श्रीदत्तमाहात्म्य - अध्याय ४८ वा

श्रीगुरुदत्तात्रेयाय नम: ॥
जो आद्यन्तरहित । तो भगवान् श्रीदत्त ।
म्हणे राया सतत । स्वच्छ असावें उदकापरी ॥१॥
नित्य या जगीं सर्वांशीं । स्नेह ठेवावा दिवानिशीं ।
कडू न व्हावें कोणासी । रहाटी अशी असावी ॥२॥
जे अमृतासम भाषण । तें परिमित बोलून ।
सर्वांशी गोडी ठेवून । अनुदिन वागावें ॥३॥
अमृतप्राय गोड बोलतां । सर्व वळती तत्त्वतां ।
उदकाला गुरु करितां । ये हाता हा गुण ॥४॥
जसें मधुर स्वच्छ जळ । स्वभावें असे निर्मळ ।
म्हणोनी लोक सकळ । पाहतां जळ धांवती ॥५॥
या अश्नुवंति ता आप: । म्हणोनी उदका म्हणती आप ।
पाहिजे तिकडे होतां व्याप । आप समान ॥६॥
नरें तेवीं गोड भाषण । सर्वांशीं स्नेह ठेवून ।
सर्वांत जावें खपून । उदकासमान निरंतर ॥७॥
जळ अंगी प्रोक्षितां । पितां आचमन करितां ।
किंवा दृष्टीनें पाहतां । स्नान करितां पवित्र करी ॥८॥
सर्व धंदे जळावर । लोक करिती वारंवार ।
परी तें न विटे साचार । तसा आचार नरें ठेवावा ॥९॥
सतत स्वच्छ राहे नर । त्याचें होतां दर्शनमात्र ।
पाणी होई पवित्र । असें चरित्र स्वच्छतेचें ॥१०॥
जो नमस्कार करी । किंवा सेवा करी ।
तयातें स्वच्छ नर तारी । तीर्थजळापरी निरंतर ॥११॥
नरें प्रशस्तपणा धरून । जलाप्रमाणें राहून ।
स्वयें पवित्र असून । इतरां पवित्र करावें ॥१२॥
हाच विशेष गुण । जळ पोटीं मळ ठेवून ।
बाहेर स्वच्छ असून । करी मळक्षालन इतरांचें ॥१३॥
जो नि:शंकपणें हा देह । मळमूत्रकफांचें गेह ।
पंच भूतांचा समूह । तयाचा मोह कासया ॥१४॥
सुमति जो मानव । मोह न धरितां सदैव ।
ह्याच देहें ज्ञानवैभव । मिळवी भवनाशक ॥१५॥
ज्ञान येतां हातासी । कृतार्थता ये तयासी ।
तरी न टाकी देहासी । राखी लोकांसी तारावया ॥१६॥
कर्म संचित जाळून । क्रियमाण टाळून ।
प्रारब्धमात्रा घेवून । राहे पावन कराया लोकां ॥१७॥
स्वेंच्छें भूमीवरी फिरून । दर्शन स्पर्शन देवून ।
करी लोकांतें पावन । उदकासमान होवूनी ॥१८॥
स्वगति करितां जळ । सोडूनी दे उच्चस्थळ ।
उन्नत वृक्षा पाडी समूळ । तारी नम्र लव्हाळ्या ॥१९॥
तसा मुक्त नर जाण । गर्वें ताठरती त्यां टाकून ।
वळती लीना देखून । घालवून त्याचें पाप ॥२०॥
जे कां पाखंड दुर्मती । शापूनी तयांप्रती ।
समूळनाशा पावविती । तारिती सदा लीनांतें ॥२१॥
जळास गुरु करून । घेतलें म्यां हें शिक्षण ।
हा चवथा गुरु जाण । पांचव्याचा गुण सांगतों ॥२२॥
तपें तेजस्वी असावें । लोकां प्रदीप्त दिसावें ।
पाहिजे तिकडे खावें । परी न शिवावें दोषासी ॥२३॥
जनांत वागतां आपण । राहावें गुप्तपणा धरून ।
केव्हां केव्हां प्रगटपण । धरून राहटी करावी ॥२४॥
भजतो जो आपणासी । पुरवावें त्याच्या कामासी ।
भचकांच्या पापासी । नाश करावें समूळ ॥२५॥
जरी भूमीवरी फिरतां । कांहीं मिळे खाण्याकरितां ।
त्याचा न करावा सांठा । अग्नि गुरु करितां कळे हें ॥२६॥
जो स्वयमेव तेजस्वी । लोकां आपुली दीप्ती दावी ।
तापें शीत पळवी । प्रकाशें घालवी अंधकारा ॥२७॥
अग्नी इकडे तिकडे फिरून । पाहिजे तें खावून ।
