नाम खूण ॥ जी शतयो जनें विस्तीर्ण ॥ उंच जाण तितुकीच ॥५॥
गगनचुंबित मणिस्तंभ ॥ शात कुंभाचे तुळवट स्वयंभ ॥ सूर्य प्रभे संनिभ ॥ जे दुर्लभ मनुष्यांसी ॥६॥
तेथें नाहीं रात्रि दिवस ॥ सदा अखंड एक प्रकाश ॥ चंद्र सूर्यांचें निःशेष ॥ कार्य तेथें नसेचि ॥७॥
क्षुधा तृषा रोग मृत्य ॥ नाहीं तेथें अधर्मा सत्य ॥ इच्छिले भोग बहुत ॥ चिंतितां सर्व पाविजे ॥८॥
षडिवकार तापत्रय ॥ नाहीं शोक मोह भय ॥ महा पुण्य गांठीसी होय ॥ तैं ते सभा पडे द्दष्टी ॥९॥
महा पुण्यवंत तेथें चढती ॥ तेथें बैसल्या ऋषि पंक्ती ॥ अष्टनायिका नृत्य करिती ॥ गाती गंधर्व किन्नर ॥१०॥
तैसीच यम सभा जाण ॥ शतयो जनें विस्तीर्ण ॥ केवळ जांबूनद सुवर्ण ॥ नवरत्नख चित जे ॥११॥
शक्र सभे हूनि अधिक ॥ यम धर्म सभा सुरेखा ॥ ऋषि राज यांच्या पंक्ती देख ॥ असंख्यात विरा जती ॥१२॥
सगर भगीरथ दशरथ ॥ हे राज श्रेष्ठ वसती जेथ ॥ महोत्याह अद्भुत ॥ रात्र कीं दिवस सम जेन ॥१३॥
वरुण सभा परम सुंदर ॥ सहस्त्र उगवले रोहिणीवर ॥ दिव्य मुक्ताफलें अपार ॥ कमावूनि रचियेली ॥१४॥
रोग मृत्यु आणि शोक ॥ नाहींच तेथें निःशंक ॥ दिव्य द्रुम दिव्य फळें देख ॥ सदा तेथें विरा जती ॥१५॥
महा पुण्य होय गांठीं ॥ तेव्हां ते सभा पडे द्दष्टी ॥ सकल नाग देव सृष्टी ॥ विराजत सर्वदा ॥१६॥
मूर्ति मंत सप्त समुद्र ॥ भागीरथी मूर्ति मंत पवित्र ॥ कृष्ण गोदावरी सरिता समग्र ॥ मूर्ति मंत बैसल्या ॥१७॥
कालिंदी नर्मदा भीमरथी ॥ तापी पयोष्णी सरस्वती ॥ सावित्री कावेरी गोमती ॥ विरा जती मूर्ति मंत ॥१८॥
आठ नद मूर्ति मंत ॥ सकल तीर्थें वसती तेथ ॥ नामें सांगतां बहुत ॥ वाढेल ग्रंथ जाणिजे ॥१९॥
जल चर दश लक्ष जाती ॥ विमिंगल राघव सेवा करिती ॥ वारुणी अर्धांगीं महा सती ॥ सिंहा सनीं वरुण शोभे ॥२०॥
आतां कुबेर सभा सुंदर ॥ तेई तैसीच सविस्तर ॥ शतयो जनें परिकर ॥ सुवर्ण भूमि सभों वतीं ॥२१॥
अष्ट महा सिद्धि नव निधी ॥ मूर्ति मंत तेथें वर्तती विधीं ॥ पृथ्वीच्या धनाची समृद्धी ॥ धनेश्वराचे अधीन ॥२२॥
सौदामिनी गाळूनि बहुत ॥ चित्रें रेखिलीं पैं तेथ ॥ मुक्ताफलांच्या रसें अद्भुत ॥ राजहंस काढिले ॥२३॥
नीलरस गाळूनि मयूर ॥ काढिले गन गंधर्व यक्ष किन्नर ॥ पाच गाळूनि केले कीर ॥ धनेश सभे विरा जती ॥२४॥
साठ गणां सहित ॥ तेथें बैसला उमाकांत ॥ सकल राक्षसां सहित ॥ बिभीषण तेथें सेवा करी ॥२५॥
मेरु हिमाचल सर्व पर्वत ॥ रत्न शिखरें ज्यांचीं अमित ॥ कुबेरासी नमस्कारीत ॥ मूर्ति मंत पैं तेथें ॥२६॥
आतां त्रिलोकीं दुर्लभ देख ॥ ती ब्रह्म सभा धर्मा ऐक ॥ प्रका शले सहखार्क ॥ प्रभा देख त्या हूनि ॥२७॥
तया सभेचें सौंदर्य ॥ पाहूं न शके द्दष्टीं सूर्य ॥ देवेंद्र एवढा विबुधवर्य ॥ नयन त्याचे झांकती ॥२८॥
स्तंभा विणें सभा जाण ॥ श्रेष्ठाची ते श्रेष्ठ पूर्ण ॥ सकळ आनंदाचें सदन ॥ दूःख शोक नसेचि ॥२९॥
त्रिदशां सहित देवेंद्र ॥ द्वारीं राबे तेथें किंकर ॥ एका दश रुद्र द्वादश मित्र ॥ हस्त जोडूनि उभे पुढें ॥३०॥
अमृताहूनि कोटि गुण देख ॥ गोड तेथील उदक ॥ वृक्षच्छा येचें पाहतां सुख ॥ ब्रह्मा नंद उचं बळे ॥३१॥
चंद्र सूर्य आणि कृशान ॥ धुंधुर प्राय तेथें संपूर्ण ॥ तेथींचें वर्णितां महिमान ॥ सहस्त्र वदन मौनावे ॥३२॥
तेथींचा पाहतां परिमल ॥ लाळ घोंटी मलया चल ॥ वसंत तेथें सर्व काळ ॥ प्रदक्षिणा करीतसे ॥३३॥
सिंहा सनी कमला सन ॥ मान सपुत्र सप्त जाण ॥ पुढें उभे कर जोडून ॥ पाड काय इतरांचा ॥३४॥
