श्रीदत्तमाहात्म्य - अध्याय २१ वा

श्रीदत्तात्रेयाय नम: ॥
वेदधर्मा म्हणे दीपकातें । राम पाहूनी सैन्यातें ।
गर्जना करूनी अर्जुनातें । मागें फिरऊनि पुढें आला ॥१॥
राम म्हणे क्षत्रियाच्या पोरा । धेनू पळविसी कां चोरा ।
आतां तूं धरी धीरा । माझा दरारा नेणसी कीं ॥२॥
तूं म्हणविसी विवेकी । हें क्षत्रियां उचित कीं ।
आतां माझ्या बळा विलोकी । लोकीं असा दुजा नाढळे ॥३॥
भूपानें द्यावें गोदान । द्विजांचें करावें प्रतिपालन ।
हा धर्म सनातन । तूं उलंडून जाशी दुष्टा ॥४॥
काय हा तुझा अधर्म । केवी घेशी इहपर शर्म ।
आतां तुझें तोडितों वर्म । तुझें दुष्कर्म उदेलें हें ॥५॥
अशी निर्भर्त्सना ऐकून । रामाप्रति बोले अर्जुन ।
राजे करूनी यत्न । रत्न भांडारीं आणिती ॥६॥
हे धेनू गोरत्न । म्यां देखिलें नूतन ।
देऊनियां गोधनरत्न । घेऊनि जातों नगरासी ॥७॥
ही मी पुन: न देईन । जरी तूं अससी बळपूर्ण ।
करी मजसीं रण । अन्यथा जाण न मिळे ही ॥८॥
राम म्हणे हें तुझें दुर्वचन । ब्राह्मण विकती कीं गोधन ।
कोणीं तुझें घेतलें रत्नधन । बलात्कार करून आलासि तूं ॥९॥
या कामधेनूवरून । ब्रह्मांड टाकावें ओवाळून ।
तीबद्दल रत्नें ठेवून । जासी घेऊन तूं करंटा ॥१०॥
आतां करूनी समर । तुझें तोडितों शिर ।
तरीच मी रेणुकाकुमार । चांडाळीचा पोर नातरी ॥११॥
असी प्रतिज्ञा करून । हातीं परशु धरून ।
राम कराया कदन । सरसरून पुढें आला ॥१२॥
सज्ज देखूनि रामातें । राजा आज्ञा दे सैन्यातें ।
राम करून अन्यायातें । येतो यातें ठार मारा ॥१३॥
बोलतो अबद्ध भाषण । हा असेना कां ब्राह्मण ।
समरीं याचा घेतां प्राण । अन्याय कोण म्हणेल ॥१४॥
अशा राजाचिया वचना । ऐकोनियां ती सेना ।
करावया कदना । भृगुनंदनावरी लोटे ॥१५॥
कोणी बाण सोडिती । कोणी खङ्गी तोडूं इच्छिती ।
कोणी ग अदा झुगारिती । मुद्गर फिरविती वारंवार ॥१६॥
रामही समरधीर । उभा राहोनी समोर ।
युद्ध करी परशुधर । एकटा वीर बलाढ्य ॥१७॥
कोणाचीं कवचें फोडी । कोणाचीं धनुष्यें तोडी ।
कोणाचे मुकुट फोडी । तोडी चरण कित्येकांचे ॥१८॥
कित्येकांचे हात । तोडोनी करी घात ।
कित्येकांचे फोडिले रथ । सारथी मारिले कित्येकांचे ॥१९॥
गजांचीं गंडस्थळें फोडी । अश्वांचीं शिरें तोडी ।
असी सेना उडाउडी । राम धाडी यमसदना ॥२०॥
ज्याचा परशू अतितीक्ष्ण । लागतां तत्काळ घेई प्राण ।
सर्वांचे गळलें त्राण । कोण जिंकील तयातें ॥२१॥
कोणी मेले तत्काळ । कोणी पडले घायाळ ।
सर्व झाले व्याकुळ । वाटे काळ राम तो ॥२२॥
जसा एकटा केसरी । अनेक गजांतें मारी ।
तसा एकटा संहारी । राम वैरी सैन्यातें ॥२३॥
सैन्य नि:शेष मारिलें । रत्काचे पूर चालिले ।
शव वाहूं लागले । आश्चर्य केलें देवांनीं ॥२४॥
रक्ताच्या नद्या दिसती । केश शैवाल भसती ।
हात सर्पसे दिसती । भासती कलेवर जलचर ॥२५॥
ज्या ढाला फिरती । ते भोंवरे भासती ।
मांसाचे चिखल होती । आंत रुतती गजाश्व ॥२६॥
जसा गरुड एकला । संहारी सर्पकुला ।
