श्रीदत्तमाहात्म्य - अध्याय १७ वा

श्रीगणेशाय नम: ॥
गुरु म्हणे शिष्य ऐक । राजा परम धार्मिक ।
असा वागे धरूनी विवेक । अनेक कार्यें करूनियां ॥१॥
स्वरूपीं ठेवूनी अनुसंधान । करी यज्ञतपोदान ।
ब्राह्मणाचें नित्य पूजन । करी पालन प्रजेचें ॥२॥
जो औरस पुत्रापरी । प्रजेचें पालन करी ।
विशेषें यज्ञयागावरी । प्रीती धरी अर्जुन ॥३॥
श्रीगुरुदत्तप्रीत्यर्थ । अश्वमेध आरंभी यथार्थ ।
तो असतां कृतार्थ । स्वर्गार्थ यज्ञ करील कीं ॥४॥
तो समर्थ जाणूनी । त्याचा अश्व न धरी कोणी ।
अश्वमेध सांग होवूनी । जाती म्हणूनी भीती देव ॥५॥
त्याचें अंत:करण न जाणती । म्हणोनी देव भय पावती ।
एकत्र होवूनी सर्व म्हणती । आतां गती काय आमुची ॥६॥
आम्हां वाटतो उद्वेग । रायाचे निर्विघ्न होती याग ।
आतां तो घेईल स्वर्ग । होतां सांग सयज्ञ ॥७॥
तरी यासी करावा उपाय । जेणें पडेल अंतराय ।
राजाला विप्र असती प्रिय । हा निश्चय ठावा असे ॥८॥
यास्तव कोणीतरी । विप्रवेष घेऊनी भूमीवरी ।
जावूनियां त्याचे द्वारीं । सत्व हरावें तयाचें ॥९॥
आम्हांमध्यें सूर्य समर्थ । पुरवील सर्वांचे मनोरथ ।
त्यावांचूनियां हा अर्थ । साधाया समर्थ दुजा नसे ॥१०॥
असा विचार करूनी सुर । सूर्या धाडिती भूमीवर ।
सूर्य होउनी द्विजावर । माहिष्मतीसी पातला ॥११॥
वैश्वदेवसमयीं । अर्जुन बळी टाकूं येई ।
सूर्यही त्या समयीं । येई समोर रायाच्या ॥१२॥
पोट पाठीस लागलें । डोळेही खोल गेले ।
अडखळती पाउलें । शब्द न खुले बाहेर ॥१३॥
राजा देखूनी विस्मय करी । म्हणे राहे कोण्या देशांतरीं ।
असा दीन भूमीवरी । अद्यापवरी न पाहिला ॥१४॥
राजा समोर जाऊन । नमस्कार करून ।
म्हणे कुठूनी झालें आगमन । काय आज्ञापन भृत्यासी ॥१५॥
विप्र म्हणे रायाप्रती । ऐकूनी आलों तुझी कीर्ति ।
तुला आतिथेय म्हणती । तुझी ख्याती तीन लोकीं ॥१६॥
तू ब्रह्मण्य अससी । परम दयाळू दिससी ।
याचकां अभीष्ट देशी । म्हणूनी घरासी आलों तुझ्या ॥१७॥
जे असती उदार । ते राज्यधनपुत्रदार ।
किंवा नश्वर शरीर । यावर लोभ न धरती ॥१८॥
उदार होसी तूं तरी । माझी आतां तृप्ती करी ।
तुजवीण या भूमीवरी । न दिसे अंतरीं निश्चय हा ॥१९॥
राजा म्हणे पुरें बोल । तुझी तृप्ती केंवी होईल ।
ब्राह्मण माझें दैवत केवळ । देईन सर्वस्व माझ्यासकट ॥२०॥
विप्र म्हणे रायाप्रती । ही तुझी सप्तद्वीपा क्षिती ।
ईचेवरी उद्भिज असती । ते सर्व देतां तृप्ती होईल ॥२१॥         
त्यांहीं मी तृप्त होईन । आणीक न इच्छा याहून ।