अपार ऋषींचे भार ॥ वेदघोषें गर्जती निरंतर ॥ पुढें उभे सनत्कुमार ॥ कर जोडूनि सर्वदा ॥३५॥
चार्‍ही सभा कथिल्या जाण ॥ तेथील स्वामी येथें येऊन ॥ कुबेर यम इंद्र वरुण ॥ सेवा करिती नीचत्वें ॥३६॥
गुणत्रय पंच भूतें ॥ मूर्ति मंत पाहें तेथें ॥ पंच प्राण इंद्रियें समस्तें ॥ मूर्ति मंत ते ठायीं ॥३७॥
चार्‍ही वेद शास्त्रें पुराणें ॥ मूर्ति मंत देखिलीं नयनें ॥ चौदा विद्यांचीं तेथें स्थानें ॥ चौसष्ट कला मूर्ति मंत ॥३८॥
ओंकारा सहित मातृका ॥ सप्त कोटी मंत्र देखा ॥ छंद रहस्यें बीजें ऐका ॥ मूर्ति मंत तये ॥ ठाय़ीं ॥३९॥
इतुकीं नाना गोष्टी बोलून ॥ रंज विती कमला सन ॥ गायत्री मूर्ति मंत पूर्ण ॥ वाचा जाण प्रत्यक्ष पैं ॥४०॥
दया क्षमा आणि शांती ॥ मूर्ति मंत तेथें वर्तती ॥ दिवस पक्ष अयनें वसती ॥ ऋतु संवत्सर मूर्ति मंत ॥४१॥
नक्षत्रें वार आणि तिथी ॥ मास मुहूर्त गटिका वर्तती ॥ कल्प महा कल्प वसती ॥ मूर्ति मंत तये ठायीं ॥४२॥
मरुद्न्ण आणि पितृ गण ॥ आदित्य वसु रुद्र जाण ॥ यक्ष राक्षस गुह्यक पुर्ण ॥ सहपरिवारें नांदती ॥४३॥
लक्ष्मी सहित नारायण ॥ उमे सहित पंचानन ॥ वसती तेथें अनुदिन ॥ गजानन सरस्वती ॥४४॥
अठ्ठयाशीं सहस्त्र ऋषीश्वर ॥ जितुकें आकारा आलें समग्र ॥ तितुकें तेथें आहे साचार ॥ किती पसारा बोलावा ॥४५॥
ज्यांसी परनारी माते समान ॥ परद्रव्य मानिती जैसें तृण ॥ परनिंदा नाहीं मनांतून ॥ सत्य लोका ते जाती ॥४६॥
जन्मा दारभ्य सत्यवंत ॥ वेदरत गायत्री भक्त ॥ सदाचारी शुचिष्मंत ॥ ब्रह्म सभे वसती ते ॥४७॥
जे पूर्ण ब्रह्मचारी ॥ छळितां न येती क्रोधावरी ॥ ज्यांहीं आयुष्य वेंचिलें परोपकारीं ॥ तेचि अधिकारी सभे या ॥४८॥
गोरक्षणीं वेंचिती प्राण ॥ ब्राह्यण कार्या देहदान ॥ प्रयागीं पावले मरण ॥ तेचि येथें पवती ॥४९॥
जे अनन्य गुरु भक्त ॥ जे माता पित यांसी भजत ॥ शान्त दान्त आणि विरक्त ॥ सत्य लोक वासी ते ॥५०॥
साधु संत ब्राह्मण ॥ यांसी आदरें देती अभ्युत्थान ॥ परोपकारीं वेंचिती धन ॥ बैसती जाण सभेसी जाण सभेसी त्या ॥५१॥
अन्न सत्र उदकदान ॥ दरिद्रि यांचें घडविती लग्न ॥ सदा मुखीं हरिस्मरण । सत्य लोकीं राहती ते ॥५२॥
ऐशा पांचही सभा वर्णून ॥ नारद पावला अंतर्धान ॥ धर्म म्हणे धन्य धन्य ॥ नारद स्वामी जग द्नुरु ॥५३॥
जन मेज यासी हे पावन ॥ कथा सांगे वैशं पायन ॥ बरवें ऐकें साव धान ॥ कथा पुण्यश्लोकाची ॥५४॥
कमलोद्भव नंदन नारद ऋषी ॥ एकदां आला यमस भेसी ॥ सूर्य सुतें सन्मानूमि त्यासी ॥ पूजा केली आदरें ॥५५॥
तों यमस भेसी पंडुराज ॥ नारदें देखिला तेजःपुंज ॥ जो पुण्य देह पावोनि सहज ॥ सुखरूप बैस लासे ॥५६॥
पंडुराज म्हणे नारदासी ॥ जरी स्वामी मृत्यु लोका जासी ॥ तरी शक्र प्रस्थीं मम पुत्रांसी ॥ इतुकीच आज्ञा सांगिजे ॥५७॥
जरी कराल राज सूय यज्ञ ॥ तरी इंद्र सभे मी बैसेन ॥ यम करितो मज बहु मान ॥ परी माझें मन विटे येथें ॥५८॥
येथें जीवांची जाचणी होत ॥ कुंभीपाकादि यातना ॥ अमित ॥ तेणें खेद पावत सदा चित्त ॥ न घडे परमार्था साधन ॥५९॥
जरी राज सूय यज्ञ पुत्र करी ॥ तरी पुरंदर आपुल्या शेजारीं ॥ ठाव देऊनि निर्धारीं ॥ नानापरी सुख देई ॥६०॥
मग बोले विरिंचि नंदन ॥ अवश्य मी धर्मासी सांगेन ॥ मग तत्काल उठला तेथून ॥ वीणा वाहुन ऊर्ध्वपंथें ॥६१॥
मस्तकीं शोभे जटा भार ॥ गौर वर्ण जैसा शीतकर ॥ यज्ञोपवीत रुळे संदुर ॥ उत्तरीयवस्त्र झळकतसे ॥६२॥
क्षीर समुद्रीं धुतलें ॥ तैसें आवरण वस्त्र शोभलें ॥ द्वादश टिळे सतेज मिरवले ॥ सिद्धपादुका पदयु गुलीं ॥६३॥
