श्रीदत्तमाहात्म्य - अध्याय १९ वा

श्रीगुरुदत्तात्रेयाय नम: ॥
गुरु म्हणे शिष्य ऐक आतां । शंकरें अवतार धरितां ।
स्वयें अवतारे पर्वतसुता । जाहली सुता रेणुराजाची ॥१॥
रेणुका नामें पुण्यखाणी । शिवध्यानाहूनी मनीं न आणी ।
तोचि जमदग्नी जाणूनी । अनुदिनीं चिंती तच्चरण ॥२॥
तिचा निर्धार जाणून । रेणु राजा संतोषून ।
जमदग्नीला बोलावून । कन्यादान देता झाला ॥३॥
रेणुका साक्षात् पार्वती । धरितां जमदग्नीनें हातीं ।
हृष्ट होऊनी अति प्रीति । सेवा करी तयाची ॥४॥
मग आश्रम करूनी । जमदग्नी राहिला वनीं ।
अग्निहोत्र घेऊनी । तप आचरोनी राहिला ॥५॥
रेणुका ती पतिव्रता । धरूनियां पतीच्या चित्ता ।
अनुकूल वागे सर्वथा । माथा तुकाविती जिला देवी ॥६॥
तिला झाले चार पुत्र । सर्वही परम पवित्र ।
झाले पूज्य सर्वत्र । पितृसेवातत्पर ते ॥७॥
पहिला वसुमंत दुसरा वसु । तिसरा सुषेण चवथा विश्वावसू ।
चौघेही धर्मविश्वासु । वेदशास्त्रपारंगत ॥८॥
जो देवीं प्रार्थिला हरी । तो ये रेणुकेचे उदरीं ।
स्वयें अवतार धरी । भक्तकैवारी स्वयंभू जो ॥९॥
वैशाख शुक्ल तृतीयेसी । सिंहलग्नी मध्यान्हसमयासीं ।
अवतार धरी ऋषीकेशी । भार्गवराम नामें सहावा जो ॥१०॥
भृगुच्या वचनानुसार । क्षत्रियसा झाला परशुधर ।
पढूनियां वेदशास्त्र । ब्रह्मचर्यें वागतसे ॥११॥
तपश्चर्या करून । शिवाचें मन तोषवुन ।
धनुर्वेद पढून । शस्त्रास्त्रीं निपुण झाला ॥१२॥
शिवाची आज्ञा घेऊन । पितृगृहीं येऊन ।
मातापितरां सेवुन । विनीत होऊन राहिला ॥१३॥
राम हा परम धार्मिक । जो मातापितृसेवक ।
ज्याला मानिती ऋषीलोक । जो विवेकसंपन्न ॥१४॥
जो स्वयें नारायण । पुत्रपणा पावुन ।
सेवा करी अनुदिन । गौरीहररूप मातापितरांची ॥१५॥
नित्य वनीं जाऊन । समित्पुष्पफळादि आणून ।
देई सन्निध राहून । आज्ञावचन न उल्लंघी ॥१६॥
जमदग्नी पवित्र । अनुकूल ज्याला कलत्र ।
स्वाधीन वागती चारी पुत्र । अग्निहोत्र नित्य चालवी ॥१७॥
रेणुका ती एके दिवशीं । करावया स्नानासी ।
आली एकली नदीतीरासी । चिंती मानसीं पतीतें ॥१८॥
गंधर्वराजा त्या गंगेंत । सर्व स्त्रिया घेउनी बहुत ।
आला क्रीडा करीत । मदोन्मत्त गज जेवी ॥१९॥
सर्व स्त्रिया सुकुमारी । भूषणें लेऊनी नानापरी ।
नि:शंकपणें जलांतरीं । क्रीडा करिती मदभरें ॥२०॥
सुगंधी पुष्पें घवघवीती । सुगंधी बहुदूर पसरती ।
भ्रमर तेथें धांग घेती । गुंजारव करिती मदभरें ॥२१॥
गजरे तुरे हार । शोभती ज्यांच्या अंगावर ।