पुन: सोंवळा राहून । सर्वां समान वागतसे ॥२८॥
अग्नी वरिष्ठ होवून । पाहिजे तें खावून ।
दोषाचा लेशही न घेवून । शुद्धपणा न विटवी ॥२९॥
ज्याचा तेजस्वीपणा अचाट । कोठेंही जया नये वीट ।
हें शिक्षण नीट । साधकें धीटपणें घ्यावें ॥३०॥
कुंडांत अग्नीस ठेवून । काष्ठानें प्रदीप्त करून ।
अग्निहोत्री करिती हवन । तया पावन करी तो ॥३१॥
कोणी मोकळा ठेविती । तो अजस्त्र पक्ष म्हणती ।
कोणी गोळा देवून झांकिती । उद्धरण करिती होमकाळीं ॥३२॥
तया यजमानाचे स्वाधीन । अग्नी सदा राहून ।
नित्य सेवा घेवून । करी पावन तयासी सदा ॥३३॥
जशी उपासना जयाची । तशी इच्छा पुरवी तयासी ।
आहुती ज्या देवांची । देती तयां ती पोंचवी ॥३४॥
अग्नी संग्रहही न करी । त्याला काष्ठादि मिळे तरी ।
जाळुनी त्याची राख करी । यापरी नरें वागावें ॥३५॥
जो विभू परमात्मा जाण । तया आकार नसून ।
आकार ये दिसून । तो मिथ्या जाण अग्नीपरी ॥३६॥
मिळे त्यांत प्रवेशून । त्या त्या काष्ठा जाळून ।
स्वयें निराकार असून । तसा दिसून ये अग्नी ॥३७॥
जें थोर काष्ठ असे । तया झळकूनी थोर दिसे ।
लहानाच्या योगें लहान दिसे । लांब चवडा वाटोळा ॥३८॥
विमता: सकला जीव ध्रौव्यादाकारवर्जिता: ।
यत्तारतम्यं तेषां तु तत्काष्ठाश्रितवन्हिवत् ॥३९॥
अग्नी असे निराकार । काष्ठ मिळतां तदाकार ।
दिसे तसा हा साकार । नाना शरीरयोगें आत्मा ॥४०॥
अनन्यशरण जो नर । तो ज्ञानबळें सत्वर ।
टाकी उपाधी नश्वर । होई निराकार परब्रह्म ॥४१॥
कर्म देहाचें मूळ । तें ज्ञानें जाळी समूळ ।
मग निरुपाधिक केवळ । होयी विमळ परब्रह्म ॥४२॥
अग्नी वाढूनी काष्ठाबरोबर । दावी काष्ठासारिखा आकार ।
राख करूनी सत्वर । आकार टाकी तसा आत्मा ॥४३॥
जो बहुधा बहुरूप । रूपं रूपं प्रतिरूप ।
हा वेदाचा आलाप । तेव्हां रूपरहित आत्मा ॥४४॥
हें निस्संदेह कळावें म्हणून । अग्नीस गुरु करून ।
देहाभिमान सोडून । राहे पडून ये स्थळीं ॥४५॥
क्षणभग्नत्व देहाचें । जाणतां वैराग्य बाणे साचें ।
हेंही जाणाया अग्नीचे । ज्वाळेचें शिष्यत्व कीजे ॥४६॥
बरवा विचार करून । पाहतां क्षणोक्षण ।
देहसंबंधीं भूतें उपजोन । जाती मरोन प्रत्यहीं ॥४७॥
ज्वाळा दरवेळीं जशा । उपजूनी पावती नाशा ।
देहसंबंधीं भूतांची ती दशा । सूक्ष्मदशा कळे ही ॥४८॥
हें मान्य करी जो नर । तो देहा क्षणभंकुर ।
मानूनी वैराग्य सादर । भवसागर उलंडी ॥४९॥
हें उदारत्व थोर । सोडावें देहाचें ममत्व सत्वर ।
हा बोध घेतला सादर । पांचव्या गुरूपासून ॥५०॥
जे बहु विकार । भासती तें शरीरावर ।
न घडे न वाढे आत्मा पर । हे निशाकर गुरू सांगे ॥५१॥
पहा रवी हा तेजोमंडळ । ग्रह नक्षत्रें उदकमंडळ ।
तेव्हां चंद्र जळमंडळ । हे निखळ जाणावें ॥५२॥
जेव्हां संयोग सूर्यचंद्रांचा । एक नक्षत्रयोगें साचा ।
तेव्हां चंद्रकलांचा । नाश होय ती अमावास्या ॥५३॥
चंद्र भचक्रीं साठ कलांनीं । जाय नक्षत्र भोगूनी ।
सव्वादों दिवसांनीं । तेरा दिनांनीं रवी जाता ॥५४॥
ग्लौर्जवात् पुरतो याति रवे: स्वस्थान्वहं गति: ।