दिव्य गंध दिव्य सुमनीं ॥ जो सदा पूजिजे देव गणीं ॥ ऐसा महाराज नारद मुनी ॥ शक्र प्रस्था प्रति आला ॥६४॥
धर्में देखिला नारद मुनी ॥ साष्टांगें नमिला प्रेमें करूनी ॥ दिव्य सिंहा सनीं बैस वूनी ॥ षोडशोपचारें पूजिला ॥६५॥
जोडूनियां दोन्ही कर ॥ धर्म उभा राहिला समोर ॥ म्हणे आजि माझें भाग्य थोर ॥ द्दष्टीं देखिला नारद मुनी ॥६६॥
नारद म्हणे ते वेळां ॥ मज पंडुराज स्वर्गीं भेटला ॥ तेणें निरोप तुम्हांसी सांगितला ॥ राज सूय यज्ञ करा वेगीं ॥६७॥
त्या पुण्यें करुनि सहज ॥ शक्राचे शेजारीं बैसेल पंडुराज ॥ तुम्ही पुत्र त्याचे तेजः पुंज ॥ करावें काज एवढें ॥६८॥
ऐसें धर्मरा यासी सागोन ॥ ऊर्ध्वपंथें गेला ब्रह्म नंदन ॥ धर्म दान ॥ तपा चरण कायसें ॥७०॥
वृथा दवडितां पितृवचनार्थ ॥ तो पुत्र नव्हे प्रत्यक्ष जंत ॥ तो वांचोनि भूभार व्यर्थ ॥ अनुपकारी अभाग्य ॥७१॥
पितृवचनीं उपजे त्रास ॥ सद्नुरूशीं करी द्वेष ॥ कुशब्द बोले मातेस ॥ तो अल्पायुषी जाणिजे ॥७२॥
सत्पुरुषांची करी निंदा ॥ अपमानी जो ब्रह्म वृंदा ॥ विद्या बलें जो प्रवर्ते वादा ॥ तो अल्या युषी जाणिजे ॥७३॥
भक्त देखतां करी उपहास ॥ साधूंसी लावी नसते दोष ॥ सद्नुरूहूनि म्हणे मी विशेष ॥ तो अल्पायुषी जाणिजे ॥७४॥
निंदी सदा तीर्थीं क्षेत्रें ॥ असत्य मानी हरिहरचरित्रें ॥ सर्वदा निंदी वेद शास्त्रें ॥ तो अल्यायुषी याणिजे ॥७५॥
काया वाचा मनें ॥ परिडाहिंसा करणें ॥ भूतद्रोह करूं जाणे ॥ तो अल्पायुषी जाणिजे ॥७६॥
निंदी महापुरुषांचे ग्रंथ ॥ नसतेचि काढी कुतर्कार्थ ॥ भाग्य विद्या गर्वें उन्मत्त ॥ तो अल्पायुषी जाणिजे ॥७७॥
श्री हरीचें गुण कीर्तन ॥ अव्हेरी जो न करी श्रवण ॥ टाकी विष्णु भक्ति उच्छेदून ॥ त्यासी अधः पतन सुटेना ॥७८॥
मी विष्णु भक्त मोठा ॥ म्हणोनि निंदी जो नीलकंठा ॥ तपस्वी देखोनि करी चेष्टा ॥ त्यासी अधःपतन सुटेना ॥७९॥
शिव भक्त होऊनि निर्मळ ॥ जो विष्णुनिंदा करी चांडाळ ॥ नसते कुमार्ग स्थापी जो खळ ॥ तासी अधःपतन सुटेना ॥८०॥
होतां साधूंचा अपमान ॥ संतोष वाटे मनांत पूर्ण ॥ करी वृद्धांचें मान खंडन ॥ त्यासी अधःपतन सत्य होय ॥८१॥
सभोमाजी दुरुक्ति बोले ॥ जेणें भल्याचें ह्रदय पोळे ॥ मत्सर विष्ठेनें मन माखलें ॥ त्यासी अधःपतन सुटेना ॥८२॥
निर्नासिक जो दर्पण न पाहे ॥ तोंवरीच रूपाचा अभिमान वाहे ॥ म्हणे माझे रूपासी तुलितां न ये ॥ रतिवरही शोधितां ॥८३॥
मी एक जाणता सर्वज्ञ ॥ ऐसा वाहे सदा अभिमान ॥ शत मूर्खाहूनि नीच पूर्ण कर्में करी आपणचि ॥८४॥
आतां असोत हे बोल ॥ जो पितृवचन न करी सफल ॥ तोचि अभागी केवल ॥ महाखल जाणावा ॥८५॥
नारदें सांगितलें येऊन ॥ कीं राज सूय यज्ञ करावा पूर्ण ॥ तों बोलिले भीमार्जुन ॥ अत्युत्तम वचनातें ॥८६॥
पृथ्वीचे राजे जिंकून ॥ द्र्व्य आणावें बळें करून ॥ तरी सिद्धीस पावेला सकल यज्ञ ॥ बहुत कठिण कार्य दिसे ॥८७॥
तरी द्वारकानाथ श्री कृष्ण ॥ जो आनकदुंदुभीचें ह्रदयरत्न ॥ तो जग द्रुरु आलिया विण ॥ कार्य साधान नव्हेचि ॥८८॥
मग श्री कृष्णासी दिव्य पत्र ॥ पाठवी धर्मराज पंडुपुत्र ॥ दूत धाडिले सत्वर ॥ द्वार काधीशा बोलावूं ॥८९॥
तों जरा संधांचे बंदीं नृपती ॥ पडिले बावीस सहस्त्र छत्रपती ॥ त्यांहीं पत्रें लिहिलीं श्रीपती प्रती ॥ आम्हांसी जगत्पते सोडवीं ॥९०॥
दोहीं कडोनि आलीं पत्रें ॥ तीं स्वयें वाचिलीं राजी वनेत्रें ॥ मग काय केलें स्मरारि मित्रें ॥ तें चरित्र पां ॥९१॥