असें वचन ऐकून । हर्षें अर्जुन मनांत ॥२२॥
निश्चयें नव्हे हा नर । देवही फिरती भूमीवर ।
विष्णु गेला बळीच्या द्वारावर । तद्वत् हा अमर कोणी तरी ॥२३॥
हा दिसतो तेजस्वी । तेव्हां असावा हा रवी ।
ऐसा तेजस्वी येर्‍हवी । कोण दुसरा असेल ॥२४॥
असें मनीं चिंतून । म्हणे मागितलें देतों दान ।
परी सांगा तुम्ही कोण । मग ब्राह्मण बोलतसे ॥२५॥
मी दिवाकर भट । आलों भरावया पोट ।
लोकालोकावरुनी वाट । धरिली नीट येथवरी ॥२६॥
ऐकूनी अर्जुन हास्य करी । ह्मणे मी धन्य धरणीवरी ।
साक्षात् सूर्य माझें द्वारीं । याचक होऊनी पातला ॥२७॥
त्याचा धन्य गृहस्थाश्रम । त्याचा सफळ आचारश्रम ।
त्याचाची चुकला भ्रम । महात्मा अतिथी घरीं येतां ॥२८॥
मी दत्तात्रयकृपापात्र । जाणें योग विचित्र ।
योगबळें सर्वत्र । पुन: उद्भिज उपजवीन ॥२९॥
असा निश्चय करून । वृक्ष द्यावया अर्जुन ।
सिद्ध झाला तंव तपन । दावी प्रगटून निजरूप ॥३०॥
तें स्वरूप पाहून । हृष्ट झाला अर्जुन  ।
म्हणे दिल्हें वृक्षदान । प्रतिग्रहण करावें ॥३१॥
सूर्य म्हणे रायासी । तूं खास उदार अससी ।
तरी शुष्क करूनी वृक्षांसी । देतां भक्षीन अग्निरूपें ॥३२॥
राजा म्हणे जें दान । मागितलें तें देईन ।
न करी मी वृक्षशोषण । तूं भक्षण करी सुखें ॥३३॥
सूर्य म्हणे देतों बाण । त्यांचें करी तूं संधान ।
त्यांही वृक्ष जाती वाळून । मग मी भक्षण करीन ॥३४॥
असें म्हणून भाते । देई सूर्य रायातें ।
राजाही पांचशें धनुष्यांतें । सज्ज करूनी बाण योजी ॥३५॥
एका एका बाणापासून । उपजती सहस्त्र सहस्त्र बाण ।
एकेक हजारों उद्भिज्ज शोषून । शुष्क करती क्षणार्घें ॥३६॥
ग्रामी नगरी पर्वतावरी । दुर्गवनीं नदीतीरीं ।
वृक्ष होते जे भूमीवरी । ते क्षणांतरीं जळाले ॥३७॥
ज्या ज्या वृक्षा बाण लागती । ते ते तात्काळ वाळती ।
अग्निरूपें तयाप्रती । सूर्य जाळी क्षणार्धें ॥३८॥
तृण गुल्म वृक्ष लता । सर्व हीं भस्म होतां ।
तो वसिष्थ ध्यानस्थ होता । तो उठिला त्या वेळीं ॥३९॥
वृक्ष जळती आश्रमस्थ । तें पाहूनी शिष्यां पुसत ।
शिष्य सांगति बाणघात । केला अपरिमित अर्जुनें ॥४०॥
हें ऐकतां वचन । ध्यानें विचार करून ।
होऊनी कोपायमान । निष्ठुर वचन बोले मुनी ॥४१॥
दुर्बुद्धी हा अर्जुन । राज्यभरें मत्त होऊन ।
माझा आश्रम टाकिला जाळोन । त्याला शिक्षण देईंन मी ॥४२॥
बळाचा दर्प असे याला । हा अतिशय मत्त झाला ।
प्रतियोद्धा नाहीं याला । म्हणोनि झाला हा उन्मत्त ॥४३॥