रत्नजडित अलंकार । यांहीं शरीर विराजे ज्यांचें ॥२२॥
चंदन कस्तूरी लिंपून । उत्तम टिळे चर्चून ।
दिव्य वस्त्रें पांघरून । स्तियांशीं रममाण होतसे ॥२३॥
तसें तें कीडाकौतुक । पाहतां रेणुकेला हरिख ।
वाटोनी लावी तिकडे आंख । म्हणे सुख उत्तम ह्यांचें ॥२४॥
दैवाची विचित्र गती । मोठेमोठेही भुलती ।
पहा हे परम सती । जगतीमाजी विख्यात ॥२५॥
जिणें आपुलें वस्त्रांतून । पाणी आणितां बांधून ।
न पाझरे त्यांतून । जीवनबिंदू एकही ॥२६॥
पातिव्रत्य जिचें असें । स्वप्नींही परमुखा न पाहतसे ।
ती भुलोनी अवलोकीतसे । तसे ते खेळ परपुरुषाचे ॥२७॥
तेणें पातिव्रत्य न्यून झालें । तत्क्षणीं तिचें मन भ्यालें ।
म्हणे म्यां हें काय पाहिलें । केंवीं झाले वरते नेत्र ॥२८॥
आतां खचित माझा पती । मला सोडील हें निश्चिती ।
आतां माझी काय गती । अंतरती उभय लोक कीं ॥२९॥
कटकटा माझ्या दुर्दैवा । का धरविसी दुर्भावा ।
हरहरा परमेश्वरा देवा । माझ्या धवा कोप न येवो ॥३०॥
असी भयभीत होऊनी । मस्तकीं जल घेऊनी ।
परतली रेणुनंदिनी । निजसदनीं पातली ॥३१॥
तंव द्वारीं जमदग्नी । साक्षात् दिसे जमदग्नी ।
रेणुकेसी पाहुनी मनीं । मनीं सर्व समजे तो ॥३२॥
म्हणे ही धैर्यापासून । भ्रष्ट झाली म्हणून ।
ब्राह्मी लक्ष्मी जाऊन । अशी दीनमुखी झाली ॥३३॥
मुनी कोपायमान होऊन । नानापरी धिक्कारून ।
म्हणे सुटलें हें सदन । न दावी वदन मला तूं ॥३४॥
मी तरी दरिद्री ऋषी । राख फांसोनी अंगासी ।
सदा असे वनवासी । वल्कलासी सेवूनी ॥३५॥
येथें कंदमुळें फळें । आमुचा आहार तुला कळे ।
तो तरी वेळोवेळे । आम्हां न मिळे भक्षावया ॥३६॥
चंपक पुष्पें मालती । सेवंती बकूळ जाती ।
तेथें स्वप्नींही न दिसती । वाटेल खंत तुज येथें ॥३७॥
येथें पलंग बिछाने । शिळेचे करून निजणें  ।
अंगराज धुळीविणें । कोण जाणे या आश्रमीं ॥३८॥
येथें वास केल्यावरी । तुज कष्ट होतील भारी ।
होमधूम घेतां नेत्रीं । ढळढळां वारी वाहेल ॥३९॥
कोण हे कष्ट सोसील । तुला जेथें सुख होईल ।
तेथें त्वां जावें खुशाल । नाना ख्याल करावया ॥४०॥
राजाची धरितां पाठ । तुझें नीट भरेल पोट ।
हातीं मिळतील पाटल्या गोठ । डोईवरी मोट न येईल ॥४१॥
जरी राजासवें नांदसी । सर्वं सुख पावसी ।
सुखानें क्रीडा करिसी । कासया येसी आतां येथें ॥४२॥
त्वां जावें माघारां । उलंडूं न देई ह्या द्वारा ।
आतां मला नको तुझा वारा । जाईं जारा लक्षूनी ॥४३॥