मनीं विचार करी कम लोद्भव पिता ॥ आधीं जावें शक्र प्रस्था ॥ भेटू नियां पंडुसुतां ॥ कार्य तत्त्वतां साधवें ॥९२॥
ऐसें बोलोनि कंसारी ॥ वेगें आरूढला रथावरी ॥ पवनवेगें ते अवसरीं ॥ शक्र प्रस्था पातला ॥९३॥
पुढें धांवूनि धर्म राजें ॥ वंदिलीं हरीचीं चरणां बुजें ॥ वर्तमान जाहलें सहजें ॥ तें सर्व कथिलें हरी प्रती ॥९४॥
स्वर्गाहूनि पंडुनृपती ॥ सांगोनि पाठवी नारदा हातीं ॥ राज सूय करा निश्चितीं ॥ तरी कैसी गति करावी ॥९५॥
कर्ता करविता पाहीं ॥ तुज विण दुजा नाहीं ॥ आम्हीं रक्षिसी सर्वोठायीं ॥ उडी घालूनि निजांगें ॥९६॥
यावरी बोले पद्माक्षीरमण ॥ पृथ्वीचे राजे सर्व जिंकून ॥ बळें हिरोनि आणावें धन ॥ मग यज्ञ संपूर्ण होईल ॥९७॥
बावीस सहस्त्र राजे जिंकिले ॥ जरा संधें बंदीं घातले ॥ तरी त्यासी मारिल्या वेगळें ॥ यज्ञ नव्हे तुमचा हा ॥९८॥
जरा संध सतरा वेळ ॥ मथुरेसी पावला परम सबळ ॥ परी त्याला मरण काळ ॥ समीप आला यावरी ॥९९॥
धर्म म्हणे घन नीळा ॥ जरा संध कैसा जन्मला ॥ ते कथा मज दयाळा ॥ किंचित आतां सांगवी ॥१००॥
मग हरि म्हणे ऐक सुमती ॥ मगध देशींचा नृपती ॥ बृह द्रथ नामें महारथी ॥ जयाची कीर्ति त्रिभुवनीं ॥१०१॥
काशी श्वरा चिया उदरीं ॥ जावळ्या जाहल्या दोघी कुमारी ॥ सुलक्षणा एक निर्धारीं ॥ गुण सुंदरी ते दुसरी पैं ॥१०२॥
स्वयंवरीं बृह द्रथें जिंकोन ॥ स्त्रिया केल्या दोघी सुगुण ॥ परी नव्हे पुत्र संतान ॥ तेणें उद्विग्न बृह द्रथ ॥१०३॥
उदंड केले प्रयत्न ॥ परी नव्हेचि पुत्र संतान ॥ मग स्त्रियांसी संगें घेऊन ॥ राजा हिंडे वनांतरीं ॥१०४॥
मग पूर्व पुण्यें करून ॥ अकस्मात झालें ऋषि दर्शन ॥ चंड कौशिक नामा भिधान ॥ जो तपो धन ते जस्वी ॥१०५॥
नमस्कार घाली बृह द्रथ ॥ नेत्रोदकें चरण क्षालीत ॥ केश वसनें चरण पुशीत ॥ मग संवादत स्त्रेहेंशीं ॥१०६॥
आवडी देखोनि निर्मळ ॥ बोले चंड कौशिक स्त्रेहाळ ॥ तुझे पुरवीन मनोरथ सकळ ॥ माग कांहीं एधवां ॥१०७॥
तेव्हां बृह द्रथ बोले वचन ॥ पोटीं नाहीं पुत्र संतान ॥ कुलीं दीपक पाजळून ॥ करीं प्रकाश ऋषि वर्या ॥१०८॥
ऋषि बोले आनंदोन ॥ तुज होईल पुत्र संतान ॥ बलाद्भुत कीर्ति पूर्ण ॥ पृथ्वी माजी जयाची ॥१०९॥
आम्रच्छा येसी ऋषि बैसला ॥ तो पक्कफल पडलें ते वेळां ॥ वायु पक्षी यांहीं ढका लाविला ॥ नाहीं त्यासी तत्त्वतां ॥११०॥
तें उचलो नियां कृपाकर ॥ प्रसाद देत ऋषी श्वर ॥ तुज होईल दिव्य पुत्र ॥ देईं स्त्रियांसी भक्षा वया ॥१११॥
प्रसाद घेऊनि नमन करीत ॥ परतोनि स्वस्थलासी येत ॥ दोघी स्त्रियांची भीड बहुत ॥ फल देत चिरोनि ॥११२॥
अर्ध अर्ध भाग दिधला ॥ दोघींसी गर्भसं भव जाहला ॥ नव मास भरतां एकेचि वेळां ॥ प्रसूत जाहल्या दोघीही ॥११३॥
अर्ध अर्ध शरीर ते अवसरीं ॥ जन्मत दोघींचे उदरीं ॥ जैसें कर्वतिलें करीं ॥ उभेंचि सम समान ॥११४॥
दोघां सही असे प्राण ॥ परी बोल वया नाहीं वदन ॥ मातांनीं ह्र्दयें पिटून ॥ शरीरें धरणीं टाकिलीं ॥११५॥
कपाळ पिटीत बृह द्रथ ॥ म्हणे कर्माची गति विपरीत ॥ मग वस्त्रें गुंडाळोन गुप्त ॥ नगरा बाहेर टाकिलीं ॥११६॥
निशा जाहली अर्ध नेमस्त ॥ तों जरा यक्षिणी आली तेथ ॥ तीं जोडोनि जों पाहात ॥ तों अभेद शरीर जाहलें ॥११७॥
जाहलें अभेद वज्र शरीर ॥ बत्तीस लक्षणी राज कुमार ॥ टाहो फोडितां सत्वर ॥ स्त्रेह उप जला जरेतें ॥११८॥
मग यक्षिणी रूप पालटोनी ॥ जाहली ते दिव्य नितं बिनी ॥ रोदन सुस्वर ऐकोनी ॥ राजा धांवोनि येत तेथें ॥११९॥