अर्जुना गर्व पुरे आतां । जमदग्नीला सुत होतां ।
तो तोडूनी तुझ्या हातां । शिरच्छेद करील ॥४४॥
असें क्रोधावेशेंकरून । बोले वसिष्ठ शापवचन ।
तपस्व्याचें तें वचन । अन्यथा कोण करील ॥४५॥
अर्जुन हा ब्राह्मणभक्त । वसिष्ठही अत्यंत शांत ।
तो हा असा शाप देत । येथें कारण भाविदैव ॥४६॥
होणारी ईश्वरी करणी । निमित्तमात्र होती प्राणी ।
स्वतंत्र नसती कोणी । वेदवाणी असी असे ॥४७॥
सर्व स्थावर जाळून । सूर्य गेला निघोन ।
अर्जुनें योगबळें करून । केलें वृक्षजीवन पूर्ववत ॥४८॥
अति दारुन ब्राह्मणाचा रोष । तच्छाप हें अनिवार्य विष ।
करी प्राणाचा शोष । हा दोश्व्ह न समवे ॥४९॥
शाप होतां अर्जुन । तत्काळ उद्धत होऊन ।
स्वर्गावरी जाऊन । देवा जिंकूं म्हणतसे ॥५०॥
त्याचे पुत्र बहुत । तयां नगरीं ठेवित ।
आपण विमानीं बैसत । स्वर्गाप्रत जावया ॥५१॥
ज्याच्या ऐश्वर्या तुळणा नाहीं । किंकरी सिद्धि त्याही ।
ज्याची गती कुंठित नाहीं । कोणी आज्ञाही न उल्लंघी ॥५२॥
स्मृतिगामी उग्रशासन । अनेक देह धरून ।
त्रिभुवनीं करी गमन । सर्वांचें मन ओळखी जो ॥५३॥
दिव्य विमानीं बैसून । स्वर्गी चाले अर्जुन ।
चैत्ररथी येऊन । क्रीडा करून राहिला ॥५४॥
पाहुनी त्या अवसरीं । यक्ष धांवले तयावरी ।
शस्त्रें सोडिती नानापरी । अर्जुन निवारी सर्वांतें ॥५५॥
नराचें मुख अश्वाचे देह । अश्वाचें मुख नराचे देह ।
असे किन्नरांचे समूह । यक्षांसह लोटले ॥५६॥
महाबल अर्जुन । पांचशें धनुष्य सज्ज करून ।
सोडी बाणावरी बाण । यक्षगण मग भ्याले ॥५७॥
छिन्न भिन्न होता देह । प्राणावरी येतां संदेह ।
यक्षकिन्नर समूह । पावले मोह त्या युद्धीं ॥५८॥
ते करिती पलायन । तयां सोडूनी दे अर्जुन ।
शस्त्रांतें सांवरून । स्वर्गभुवना चालिला ॥५९॥
त्याला पाहूनी देवदूत । जाऊनी इंद्राप्रती सांगत ।
तों अर्जुन पातला अकस्मात । दिसे कृतांतसा देवां ॥६०॥
सहस्त्रबाहू महाशूर । अर्जुन येतां समोर ।
घेवोनियां सर्व निर्जर । शचीवर सरसरला ॥६१॥
तेथें झालें तुमुल युद्ध । सर्व देव झाले विद्ध ।
आश्चर्य करिती सिद्ध । पाहुनी अर्जुनाच्या पराक्रमा ॥६२॥
अर्जुनाचे लागतां बाण । देवां अंगींचें गेलें त्राण ।
मग व्याकुळ होती प्राण । पलायन करूं इच्छिती देव ॥६३॥
मोहनास्त्र टाकूनी । देवां मोहित करूनी ।
अर्जुन येऊनी नंदनवनीं । क्रीडा करूनी राहिला ॥६४॥
शचीसह एके दिनीं । इंद्र विमानीं बैसूनी ।
पुढें ऐरावता चालवूनी । नंदनवनीं पातला ॥६५॥