तसा राम एकला । मारिता झाला सर्व सैन्य ॥२७॥
राम हा वडवानळ । प्रज्वळला प्रबळ ।
अर्जुनसैन्यसमुद्र केवळ । जाळी सकळ क्षणार्धें ॥२८॥
राम हा अगस्ती क्षोभला । सैन्यसागर शोषिला ।
रायाचा संशय फिटला । उठला मग तत्क्षणीं ॥२९॥
राजा म्हणे हा नोहे नर । होय साक्षात् विश्वंभर ।
अन्यथा हा सैन्यसागर । कोण पामर शोषिता ॥३०॥
सूर्य जसा अंधकार । क्षणें करितो दूर ।
तसा यावें सैन्यभार । नि:शेष सत्वर उडविला ॥३१॥
सुर किंवा असुर । न टिकती माझ्यासमोर ।
मला जिंकी असा शूर । ब्रह्मांडीं असेना ॥३२॥
तेथें बापुडा नर । मजसी करील कीं समर  ।
तरी हा नोहे द्विजकुमार । लक्ष्मीवर खास असे ॥३३॥
तरे याशीं युद्ध करून । क्षात्रधर्में तोषवून ।
समरीं देह ठेऊन । आद्यस्थान घ्यावें तें ॥३४॥
असा निश्चय करून । महात्मा तो अर्जुन ।
रामासमोर राहून । म्हणे कदन करी आतां ॥३५॥
तूं तों अससी ब्राह्मण । मी क्षत्रिय दारुण ।
माझें स्वरूप भीषण । कठिण बाण माझे हे ॥३६॥
तूं तरी सुकुमार । तपस्वी ऋषिचा कुमार ।
नित्य भक्षण फळाहार । केवि धीर धरसील ॥३७॥
व्यर्थ जाशील मरोनी । शोक करील तुझी जननी ।
तुवां मागें फिरोनी । जावें सदनीं सुखानें ॥३८॥
अंगा डसतां मच्छर । तुम्हां वाटती कष्ट फार ।
लोहाग्र हे तीक्ष्णशर । झोंबतां धीर धरवेल कीं ॥३९॥
राम म्हणे माझी खंती । न करी तूं काकुळती ।
शस्त्रें उचलोनी घे हातीं । शब्दतती आतां पुरे ॥४०॥
मग राजा काय करी । श्रीदत्ता स्मरे अंतरीं ।
पांचशें धनुष्यें करीं । सज्ज करी त्वरेनें ॥४१॥
गर्जोनियां सिंहापरी । बाणांची वृष्टि करी ।
रामातें आच्छादित करी । राम वारी तद्बाणां ॥४२॥
जसा मेघ पर्वतावरी । हजारों धारांनीं वृष्टी करी ।
त्याप्रमाणें रामावरी । राजा करी शस्त्रवृष्टी ॥४३॥
देव विमानीं बैसून । अंतरिक्ष राहून ।
तें युद्ध पाहून । हर्षे मान तुकाविती ॥४४॥
रथारूढ अर्जुन । प्रतापी दुर्दर्शन ।
सहस्रकर भीषण । वाटे अरुण दुसरा कीं ॥४५॥
वेळोवेळ पांचशें बाण । सोडूनियां दारुण ।
रामा टाकी झांकून । करी गर्जना हरीसा ॥४६॥
ज्याचें हस्तलाघव अचाट । ज्याचें शस्त्र न जाय फुकट ।
ज्याचा मार तिखट । राहे निकट धीट तो ॥४७॥
पाहूनी हस्तलाघव त्याचें । मन संतुष्ट झालें रामाचें ।
म्हणे हस्तलाघव याचें । या वाचे न वदवे ॥४८॥
कार्तवीर्य हा महाशूर । महावीर समरधीर ।
याला न मारतील सुरासुर । कायसा नर यापुढें ॥४९॥
अशी प्रशंसा करूनी । बाणजाल तोडूनी ।
साश्वासारथी मारूनी । रथ फोडूनी टाकिला ॥५०॥
वृक्षाचे खांदे कसे । तोडिती वेगें जसे ।
तोडी अर्जुनाचे भुज तसे । परशूनें परशु-धर ॥५१॥
जे जे भुज तुटती । तेथें भुज नवे फुटती ।
रामा मारूं उठती । न हटती मागें ती ॥५२॥
रामा त्वरा करोनी । भुजां टाकी तोडूनी ।
तरी पुन: नवीन फुटूनी । रामातें ताडिती ॥५३॥
पर्वत झाले भुजांचे । मन खचलें रामाचें ।
म्हणे काय कारण याचें । मजला सर्वथा कळेना ॥५४॥
जों भुजांचा नाश न होईल । तों याचें शीर न तोडवेल ।