दोघी धांवत ॥ दोघींसी पान्हा स्तनीं फुटत ॥ तों दिव्य रूप जरा तेथ ॥ खेळवीत बाल कासी ॥१२०॥
शक्तिरूपिणी ते जरा ॥ म्हणे बृह द्रथा राजेश्वरा ॥ पुत्र नेईं आपुल्या घरा ॥ देतें मी वरा तुजलागीं ॥१२१॥
जरेनें बाळ जडिला शुद्ध ॥ म्हणोनि नाम जरा संध ॥ मी यक्षिणी देवी प्रसिद्ध ॥ मजला सर्व पूजिती ॥१२२॥
माझें चित्र रेखूनि भिंतीसी ॥ पूजावें प्रति श्रावण मासीं ॥ अपुत्रिका स्त्रियांसी ॥ पुत्र होतील वरदानें ॥१२३॥
मग पुत्र देऊनि राजेश्वरा ॥ गुप्त जाहली ते जरा ॥ स्त्रियां समवेत मंदिरा ॥ प्रवे शला बृह द्रथ ॥१२४॥
पुत्रोत्साह द्वादश दिवस ॥ लागले मंगल तूर्यांचे घोष ॥ भांडारें फोडूनि विशेष ॥ धनें वसनें वांटीतसे ॥१२५॥
विप्र करिती जातक ॥ तों आला चंडकौशिक ॥ सामोरा धांवे नृप नायक ॥ आणी मिरवीत सन्मानें ॥१२६॥
पूजा जाह लिया समस्त ॥ मग चंडकौशिक बोलत ॥ बृहद्रथा तुझा हा सुत ॥ जिंकील समस्त पृथ्वीतें ॥१२७॥
हा पाटोपेचि सुरासुरां ॥ बंदीं घालील नृपलील नृपवरां ॥ परी श्री कृष्णाशीं द्वेष करितां पुरा ॥ नाश पावेल तत्काल ॥१२८॥
ऐसें सांगोनि कौशिक ऋषी ॥ गेला आपुल्या आश्रमासी ॥ पुढें थोर जाहलिया जरा संधासी ॥ पित्यानें राज्य दीधलें ॥१२९॥
प्रधानासी निरवूनि सुत ॥ दोघी स्त्रिया घेऊनि बृह द्रथ ॥ तप करूनि अद्भुत ॥ स्वर्ग सदना पावला ॥१३०॥
इकडे जरा संधें सबळ ॥ पृथ्वीचे नृप जिंकिले सकळ ॥ पांडव आणि यादवकुळ ॥ एवढें वेगळें करूनियां ॥१३१॥
हा कंसाचा होय श्वशुर ॥ येणें घेऊनियां दळभार ॥ सतरा वेळ वेढिलें मथुरापुर ॥ युद्ध अपार जाहलें पैं ॥१३२॥
वरुणपाश घेऊनि ते वेळां ॥ बळरामानें सतरा वेळ धरिला ॥ मग कालय वनासी घेऊनि आला ॥ भस्म जाहला तोही पुढें ॥१३३॥
याकरितां धर्मा जाण ॥ जरा संधाचें जवळी मरण ॥ आलें असे त्यासी कारण ॥ राज सूय यज्ञ आरंभीं ॥१३४॥
मग शिष्य करूनि भीमार्जुन ॥ गुरु जगद्नुरु स्वयें होऊन ॥ सडेचि त्रिवर्ग निघोन ॥ जाते झाले तेधवां ॥१३५॥
चंद्र सूर्य हुताशन ॥ तैसे तेजस्वी तिघे जण ॥ देश पर्वत नद्या उल्लंघोन ॥ मगध पुरासी पातले ॥१३६॥
दुर्ग ढांसळोनि बळें ॥ आडमार्गें ग्रामांत गेले ॥ तों महाद्वारीं देखिलें ॥ भेरी निशाण अंद्भुत ॥१३७॥
समरीं मारू नियां दैत्य ॥ त्यांचीं चर्में काढोनि त्वरित ॥ भेरी तीन केल्या अद्भुत ॥ शतयोजनें नाद जाय ॥१३८॥
तो नाद ऐकतां कानीं ॥ शत्रु भय भीत समरांगणीं ॥ गर्भ त्यागिती शत्रुकामिनी ॥ नादध्वनि ऐकतांचि ॥१३९॥
धर्मानुर्जं तये क्षणीं ॥ भेरी टाकिल्या फोडूनी ॥ पुढें गंध माला विक्रय देखोनी ॥ घेत हिरोनि बळेंचि ॥१४०॥
गंध चर्चूनि तिघां जणीं ॥ पुष्प माला कंठीं घालूनी ॥ आडमार्गें राज सदनीं ॥ प्रवेशले तत्काल ॥१४१॥
याग संपादूनि समस्त ॥ जरासंध स्वस्थ बैसत ॥ भोंवते बहुत पंडित ॥ चर्चा करिती यागाच्या ॥१४२॥
तों देखिले तिघे ब्राह्मण ॥ जरासंध करी त्यांसी नमन ॥ तों ते न बोलती धरिलें मौन ॥ आशी र्वचन न देती ॥१४३॥
जरा संधाचे होम शाळे जाउन ॥ उगेचि बैसले तिघे जण ॥ राजा म्हणे कैसे ब्राह्मण ॥ कांहींच वचन न बोलती ॥१४४॥
तिघांसी कनकासनें देत ॥ मधुपर्क पूजा समर्पीत ॥ म्हणती पूजा नेघों निश्चित ॥ इच्छा नसे कांहीं आम्हां ॥१४५॥
उगेचि बैसले तटस्थ ॥ मध्य रात्र जाहली तेथ ॥ राजा मनीं चकित पहात ॥ न कळे मनोगत तिघांचें ॥१४६॥
राजा म्हणे द्विज हो सांगा ॥ काय इच्छा असेल तें मागा ॥ हरि म्हणे युद्धभिक्षा देईं वेगा ॥ तिघां मधूनि एकातें ॥१४७॥
राजा पाहे हस्त विलोकून ॥ देखे गोधां गुलीचें चिन्ह ॥ म्हणे हे नव्हेत ब्राह्मण ॥ महाक्षत्रिय दिसताती ॥१४८॥