जायेकरितां जाया । न होतसे प्रिया ।
आपुल्या कामा जाया प्रिया वदे श्रुती या वचनातें ॥४४॥
नातें आज तें तुटलें । तुझें हें मन विटलें ।
माझ्यापासूनी सुटलें । नटलें जें पररंगीं ॥४५॥
पररंगीं रंगे जी नारी । तिला तत्काळ टाकावी दूरी ।
असा विचार चतुरीं । निर्धारिला सत्य तो ॥४६॥
तेव्हां आतां त्वां जावें । वाटेल त्या पंथा धरावें ।
आवडे त्या पुरुषा भजावें । हें समजावें सत्य वचन ॥४७॥
असे अवाच्य बोल ऐकूनी । थरथरां कांपे रेणुनंदिनी ।
खिन्न झाली भ्याली मनीं । कांहीं न सुचोनी गडबडली ॥४८॥
नेत्रीं ढळढळां वाहे पाणी । मुख गेलें वाळोनी ।
अंगीं घर्म सुटोनी । भिजोनी गेलें वस्त्र तिचें ॥४९॥
बोलूं जातां शब्द न उमटे । बुद्धी सर्वथा खुंटे ।
गहिंवरे गळा दाटे । सुटे वस्त्र अंगावरूनी ॥५०॥
पुढें पाउल न उचले । संतापें अंग जळालें ।
सर्वही धैर्य वळलें । सौंदर्य वाळलें तत्काळ ॥५१॥
लांकुडाची पुतळी जसी । निश्चल राहे तसे ।
रेणुका उभी दारासी । जमदग्नी तिसी पुन: वदे ॥५२॥
टवळे न जासी येथोन । तरी तुझा घेईन प्राण ।
माझा कोप दारुण । नेणसी कठिण मन माझें ॥५३॥
जा जा येथूनी सत्वर । माझा कोप अनिवार ।
असें बोलतां मुनीश्वर । मनीं विचार करी नारी ॥५४॥
एकदां चुकोन घडला अन्याय । मी पतीचे न सोडीन पाय ।
होवो अपाय किंवा उपाय । येथूनी न जाय माघारां ॥५५॥
जरी पती मारील । तरी पाप जाईल ।
दुर्गती पुढें न होईल । असें निश्चळ करी मन ॥५६॥
पुन: पुन: सांगतां । ती माघारां न फिरतां ।
हाक मारी श्रेष्ठ सुता । वसुमंता जमदग्नी ॥५७॥
पितृवचना ऐकत । आला तेथें वसुमंत ।
जमदग्नी तया म्हणत । कोपयुक्त होउनी ॥५८॥
पुत्रा इणें केलें पाप । त्यामुळें झाला मला ताप ।
इची मान शीघ्र काप । कांप आणूं नको अंगीं ॥५९॥
ऐकूनी तातवचन । ताताचे पाय धरून ।
म्हणे कोपाचें करा शमन । एवढा कोप न करावा ॥६०॥
न मातु: परदैवतं । एवं चेच्छास्त्रसम्मतं ।
तर्ह्यस्या हननाच्छाश्वतं । हंत दुर्गतं ह्यनुभवेयं ॥६१॥
असें वदतां तनय । बापा वाटला अनय ।
म्हणे याला झाला स्मय । मला न्याय शिकवितो हा ॥६२॥
पितुर्जीवतो वाक्यकरणात् । पुत्रस्य पुत्रत्वमिति वचनात् ।
अद्य तदुल्लंघनात् । कुर्यां भस्मसात् त्वामहं ॥६३॥
असें कोपें बोलून । तया म्हणे तूं जा जळून ।
असें बोलून शापवचन । क्रूरलोचन पाहे तया ॥६४॥
तत्काळ तो गेला जळून । मग वसुला बोलावून ।
म्हणे इचें शिर छेदून । टाकून देई सत्वर ॥६५॥