जरी हा न मारवेल । व्यर्थ जाईल प्रतिज्ञा ती ॥५५॥
राम झाला नाउमेद । मनामध्यें करी खेद ।
मती जाहली मंद । म्हणे छंद न पुरेल कीं ॥५६॥
रेणुका पतिव्रता । ही माझी माता ।
जमदग्नी माझा पिता । गुरुदेवता श्रीशंकर ॥५७॥
यांचा अनुग्रह असेल । तरी यश मिळेल ।
हा मम करें मरेल । प्रतिज्ञा होईल सत्य माझी ॥५८॥
असें राम बोलत । तों तेव्हां अकस्मात् ।
आकाशवाणी बोलत । रामाप्रत संबोधूनी ॥५९॥
श्रीदत्तप्रसादेंकरूनी । भुजांचें बीज उरस्थानी ।
आहे तें पूर्वीं शोषुनी । मग तोडूनी टाकी भुज ॥६०॥
आसें रामें परिसूनी । आग्नेयास्त्र सोडूनी ।
उरस्थल फोडूनी । भुजबीज शोषून घेतलें ॥६१॥
दोन भुज राहिले । ते अभेद्य झाले ।
रामाला ते न तोडवले । भलें झालें म्हणे राम ॥६२॥
तेव्हां समजला अर्जुन । म्हणे आयुष्य गेलें सरून ।
आतां होईल शरीरपतन । एक क्षण न लागतां ॥६३॥
धन्य माझा गुरुदेव दत्त । माझें हृष्ट केलें चित्त ।
पुरविला माझा मनोरथ । त्याला समस्त वोपिलें ॥६४॥
तद्रूप मी अभेद । असें सच्चिदानंद ।
असा तो परमानंद । अभेद झालों समरसें ॥६५॥
स्वस्वरूपीं दृढ लक्ष घरी । इंद्रियांचा प्रत्याहार करी ।
तयां मनामध्यें लीन क रे । मनाचा लय करी प्राणामध्यें ॥६६॥
तेजामध्यें प्राणलय । करी तेजाचा परदैवतीं लय ।
असा होवोनियां अद्वय । ब्रह्ममय तो झाला ॥६७॥
नाडीद्वारें लखलखीत । उजेड पडला हृदयांत ।
सुषुम्णामार्ग धरीत । प्राण ऊर्ध्वगत झाला ॥६८॥
तंव अर्जुनाचें शिर । रामें तोडिलें सत्वर ।
दणदणोनी पडे कलेवर । जयजयकार देव करिती ॥६९॥
रामाचें मस्तक फुटलें । दत्तरूपीं प्राण गेले ।
रायें सायुज्य घेतलें । अलभ्य जें देवादिकां ॥७०॥
स्मरण करी जन्मवरी । श्रीदत्त ज्याचे अंतरीं ।
त्याला कोण मारी । निमित्तमात्र हो राम ॥७१॥
श्रीदत्ताचा पूर्ण भक्त । सर्वसंगप्रित्यक्त ।
पूर्वींच होता जीवन्मुक्त । विदेहमुक्त आतां झाला ॥७२॥
स्वर्गीं देव हृष्ट होती । जयजयकारें गर्जती ।
रामावरी पुष्पें वर्षती । हर्षा मिती नाहीं ज्यांच्या ॥७३॥
स्वरगीं दुंदुभी वाजती । गंधर्व सुस्वरें गाती ।
अप्सरा नृत्य करिती । यश गाती रामाचें ॥७४॥
देव म्हणती पुरुषोत्तमा । जयजया भार्गवरामा ।
तूं अससी मंगलधामा । नाहीं सीमा पराक्रमाची ॥७५॥
जो जिंकी यक्षकिन्नरां । जो नावरें देवासुरां ।
जो बळें बांधी वीरां । तया बरा मारिला ॥७६॥
अशी स्तुती करिती । कल्पवृक्ष पुष्पें वर्षिती ।
रामही आनंदला चित्तीं । प्रतिज्ञा ती सफळ होतां ॥७७॥
घेऊनियां धेनूसी । राम आला आश्रमासी ।
वंदूनी सांगे पितयासी । म्यां राजाशीं मारिलें ॥७८॥
आजी युद्ध करून । सर्व सैन्य मारून ।
रायाचे भुज तोडून । शिरच्छेदन केलें म्यां ॥७९॥
तें वचन ऐकूनी । अनुतापला मुनी ।
म्हणे जा येथूनी । पातक करून आलास ॥८०॥
जो वारी प्रजेचें दु:ख । ज्याला भीति तिनी लोक ।
जो सर्वां दे सुख । तो पुण्यश्लोक वधार्ह कीं ॥८१॥
हा असतां भूप । निर्विघ्न होई आमुचें तप ।