जरा संध बोले वचन ॥ म्यां भिक्षा दिधली तुम्हां लागून ॥ परी तुम्ही तिघे जण ॥ अहां कोण तें सांगा ॥१४९॥
म्हणाल जरी भले ब्राह्मण ॥ तरी राज मार्गासी टाकून ॥ नगर दुर्ग ढांसळून ॥ भेरी निशाणें फोडिलीं ॥१५०॥
आम्हीं केलें असोनि नमन ॥ नाहीं दिलें आशी र्वचन ॥ कदापि नव्हां श्रेष्ठ वर्ण ॥ वेष धारी दिसतसां ॥१५१॥
काय कारण कल्पून ॥ येथें आलां सांगा वचन ॥ तुम्हां मध्यें गुरु कोण ॥ बोला कापटय सागर हो ॥१५२॥
मग बोले तो श्रीरंग ॥ जे आमुचे सखे जिवलग ॥ त्यांच्या ग्रामांत शुद्ध मार्ग ॥ पाहोनि येतों महाद्वारें ॥१५३॥
जे कां शत्रु दुर्जन ॥ विष्णु द्वेषी दुरात्मे पूर्ण ॥ त्यांचे नगर दुर्ग पाडून ॥ आडमार्गें प्रवेशतों ॥१५४॥
जरा संध बोले उत्तर ॥ तुम्हां आम्हांत कास याचें वैर ॥ मग बोले यादवेश्वर ॥ ऐकें द्वेषिया दुर्जना ॥१५५॥
सकल राजे करूनि बंधस्थ ॥ जाळूं पाहतोसी होमांत ॥ ऐसा तूं हिंसक पतित ॥ तुजशीं युद्ध करूं आतां ॥१५६॥
बेवीस सहस्त्र नृपती ॥ जे धर्मात्मे छत्रपती ॥ ते तूं जिंकोनि क्षितिपती ॥ बंदी घातले दुर्जना ॥१५७॥
जो ब्राह्यणांचा उपहास करी ॥ साधुसंतांशीं द्वेष धरी ॥ गुरु वचन अव्हेरी ॥ तोचि वैरी आमुचा ॥१५८॥
जे निंदिती विष्णु चरित्रें ॥ अपमानिती सत्पात्रें ॥ अपूज्य पूजिती आदरें ॥ तेचि वैरी आमुचे ॥१५९॥
कमला आणि चक्रपानी ॥ भेटों इच्छिती धर्म सदनीं ॥ कार्पण्य लोभें विघडी दोनी ॥ तोचि वैरी आमुचा ॥१६०॥
भगवद्भक्तांचा द्वेष करी ॥ वेदमर्यादा अव्हेरी ॥ जो सर्वां भूतीं द्वेष धरी ॥ तोचि वैरी आमुचा ॥१६१॥
आतां युद्धासी उठें वेगें करून ॥ नाहीं तरी नेऊं ओढून ॥ याज्ञिक घेती पशुचा प्राण ॥ तेवीं चूर्ण करूं तुझें ॥१६२॥
ऐसें बोलतां मुकुंद ॥ क्रोधावला जरासंध ॥ म्हणे हा गोवळा गोविंद ॥ ओळखिला महाकपटी ॥१६३॥
माझा कंस जामात ॥ कपटें मारिला मथुरेंत ॥ कलाय वन नेऊनि गुहेंत ॥ भस्म केला कापटयें ॥१६४॥
हा म्यां ओळखिला पार्थ ॥ हा भीम होय यथार्थ ॥ क्रोधें जरा संध कांपत ॥ काय बोलत तयांसी ॥१६५॥
तरणीच्या किरणांवरी देखा ॥ कैशा चढती पिपीलिका ॥ कल्पांत विजू मशक ॥ गिळवेल कैसी नेणवे ॥१६६॥
चढोनि प्रलयाग्नीच्या शिखरीं ॥ पतंग कैसा नृत्य करी ॥ ऊर्णना भीच्या तंतूभीतरीं ॥ महागज कैसा गुंतेल ॥१६७॥
तृणा चिया पाशें करून ॥ केवीं बांधिजेल पंचानन ॥ खगेंद्रासी अळी धरून ॥ केवीं नेईल आकाशीं ॥१६८॥
दीपकतेजें करून ॥ केवीं आहाळेल चंडकिरण ॥ तैसें मज महावीरासी जिंकून ॥ जय कैसा पावाल ॥१६९॥
जिंकिले पृथ्वीचे पार्थिव ॥ धरूनि आणीन यादव सर्व ॥ मशक प्राय पांडव ॥ आणीन क्षण न लागतां ॥१७०॥
हे पशु माझिये नयनीं ॥ बांधीन एकेचि दावणीं ॥ यज्ञामाजी घालोनी ॥ बलिदान अर्पीन ॥१७१॥
मज सिंहा चिये दरी आंत ॥ तिघे करी आले अकस्मात ॥ आतां जावया कैंचा पंथ ॥ आला मृत्यु जवळी तुम्हां ॥१७२॥
खघोत आपुलें तेज पूर्ण । दावी केवीं गुरू लागून ॥ मृगेंद्रा पुढें येऊन ॥ मार्जारें उड्डाण मांडिलें ॥१७३॥
कीं सज्ञान पंडिता पुढें ॥ बोला वया आलीं माहमूढें ॥ जंबुक आपुले पवाडे ॥ व्याघ्रा पुढें दावीत पैं ॥१७४॥
वायसें ब्रीद बांधोन ॥ नारदा पुढें मांडिलें गायन ॥ मूषक बहुत निळोन ॥ वासुकीसी धरूं आले ॥१७५॥
तैसी आगळीक करून ॥ मजवरी आलेति तिघे जण ॥ मंडूक जैसे उडोन ॥ चंद्रासी पाडूं इच्छिती ॥१७‍६॥
यावरी काय बोले कंसारी ॥ जो भवग जविदारक केअरी ॥ तुझी सुकृतवात निर्धारीं ॥ सरली आतां सर्वही ॥१७७॥