तों देखिला अर्जुन । त्यावरी कोपायमान होऊन ।
वज्र वरतें उचलून । सहस्रनयन पुढें झाला ॥६६॥
तें देखून अर्जुन । हातीं विमान उचलून ।
शचीसहित इंद्रा घेऊन । गर्जना करूनी चालविला ॥६७॥
इंद्र करी आकांत । धावां धांवा देवां ह्मणत ।
देवही आले धांवत । अर्जुनाप्रत झुंजाया ॥६८॥
तेथें युद्ध झाले तुमुल । देवांचें खचलें बल ।
अर्जुनाचा प्रताप विशाल । न टिके काल जयापुढें ॥६९॥
जो योगाभ्यासधुरंधर । त्याचा देह वज्रसार ।
त्याला कोण देईल मार । खचले निर्जर मनांत ॥७०॥
कोणी होती विवस्त्र । कोणी टाकून देती शस्त्र ।
कोणी झांकिती नेत्र । कोणी वक्त्र मुरडाती ॥७१॥
कोणी हात जोडिती । त्राहि त्राहि ह्मणती ।
देव असे दीन होती । मग नृपती सोडी तयां ॥७२॥
सुटतांचि इंद्र तेथून । सर्व देवां घेऊन ।
मेरूवरी येऊन । खिन्न होऊनी वदतसे ॥७३॥
देवां दिधला स्वर्गलोक । मनुष्यां दिधला मर्त्यलोक ।
ब्रह्मदेवें तया हें दु:ख । चला निवेदन करूंया ॥७४॥
मनुष्य असूनी हा अर्जुन । बळें स्वर्गीं येऊन ।
व्यर्थ आम्हांसीं लढून । स्वर्गभुवन घेतसे ॥७५॥
हा तों बळी अनिवार । श्रीदत्तवरें झाला अमर ।
हा आमुचा करील चूर । चला सत्वर ब्रह्मया सांगों ॥७६॥
असें हें इंद्रवचन । मान्य करूनी देवगण ।
इंद्रा पुढें करून । ब्रह्मभुवना पातली ॥७७॥
जेथें वेद मूर्तिमंत । ब्रह्मदेवा वेष्टुनी राहत ।
सनत्कुमारादि ब्रह्मभूत । स्तविती ज्याला सदैव ॥७८॥
पाहूनियां चतुर्मुखा । देव विसरूनि दु:खा ।
पावले परमसुखा । ज्यांच्या हरिखा पार नाहीं ॥७९॥
साष्टांग नमन करूनी । देव उभे राहूनी ।
करसंपुट जोडूनी । स्तवन करिती तयाचें ॥८०॥
जयजया कमलासना । जगदुत्पादका चतुरानना ।
जगत्पालका जगज्जीवना । कमलजनना तुज नमो ॥८१॥
आह्मी तुझे आज्ञाधारक । आज्ञेनें वागतों जसे सेवक ।
आजपावेतों पावलों सुख । आतां दु:ख वोढावलें ॥८२॥
श्रीदत्ताच्या वरानें । उन्मत्त होऊनी अर्जुनानें ।
स्वर्गीं येऊनी बळानें । आह्मां केलें जर्जर ॥८३॥
तो नावरे सर्वथा । शस्त्रास्त्रें जाती वृथा ।
खुंटला आमुचा पंथा । आह्मीं आतां काय करावें ॥८४॥
ब्रह्मा ह्मणे देवांसी । चला जाऊं वैकुंठासी ।
भक्तकैवारी लक्ष्मीविलासी । वैकुंठवासी तारील ॥८५॥
ह्मणोनी सर्व निघती । वैकुंठाप्रती येती ।
मनीं नारायणा स्मरती । प्रेमें गर्जती नामघोषें ॥८६॥
जें वैकुंठभुवन । आनंदाचें मुख्य स्थान ।
स्वप्नींही ज्याचें स्मरण । न होई जाण दुर्भगां ॥८७॥