वसु म्हणे ऐक ताता । पितु: शतगुणं माता ।
असी असे शास्त्रवार्ता । ती अन्यथा केवी करूं ॥६६॥
असें त्याचें वचन । ऐकतां त्यावरी कोपोन ।
म्हणे तूं जा जळून । त्वरें लक्षून अग्रजमार्गासी ॥६७॥
असें म्हणतां तो जळाला । तेणें परी विश्वावसूला ।
सुषेणालाही जाळिला । तया वेळा मुनीनें ॥६८॥
चौघे गेले जळून । परी दु:खित न झालें मन ।
म्हणे परशुराम अजून । वनांतून कां न ये ॥६९॥
तंव समिघा दर्भ घेऊन । हातीं परशू धरून ।
द्वारीं पातला नंदन । हृदयनंदन केवळ जो ॥७०॥
म्हणे रामा ही तुझी माता । करी महा दुष्कृता ।
इचें शिर तोड म्हणतां । तुझी बंधुता नायके ॥७१॥
म्यां शाप देऊन । तुझे बंधू टाकिले जाळून ।
तूं पितृभक्त जाणून । तुला सांगतों ऐक आतां ॥७२॥
हा परशु उचलून । इचें शिर छेदून ।
टाकितां माझें मन । समाधान होईल ॥७३॥
ऐकतांचि पितृवचन । तत्काळ परशु मारून ।
मातेचें शिर छेदून । टाकी कठोर मन ज्याचें ॥७४॥
काय छाती ही तयाची । दगडानें मढविली कीं लोहाची ।
मान तोड म्हणतां द्रव न येची । म्हणोनि होय तोइ महाक्रूर ॥७५॥
पुढें क्षत्रियांचा निरन्वय । करील हें नोहे आश्चर्य ।
मातृशिरच्छेदीं त्याचें धैर्य । कधींतरी अस्तमय होय कीं ॥७६॥
झटदिशी परशु मारूनी । चटदिशी मान तोडूनी ।
पटदिशी टाकिली पाडूनी । खटदिशीं मेदिनीवरी पडे ॥७७॥
शिर तुटतां चळचळा । रक्त वाहे भळभळा ।
जरी राम पाहे डोळां । ज्याचा गळा न दाटे ॥७८॥
पाहूनी त्याचें शौर्य । ओळखूनी औदार्य ।
ऋषी म्हणे हा न हो अनार्य । परम आर्य पितृभक्त ॥७९॥
मग शांत होऊनी मुनी । रामातें आलिंगूनी ।
म्हणे शाबास तूं पितृवचनीं । पूर्ण विश्वास ठेविशी ॥८०॥
मातेविषयीं स्नेह न धरिला । पापपुण्याचा विचार न केला ।
तेणें मला आनंद झाला । हो तूं भला त्रिलोकीं ॥८१॥
मी झालों प्रसन्न । तुला देतों वरदान ।
असें ऐकोनी मुनिवचन । राम वंदून वर मागे ॥८२॥
ताता माता हे उठावी । भ्रातृचतुष्टयी वांचवावी ।
मला चिरंजीवीता असावी । नसावी स्मृती मातृवधाची ॥८३॥
मिळावा सर्वत्र विजय । कधीं न यावा अपाय ।
म्यां व्हावें सदा अजेय । दीर्घ आयुष्य असावें ॥८४॥
असें मागतां रामानें । मग तथास्तु मुनी म्हणे ।
तुला कळिकाळाचें न भेणें । चिरंजीवपणें सुखें रहा ॥८५॥
तेव्हां आपोआप शिर । जोडतां रेणुका उठे सत्वर ।
पुन: उठले ते बंधु चार । रामा हर्ष जाहला ॥८६॥
मग राम उठोन । धरी मातेचे चरण ॥
पुत्रस्नेहें आलिंगून । आशीर्वाचन दे माता ॥८७॥