आयुष्यतैल सरलें पूर्ण ॥ भीम म्यां हातीं धरिला व्यजन ॥ प्रणज्योति जाईल विझोन ॥ समय जवळी पातला ॥१७८॥
देहदीपपात्र रितें ॥ पडेल येथेंचि पालथें ॥ हें फल रोकडेंचि येथें ॥ पावशील तूं आतां ॥१७९॥
वांचावें ऐसें असेल मनांत ॥ तरी बंदींचे राजे करीं मुक्त ॥ द्वेष सांडोनि समस्त ॥ सुखें राज्यीं वर्तें तूं ॥१८०॥
आतां नृप सोडीं झडकरी ॥ नाहीं तरी युद्ध करीं ॥ जरा संध म्हणे निर्धारीं ॥ किती बोलसी गोवळ्या ॥१८१॥
तुवां कधीं युद्ध केलें ॥ कपटेंचि कंसासी मारिलें ॥ अर्जुन तरी बाळ कोंवळें ॥ विद्या शिकतें द्रोणापाशीं ॥१८२॥
भीम कांहीं तगेल मजशीं ॥ तोही जड बहु आळशी ॥ आयुष्य सरलें निश्चयेंसी ॥ म्हणोनि आलां चालत ॥१८३॥
मग भीम म्हणे ऊठ मशक ॥ कळेल आतां तुझा आवांका ॥ मग जरा संधें राज्य देखा ॥ पुत्रा सहदेवा दीधलें ॥१८४॥
प्रधानासी निरविला सुत ॥ भीम मल्लगांठी द्दढ घालीत ॥ सिंह मागें पुढें न पाहात ॥ धांवे जैसा मृगावरी ॥१८५॥
किरीट काढूनि दोघां जणीं ॥ वीरगुंठी बांधिल्या ओढूनी ॥ भीमें मस्तक कृष्णचरणीं ॥ ठेऊनि म्हणे यश देईं ॥१८६॥
कृतांताची बैसे दांतखिळी ॥ ऐसी दोघांहीं फोडिली आरोळी ॥ जरा संध आणि भीम बळी ॥ मिसळले तेव्हां मल्लयुद्धा ॥१८७॥
परस्पर बळें थडका देती ॥ वर्मकला रडडोनि धरिती ॥ वज्र मुष्टि गुडघे हाणिती ॥ भिरकाविती एकमेका ॥१८८॥
झिंजा धरूनि पाडिती ॥ आसडोनि बळें आपटिती ॥ कोंपरघायें हाणिती ॥ न्याहो उमटे अंबरीं ॥१८९॥
मुष्टिघाय वाजती सबळ ॥ दणाणती सप्तपाताळ ॥ शेष कूर्म वराह सकळ ॥ सांवरूनि धरिती पैं ॥१९०॥
लत्ता प्रहाराचे घाय थोर ॥ दणाणत वरी अंबर ॥ विमानें पळविती सुरवर ॥ दिशाकुंजर दचकती ॥१९१॥
किंशुक फुलती वसंतकाळीं ॥ तैसे आरक्त दिसती ते वेळीं ॥ बाप रे भीम महाबळी ॥ बोले वनमाळी क्षणक्षणां ॥१९२॥
तेरा दिवस पर्यंत ॥ भिडती दोघे बलवंत ॥ देव विमानीं चकित ॥ लोक तटस्थ पाहाती ॥१९३॥
कार्तिक शुद्ध प्रतिपदादिनीं ॥ युद्ध मांडिलें दोघां जणीं ॥ त्रयोदशी गेली क्रमोनी ॥ मग चतुर्दशीचे रात्रीं पैं ॥१९४॥
काडी चिरूनि अच्युत ॥ भीमासी दावी संकेत ॥ सांधा चिरीं त्वरित ॥ जरेनें जो सांधिला ॥१९५॥
चीर चिरिजे जेवीं करें ॥ तैसा उभा चिरिला वृकोदरें ॥ दोन्ही खंडें एकसरें ॥ भिरकावूनि दीधलीं ॥१९६॥
परी पुनः होऊनि सांधासांध ॥ उभा ठाकला जरा संध ॥ भीमार्जुन आणि मुकुंद ॥ आश्चर्य करिती देखोनि ॥१९७॥
मग वैकुंठपुरविलासी ॥ संकेत दावी भीमासी ॥ खंडें विषम टाकीं वेगेंसि ॥ न जुळती ॥ पुती काहिव ॥१९८॥
घेऊनि खर्जूरिकापत्र ॥ चिरूनि दाखवी शतपत्रनेत्र ॥ भीमें युद्ध केलें एक प्रहर ॥ पुढती तैसाचि चिरियेला ॥१९९॥
विषम खंडें टाकितां जाणा ॥ जरा संध मुकला प्राणा ॥ सुमन संभार तेचि क्षणा ॥ सुरवर आनंदें वर्षती ॥२००॥
भीमें फोडिली विजयहांक ॥ डळमळले तीन्ही लोक ॥ पार्थ आणि द्वारकानायक ॥ प्रीतीं भेटती भीमातें ॥२०१॥
कृष्ण द्दष्टी जाहलें मरण ॥ मागध पावला वैकुंठ भुवन ॥ जरा संधाचें प्रेत बीभत्स पूर्ण ॥ नगरद्वारीं पडियेलें ॥२०२॥
सहदेव पातला होऊनि सद्नद ॥ स्त्रेहें आलिंगीत मुकुंद ॥ म्हणे जैसा प्रर्‍हाद ॥ तैसा सुखी राहें तूं ॥२०३॥
तुजवरी येईल जें विघ्न ॥ तें मी निजांगें वारीन ॥ उत्तर क्रिया करीं संपूर्ण ॥ पितयाची यथाविधि ॥२०४॥
राजसूय यज्ञालागीं पाहीं ॥ सखया तूं सत्वरी येईं ॥ सहदेवें हरीसी ते समयीं ॥ अपार संपत्ति ओपिल्या ॥२०५॥
राज सूय यज्ञ होऊनि उरे ॥ ऐशीं दिधलीं द्र्व्य भांडारें ॥ नवरत्नांचे एकसरें ॥ पर्वतचि ओपिले ॥२०६॥