मध्या गोक्षा: कला इंदोरभ्रगोश्वमिता: कला: ॥५५॥
त्यांची इतुकी गती म्हणून । प्रतिपदेपासून ।
विषम सूर्यमंडळ होऊन । प्रतिबिंबून दिसतसे ॥५६॥
जो प्रतिदिनीं पंध्रावा भाग । चंद्रमंडळीं भासे चांग ।
ती कला होय मग । अशा पंध्रा बिंबती ॥५७॥
कला शुक्लपक्षीं चढती । कृष्णपक्षीं कमी होती ।
तेरा नक्षत्रें अंतरती । समोर होती तेव्हां दोघे ॥५८॥
ती विश्रुत पूर्णिमा जाण । संपूर्ण मंडळ बिंबून ।
चंद्र दिसे वाटोळा होऊन । भूछाया चिन्हसहित ॥५९॥
प्रथम अमावसेची । सूक्ष्म कला चंद्राची ।
शुक्लपक्षीं बेरीज पंध्रांची । मिळोनी सोळांची संख्या ॥६०॥
हा सुधीचा उपचार । सोळा कळा चंद्रावर ।
अशा दिसती तदनंतर । प्रतिपदेपासून वैषम्य ॥६१॥
उफराटे मंडळा । येतां कमी होती कळा ।
अशा चंद्रमंडळा । कळा घटती वाढती ॥६२॥
कारणांतें न जाणून । केवळ कार्या पाहून ।
जे जन जाती भुलून । ते कुतर्क करून फसती ॥६३॥
जेवीं येतां जातां कळा । विकार नसे चंद्रमंडळा ।
जरी दिसला डोळा । तरी तो व्यर्थ भास होय ॥६४॥
आत्मा न होयी न वाढे न मरे । हे विकार सारे ।
भूपा जाण देहावर रे । चंद्रमंडळीं कला जशा ॥६५॥
समस्त देह असे जरी । तरीका वागती व्यवहारी ।
असें म्हणसील तरी । अवधारीं सांगतों ॥६६॥
चंद्र द्वितीय मंडळापरी । भासतां आकाशांतरीं ।
सूर्यसत्तेनें त्याचे परी । निवारी अंधकारातें ॥६७॥
स्वयें चंद्रमंडळ जळ । म्हणोनी भासे शीतळ ।
यापरी आत्मसत्तेनें केवळ । देह सकळ चेतनसे ॥६८॥
जळ चंद्रमंडळीं जसें । देहीं अंत:करण तसें ।
त्यांत आत्मा बिंबितसे । तेणें भासे विषयजात ॥६९॥
हा साक्षिभूत आत्मा न नासे । हें चंद्रापासून असें ।
ज्ञान घेतलें असे । सातवा परिसें गुरू आतां ॥७०॥
हा फिरे देह जसा । आत्माही फिरतो तसा ।
मग अचल आत्मा कसा । प्रश्न असा तरी ऐक ॥७१॥
आत्मा संपूर्ण देहगत । असा झाला प्रतीत ।
तरी तो भेदशून्य स्वत: । आकाशापरी कथिला ॥७२॥
व्यक्तीभूत देहाद्युपाधी । तद्गत आम्ही ही बुद्धी ।
जाणावी कुबुद्धी । सूर्यप्रतिबिंबन्यायानें ॥७३॥
हें मतंत भरावें म्हणून । सांगतों उदाहरण ।
घटीं जळ भरून । सूर्यमंडळाखालून फिरवावें ॥७४॥
पात्रच फिरतां प्रतिबिंब फिरे । पात्र हालतां हाले बरें ।
असें पाहती सारे । परी तें खरें काय असे ॥७५॥
जे जे विकार जळावर । ते ते प्रतिबिंबावर ।
भासती ते सूर्यावर । नसती हें सादर आण मनीं ॥७६॥
जे जे नाना विकार । ते ते उपाधीवर ।
ते नसती आत्म्यावर । ते ( तो ) साक्षी पर उपाधीहूनी ॥७७॥
हें नि:शंक जाणून । भ्रम द्यावा सोडून ।
आणिक एक सूर्यापासून । शिक्षण घेतलें तें ऐक ॥७८॥
चराचर जगांत । जें दिसेल उपयुक्त ।
तें ठेवावें सुरक्षित । आपण आसक्त न होतां ॥७९॥
पुढें यथा योग्य काळ । पाहूनी मग तें सकळ ।
पात्रीं सोडावें केवळ । परोपकारमतीनें ॥८०॥
समस्त संपलें तरी । खेद न धरावा अंतरीं ।
पुढें तसें काळांतरीं । मिळतां अंतरीं न हर्षावें ॥८१॥
राग द्वेष सोडून । अनायासें अर्थ जोडून ।
यथाकाळीं पात्रीं सोडून । अलिप्त होऊन रहावें ॥८२॥