म्हणे माता ते अवसरीं । रामा त्वां मजवरी ।
ही कृपा केली बरी । खंती अंतरीं न धरी हे ॥८८॥
ज्या पातिव्रत्या सांभाळिती । त्यांनीं ही गोष्ट ठेवावी चित्तीं ।
जातां अन्यत्र चित्तवृत्ती । ऐसी गती वोढवेल ॥८९॥
उ:रे चित्ता कामसक्ता । कां आम्हा बुडविशी संता ।
तुला धिक्कार असो आतां । घेई शांतता अझून तरी ॥९०॥
काम ठाईंचा चावटा । भल्याभल्याचा करी तोटा ।
सज्जना बुडवी हा करंटा । मोठा खोटा तीन लोकीं ॥९१॥
लुटारु ह्या ऐशा चोरा । केवी देशी चित्ता थारा ।
आतां तरी सारासारा । विचारा करी निश्चयें ॥९२॥
तुझें ठाईं न उठतां काम । दूर होईल कीं परंधाम ।
तेव्हां तूं होई निष्काम । परंधाम दूर नसे ॥९३॥
सर्वथा कामा न सोडवे । तरी येवढें करी बरवें ।
पतिचरणा आदरी ब्रह्मभावें । एवढा काम राखी तूं ॥९४॥
मग आपोआप निष्काम । होसील तूं आत्माराम ।
यापरता उपशम । नको धाम हेंच तुझें ॥९५॥
असें चित्ता वळवूनी । आपुले स्वाधीन करूनी ।
रेणुका लावी पतिभजनीं । अनुदिनीं समरसें ॥९६॥
पतीचे चरण धरून । म्हणे मी केवल पापीण ।
दुष्टवासना उठऊन । दुष्ट दर्शन पैं केलें ॥९७॥
हा घडला महोत्पात । त्यातें तुम्हीं केलें शांत ।
बरवें दिधलें प्रायश्चित्त । हें दोहांत पापशोधक ॥९८॥
हा तुमचा नव्हे कोप । माझा वाढऊनी अनुताप ।
नि:शेष घालविलें पाप । आतां निष्पाप झालें मी ॥९९॥
कोण एवढा दयाळू । कोण येवढा कनवाळू ।
केला माझा सांभाळू । असा प्रतिपाळू कोण जगीं ॥१००॥
सद्धर्माचा उपदेश । मुर्खा ऐकतां येई रोष ।
प्रथम वाटे जें विषा अंतीं । विशेष अमृत तें ॥१०१॥
आजी केला उपकार । मला ठरविलें धर्मावर ।
जन्मोजन्मीं हाची वर । सेवावे सादर हे चरण ॥१०२॥
आम्ही पतिव्रता नारी । पतिविणें आम्हां कोण तारी ।
हा निर्धार आमुचे अंतरीं । उभयलोक हाच एक पती ॥१०३॥
असी विनंती करून । प्रसन्न केलें पतीचें मन ।
ऋषी बोले सुप्रसन्न । तुझें मन शुद्ध असे ॥१०४॥
मग ती रेणुका आनंदे । पतीशीं प्रेमें नांदे ।
पति ब्रह्म मानी अभेदें । एकमन जयांचें ॥१०५॥
साक्षाद्विष्णु राम । स्वयें वैकुंठधाम ।
असूनियां अकाम । शिवसेवातत्पर राहे ॥१०६॥
अर्जुनाचा वर । सिद्ध करावया लक्ष्मीवर ।
घरी द्विजावतार । नामें परशुधर प्रसिद्ध ॥१०७॥
गाय नेली हें मिष करूनी । अर्जुनासी युद्ध करूनी ।
समरीं त्यासी मारूनी । मोक्षसदनीं पाठवी ॥१०८॥
इति श्रीदत्तमाहात्म्ये एकोनविंशोध्याय: ॥१९॥
श्रीदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