असो जरा संधाचा स्यंदन ॥ त्रिभुवनीं नाहीं ऐसा अन्य ॥ त्यावरी बैसला रमारमण ॥ चंडकिरण तेवीं दिसे ॥२०७॥
पूर्वीं वधा वया वृत्रासुर ॥ जो सहस्त्राक्षा देत श्री धर ॥ तो शक्रें आपुला प्राण मित्र ॥ म्हणिनि दिधला बृह द्रथा ॥२०८॥
त्यावरी जरासंध बैसोन ॥ पृथ्वीचे भूभुज जिंकोन ॥ विजयी जाहला संपूर्ण ॥ ख्याति केली त्रिभुवनीं ॥२०९॥
तो रथ आणूनि त्वरा ॥ सहदेवें अर्पिला श्रीधरा ॥ त्यावरी बैसोनि सत्वरा ॥ कृष्ण भीमार्जुन चालिले ॥२१०॥
स्मरण करितांचि जाण ॥ ध्वजीं बैसे येऊनि सुपर्ण ॥ उच्चैःश्रव्याचे बंधु जाण ॥ चार्‍ही अश्व जुंपिले ॥२११॥
बंदींचे नृप ते क्षणीं ॥ सोडवीत चक्रपाणी ॥ ते सद्नद होऊनि लोटांगणीं ॥ शरण येती श्रीरंग ॥२१२॥
रत्नपुष्पांजलि घेऊनि ॥ अर्पिते जाहले कृष्ण चरणीं ॥ एक मस्तक पदीं ठेवूनी ॥ प्रक्षालिती नेत्रोदकें ॥२१३॥
प्राणदातया इंदिरावरा ॥ जलदवर्णा जलजनेत्रा ॥ आज्ञा कांहीं द्यावी आम्हां किंकरां ॥ ते वंदूं मुकुटीं आपुल्या ॥२१४॥
हरि म्हणे ऐका वचन ॥ शक्रप्रस्थीं राजसूय यज्ञ ॥ सत्वरी यावें तनममधन ॥ घेऊनियां धर्म भेटी ॥२१५॥
समस्त राजे संगें घेऊन ॥ निघती भीम कृष्णार्जुन ॥ शक्रप्रस्थासी घेऊन ॥ धर्मराजासी भेटले ॥२१६॥
प्रेमें साष्टांग नमस्कार ॥ धर्मासी घालिती नृपवर ॥ क्षेमालिंगनीं क्षीराब्धिजावर ॥ संतोषवीत युधिष्ठिरा ॥२१७॥
भीमार्जुनांसी धर्म ॥ भेटोनि बोले सप्रेम ॥ स्वामी माझा सर्वोत्तम ॥ सर्वही यश तयाचें ॥२१८॥
बंधमुक्त नृप पूर्ण ॥ धर्मासी देती आलिंगन ॥ अपार द्र्व्यसंभार आणून ॥ प्रीतीनें पुढें ठेविती ॥२१९॥
पुढें यावें राजसूययज्ञा ॥ गौरवूनि देत धर्म आज्ञा ॥ नमस्कारूनि जगन्मोहना ॥ राजे स्वस्थाना पावले ॥२२०॥
श्री कृष्ण म्हणे धर्मा लागून ॥ तुझे कुलीं हे दीप भीमार्जुन ॥ मगध सदनीं पाजळोन ॥ शत्रुतम निरसिलें ॥२२१॥
कृपापल्लवें झांकून ॥ मागुते आणिले सांभाळून ॥ धर्म धरी द्दढ चरण ॥ जाहलों धन्य तुझेनि ॥२२२॥
हरि म्हणे धर्मराया ॥ बंधु पाठवीं जिंकावया ॥ उर्वीकामधेनु दोहूनियां ॥ करभारदुग्ध काढावें ॥२२३॥
आरंभावा राजसूय यज्ञ ॥ मी सवेंचि येतों द्वारकेहून ॥ वसुदेवदेवकींचे चरण ॥ झडकरी वंदूनियां ॥२२४॥
पांडव घालिती लोटांगणा ॥ जगद्नुरूसी करिती प्रदक्षिणा ॥ जा हें न बोलवे वचना ॥ यावें लवकरी गोविंदा ॥२२५॥
पुढिले प्रसंगीं सुधारस ॥ वर्षेल स्वामी वेदव्यास ॥ तें वैशंपायन जन मेजयास ॥ निरोपीत सप्रेम ॥२२६॥
संस्कृत इक्षुरस अपार ॥ त्याची प्राकृत हे साखर ॥ सुजन सेवणार ॥ प्रेमरसीं मिळवूनियां ॥२२७॥
ब्रह्मानंदा पांडुरंगा ॥ श्री धरह्रदयशतपत्र भृंगा ॥ तुझी कीर्ति वंद्य त्रिजगा ॥ वर्णितां न सरे कल्यांतीं ॥२२८॥
महागंगा व्यास भारत ॥ श्रीधर दीन तृषाक्रांत ॥ अवघी न प्राशवे अद्भुत ॥ अंजलीनें किंचित घेतलें ॥२२९॥
तैसें हें सार निवडून ॥ पांडवप्रताप गोड जीवन ॥ प्राशितां शीतल होऊन ॥ ब्रह्मानंद जाहला ॥२३०॥
सुरस पांडवप्रताप ग्रंथ ॥ सभापर्व व्यासभारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ षोडशाध्यायीं कथियेला ॥२३१॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ सभापर्वटीका श्रीधरकृत ॥ सभावर्णन जरासंध प्राणान्त ॥ न्रुपवरमोचन कथन केलें ॥२३२॥
इति श्रीश्रीधरकृतपांडवप्रतापे सभापर्वणि षोडशाध्यायः ॥१६॥
॥ श्री कृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ श्रीरस्तु ॥

॥ श्रीपांडवप्रताप सभापर्व षोडशाध्याय समाप्त ॥