गुणदोषवुद्धी नसून । हा व्यवहार करून ।
आतां नये बंधन । हें सूर्यापासून शिकलों ॥८३॥
सूर्य भविष्य जाणून । जळ ठेवी करीं सांठवून ।
तें यथाकाळीं दे सोडून । परी अभिमान न करी ॥८४॥
अभयंकर हें ज्ञान । घेतलें सूर्यापासून ।
आतां आठव्या गुरूपासून । घेतलें ज्ञान तें ऐक ॥८५॥
जरी सतत स्त्रीपुत्रांशीं । ठेवीं अति स्नेहासी ।
किंवा करी अतिप्रसंगासी । त्यासी कपोतापरी बंध ये ॥८६॥
जे मोहयुक्त होती । तयां कपोतापरी ये गती ।
एका वनीं कपोत कपोती । करिती निवास ॥८७॥
कधीं विरहित न होती । अन्योन्य स्नेहें बद्ध होती ।
असे ते दंपती । बांधती मती परस्पर ॥८८॥
त्या वनामध्यें बरोबर । करिती दोघे संचार ।
जातां येतां अंतर । परस्पर ठेविती ॥८९॥
ते विशेषेंकरून । घरट्यामध्यें बसून ।
परस्परांचें वदन । परस्पर विलोकिती ॥९०॥
हर्षून ते चुंबन । घेती मोहित होऊन ।
मंजुळ शब्द करून । पक्ष उभारून आलिंगिती ॥९१॥
पुधें मृत्यु येईल । अकस्मात देह पडेल ।
असें नेणतां हे ख्याल । करिती निष्फल विषयार्थ ॥९२॥
जो मृत्युंजय ईशान । त्याचें न करिती स्मरण ।
असें भोग भोगून । हर्ष मानून रमती ॥९३॥
दंपती असें खेळतां । काळ कितीक गेला आतां ।
हें नेणती सर्वथा । वाटे आतांक्षण गेला ॥९४॥
मासर्त्वादि काळ । घिरट्या घालून केवळ ।
आयुष्याला घाली पीळ । हें नेणती मूढ मत्त ॥९५॥
असे संसारी कवड्याचें । मन रमलें स्त्रियेचें ।
संहास वीक्षणालाप त्यांचे । चित्ता रमविती ॥९६॥
मग भूक तहान नाठवून । तो तिचें राखी मन ।
तीही संभोगालिंगन देवून । ठेवी बांधून चित्त त्याचें ॥९७॥
मग त्याच्या संगेंकरून । कपोती गर्भिणी होवून ।
अंडें प्रसवे तें पाहून । तिची जतन करी तो ॥९८॥
तो अमृतप्राय ग्रास । कष्टें आणूनी दे तीस ।
ती उबेनें त्या अंडांस । रात्रंदिवस रक्षितसे ॥९९॥
अंडांत जळ असून । स्वभावकर्मादि शक्तीकरून ।
तीं अंडीं फुटून । पोरें व्यक्त दिसूं आलीं ॥१००॥
त्यांचें मन हृष्ट होवून । पोरांचें करिती पालन ।
त्यांला आच्छादून । मुखीं कवल आणून सोडिती ॥१०१॥
यो नाश्नुते निजानंद स्वाधीनं सुलभं परं ।
स्त्रीपुत्रादिभवं सौख्यं भुक्त्वापि स न तुष्यति ॥१०२॥
मग ते पोरां आलिंगन । घेती देती आलिंगन ।
आपणा घडल्याही उपोषण । त्यांला कण देती ते ॥१०३॥
पोरहि थोर जाहले । त्यांचे आहार वाढले ।
म्हणूनी दोघेही वनीं चालले । पोर आले घराबाहेर ॥१०४॥
त्यावर जाळीं घालून । भोयी घेई धरून ।
तंव माता येऊन त्यां पाहून । ती मोहे बंधनगत झाली ॥१०५॥
हिरण्मय स्वगृह शून्य पाहून । विरहें विधुर होवून राहे कोण ।
असेंतो कवडा मानून । स्वयें बंधनगत झाला ॥१०६॥
विषयें जे शांत न होऊन । घरीं राहती परिवारीं रमून ।
कवड्यापरी सहसा काळ येवून । परिवारासह मारून ने तयां ॥१०७॥
असे नसे मोकळें मुक्तिद्वार । तें हें दुर्लभ नरशरीर ।
सुटतां ये पुन: दु:ख घोर । हें कवडा गुरू करूनी जाणिलें ॥१०८॥
इति श्रीदत्तमाहात्म्ये अष्टचत्वारिंशोsध्याय: ॥४८॥
॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