तो प्रजेचा मायबाप । त्यावरी कोप कां केला ॥८२॥
जरी त्याणें विनोदें । धेनू नेली स्वच्छंदें ।
तरी मी शाप न दें । त्वां हें काय केलें रे ॥८३॥
जो अमित गोदानें देई । सिद्धी निधी ज्याचे पायीं ॥
लागती तया हे गाई । सांग कशाला पाहिजे ॥८४॥
त्याणें हा विनोद केला । हा तुला न कळला ।
त्वां व्यर्थ शिरच्छेद केला । शिरीं घेतला पापपर्वत ॥८५॥
दशश्रोत्रियसम । राजा असे असा आगम ।
त्या मारितां घडे अधर्म । त्वां हें कर्म निंद्य केलें ॥८६॥
ज्याचे शिरीं अभिषेक । होई त्याला वंदी लोक ।
हा तरी पुण्यश्लोक । जोडिलें पातक तद्वधें ॥८७॥
ऐकूनी पितृवचन । राम अनुताप पावून ।
पितृचरण वंदून । बोले दीन होवूनी ॥८८॥
ताता मी नेणून । पाप केलें दारुण ।
तुजवांचून कोण । माझें रक्षण करील ॥८९॥
हो शरण शरण । तूं करी परित्राण ।
धरिले तुझे चरण । उद्धरण करावें ॥९०॥
असा राम कळकळे । निजचित्तीं हळहळे ।
लोळे भरूनी डोळे । मग वळे मुनी तो ॥९१॥
जरी पाप केलेंस थोर । तरी आतां सत्वर ।
विश्वास ठेवी माझेवर । तूं कर तीर्थयात्रा ॥९२॥
होऊनियां अनुतप्त । जीं या भरतखंडांत ।
तीर्थें असती समस्त । सेवी स्नानपानें तूं ॥९३॥
गंगेची कावड घेऊन । दक्षिणेस जाऊन ।
समुद्रीं सोडून । समुद्रदर्शन करूनियां ॥९४॥
वाळूची कावड घेऊन । गंगातीरीं आणून ।
गंगास्नान करून । गंगेमध्यें सोडी ती ॥९५॥
चार धाम पाहे पुत्रा । ज्योतिर्लिंगें बारा ।
सात पुरी पवित्रा । यांचें दर्शन करावें ॥९६॥
राम ऐसें ऐकूनी । पितृवचन मानूनी ।
पितयातें नमूनी । मात्राज्ञा घेऊन निघाला ॥९७॥
स्वपाप उच्चारून । पश्चात्तापा पावून ।
यात्रासंकल्प धरून । कार्पटीक होउनी निघाला ॥९८॥
ब्रह्मनिष्ठ तात । जसें जसें आज्ञापित ।
राम तसें आचरित । भक्तियुक्त होऊनी ॥९९॥
राम हा विश्वरूप । त्यासी कैसा कोप ।
न शिवेल त्याला पाप । अनुताप मग कैसा ॥१००॥
जो असे अज्ञानी । तो वेष्टिजेल कामांनीं ।
पाप केलें हें मनीं । अहंकारोनी घेईल तो ॥१०१॥
राम हा विष्ण्ववतार । त्यासी कैचा अहंकार ।
लोकशिक्षणार्थ निर्धार । हा व्यापार तयाचा ॥१०२॥
बद्रिकाश्रमीं जाऊन । नारायणा वंदून ।
गंगेची कावड घेऊन । तीर्थपावन करीत ये ॥१०३॥
यमुना क्षिप्रा नर्मंदा । तापी पयोष्णी गोदा ।
कृष्णा कावेरी नंदा । देखे पुण्यदा ताम्रपर्णी ॥१०४॥
दक्षिणेस्सी जाऊन । समुद्रस्नान करून ।
तेथें सेतू भरून । कार्तिकेयदर्शन करी पुन: ॥१०५॥
शिवकांची विष्णुकांचीसी । पाहुनियां गिरीसी ।
पूजूनी मल्लीकार्जुनासी । विरूपाक्षासी वंदितसे ॥१०६॥
गोकर्णासी जाऊन । कोल्हापुरा येऊन ।
त्रिंबकेश्वरा वंदून । सोमनाथा जातसे ॥१०७॥
सिद्धपुरी येऊन । पुष्करीं स्नान करून ।
प्रयागासी पाहून । सेतुविसर्जन करीतसे ॥१०८॥
काशीस जाऊन । तीर्थयात्रा संपवून ।
पितयातें भेटून । सर्व सांगे ॥१०९॥
इति श्रीदत्तमाहात्म्ये एकविंशोsध्याय: ॥२१॥
श्रीदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