नलगे सूर्यादिकांचा प्रकाश । जें असे स्वयंप्रकाश ।
जेथें रोगचिंताक्लेश । लेशमात्रही न राहती ॥८८॥
सर्व काल सुखावह । जेथें नसे शोकमोह ।
पूर्णानंदाचें गृह । गरुडवाहधाम तें ॥८९॥
जें शांत दांत निर्मत्सर । निष्कपटी निरहंकार ।
जे अहैतुकीभक्तितत्पर । ते तें पुर पाहती ॥९०॥
जेथें वनें कल्पद्रुमांचीं । वृंदें फिरती कामधेनूचीं ।
सरोवरें अमृताचीं । चिंतामण्यांचीं सोपानें ॥९१॥
जेथें सुवर्णाच्या भिंती । रत्नजडित विराजती ।
जिवंत चित्रें भासती । कुंठित मती होय जेथें ॥९२॥
त्या वैकुंठाप्रती । देवांसह शचीपती ।
येवूनीयां द्वाराप्रती । द्वारपाळा जाणविलें ॥९३॥
विष्णुसारिखे द्वारपाळ । चतुर्भुज घननीळ ।
जयविजयानामें विमळ । ते कळविती विष्णूते ॥९४॥
विष्णूचे आज्ञेंकरून । देवांसह चतुरानन  ।
अंतरीं येवूनी जाण । कमळलोचन पाहती ॥९५॥
वामांकीं लक्ष्मी घेवून । पीतांबर पांघरून ।
शंकचक्रगदा घेऊन । बैसला मधुसूदन आनंदें ॥९६॥
त्याला घालिती लोटांगण । देव स्तविती कर जोडून ।
जयजय जगज्जीवन । नारायणा तुज नमो ॥९७॥
तूं भक्तपाळक कृपाघन । निजभक्तांचें जीवन ।
पाहोनियां सुदीन । करिसी मन कनवाळू ॥९८॥
त्वां अवधूतरूपानें । अर्जुना दिल्हीं वरदानें ।
आजि बलात्कारें त्याणें । देवस्थानें घेतलीं ॥९९॥
आह्मी देव तुझे किंकर । आमुचा तूंची आधार ।
करा आतां प्रतिकार । राखावें अधिकार आमुचे ॥१००॥
असें स्तवितां देवांनीं । विष्णू विचार करी मनीं ।
अर्जुना शाप दे मुनी । म्हणोनी तो क्षोभला ॥१०१॥
तो असे जीवन्मुक्त । प्रारब्ध ह्या चेष्टा होत ।
त्याला स्वर्गाचा नसे स्वार्थ । व्यर्थ चेष्टा करीतसे ॥१०२॥
तसें अर्जुनाचें आचरण । काय जाणती अमरगण ।
त्याचें प्रारब्धही झालें पूर्ण । घेईल तूर्ण विदेहमुक्ती ॥१०३॥
ख्यात्याधिकाचे करीं । वध नेमिला मीं जरी  ।
तया अर्जुना मारी । ब्रह्मांडोदरीं असा नाहीं ॥१०४॥
तरी म्यांच अवतारून । धारातीर्थीं देह ठेववून ।
द्यावें तया विदेहमुक्तिदान । झाला पावन पूर्वींच तो ॥१०५॥
असा विचार करून । देवां म्हणे जनार्दन ।
मी जमदग्नीपासून । रेणुकानंदन होऊन ॥१०६॥
अर्जुनासी युद्ध करीन । संग्रामीं तयासी जिंकीन ।
तुम्ही चिंता सोडून । चला स्वस्थान लक्षूनी ॥१०७॥
ऐकोनी विष्णूचें वचन । देव आनंद पावून ।
विष्णूची आज्ञा घेवून । हर्षें स्वस्थाना परतले ॥१०८॥
इति श्रीदत्तमाहात्म्ये । सप्तदशोsध्याय: ॥१७॥
श्रीदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