श्रीदत्तमाहात्म्य - अध्याय २० वा

श्रीगुरुदत्तात्रेयाय नम: ॥
दीपक म्हणे गुरुप्रती । ज्यापाशीं सिद्धी रांगती ।
जो करी विप्रांची भक्ती । मिती नाहीं ज्याच्या दाना ॥१॥
त्या नृपा विप्राची गाय । नेण्याचें कारण काय ।
हा माझा संशय । दूर करावा ॥२॥
गुरु म्हणे दीपकासी । शाप होतां रायासी ।
फेर पडला मतीसी । म्हणूनी धेनूसी नेली ॥३॥
प्रत्यहीं याग करी । पूर्ण भक्ती विप्रांवरी  ।
धर्मी निष्ठा ठेवी बरी । तरी दैव पुढें आलें ॥४॥
स्वयें ज्ञानी असून । धर्मात्मा नीतिनिपुण ।
निरिच्छही असून । बळें दैवें वश केला ॥५॥
अदैव हें बळिवंत । हें सर्व विख्यात ।
ब्रह्मादिकां वागवीत । स्वहस्तगत करूनी ॥६॥
सूर्या नित्य फिरवी । ब्रह्म्याकरीं सृष्टी करवी ।
विष्णूला अवतारें नटवी । जगा मारवी रुद्रकरें ॥७॥
कोणा न सोडी दैव । हें सुख दु:ख दे सदैव ।
दैवें न सोडिले देव । न सोडी जीवन्मुक्ताही ॥८॥
ईश्वरें दैव निर्मिलें । त्याला कोणीं न त्यजिलें ।
कुमारशापें पाडिलें । वैकुंठाहूनी जयविजयां ॥९॥
चंद्रा योजी गुरुभार्येसी । इंद्रा योजी अहल्येशीं ।
ब्रह्मया योजी कन्येशीं । पळवी सीतेसी रावणाकरवीं ॥१०॥
पूषाचे दांत पाडवी । भगाचे नेत्र फोडवी ।
भृगूच्या मिशा तोडवी । छेदवी जें दक्षशिरा ॥११॥
नारदादिक दैवातें । न उल्लंघिती तयातें ।
उल्लंघील अशातें । न ऐकिता त्रिभुवनीं ॥१२॥
हें बलिष्ठ असतांही । ज्ञान्याची हानी नाहीं ।
त्याला योजितो देहीं । स्वयें पाही विनोद ॥१३॥
शरीर कां फिरेना । प्रारब्धें कां कष्टेना ।
ज्ञानी तरी ती वेदना । निजमना न आणी ॥१४॥
दैवें झाला हा शाप । म्हणोनी गायी नेई नृप ।
त्याचा मानुनी कोप । तोडी भूपशिरा राम ॥१५॥
एके दिवशीं रथावरी । बैसोनी राजा वनांतरीं ।
फिरोनी येतां माघारीं । जमदग्न्याश्रमा पाहे ॥१६॥
स्वयें चतुरंग दळभार । होती वाद्यांचें गजर ।
बंदी वाखाणिती वारंवार । नृपवरयशातें ॥१७॥
तया आश्रमा पाहूनी । राजा म्हणे आश्रमीं जावुनी ।
मुनीचें दर्शन करूनी । मग जावें नगरासी ॥१८॥
असा विचार करूनी । सैन्य तेथें ठेवूनी ।
दोघे मित्र घेवूनी । मुनीच्या आश्रमीं राजा आला ॥१९॥
तो राजा पादचारी । मुनीच्या आश्रमीं प्रवेश करी ।
जेथें कोणी न होती वैरी । त्या आश्रमा पाहे तो ॥२०॥
रायें पाहतां आश्रम । निघोनी गेला श्रम ।
म्हणे क्षणभरी करूं विश्राम । साक्षात् धर्म येथें वसे ॥२१॥
असें म्हणूनी आश्रमांत । जातां देखला मूर्तिमंत ।
अग्नीच कीं प्रकाशत । भार्गवसुत जमदग्नी ॥२२॥
गौरीहरासमान । रेणुकेसह विराजमान ।
जमदग्नी तपोधन । तया अर्जुन नमन करी ॥२३॥
साष्टांग नमस्कार । नृप करी वारंवार ।
स्तोत्रें करी अपार । हर्षनिर्भर होवूनी ॥२४॥
मस्तकीं अंजली बांधून । उभा राहे अर्जुन ।
जमदग्नी तया पाहून । आशीर्वचन दे प्रेमें ॥२५॥
देवूनियां आसन । नृपा सन्निध बसवून ।
पुसे क्षेम समाधान । मुनी प्रसन्न होवूनी ॥२६॥
राजा आसनी बसून । जमदग्नीला वंदून ।
सांगे क्षेम समाधान । कुशळ वर्तमान सर्वही ॥२७॥
राजा म्हणे ऐका मुनी । आपलें प्रसादें करूनी ।
सर्वांचें क्षेम असे पत्तनीं । सर्व समृद्धी पूर्ण असती ॥२८॥
आपुलें होतां दर्शन । प्रसन्न झालें मन  ।
रेणुकामातेचे चरण । पाहतां पावन मी झालों ॥२९॥
यज्ञशाला देखिली । तीन्हीं अग्नीची भेटी झाली ।
आजी दैवरेषा उदेली । म्हणूनी झाली तुमची भेटी ॥३०॥
आम्ही क्षत्रिय दायाद । आम्हां हे तुमचे पाद ।
दर्शन देती परमानंद । श्रीदत्तपाद ज्यापरी ॥३१॥
आतां कांहींतरी आज्ञा व्हावी । या हस्तें सेवा घ्यावी ।
कृतार्थता आमुची व्हावी । म्हणून विनवी राजेंद्र ॥३२॥
मुनी म्हणे हंसोन । आम्हां असे काय न्यून ।
आजी तुम्हां द्यावें भोजन । माझें मन असें इच्छी ॥३३॥
मग बोले अर्जुन । सवें सैन्य घेवून ।
आलों घ्यावया दर्शन । दर्शनपावन जाहलों ॥३४॥
आज्ञा द्यावी मुनीश्वरा । आतां जावूं नगरा ।
मुनी म्हणे नृपवरा । सैन्यासह प्रसाद घ्यावा ॥३५॥
मुनीचें तें वचन । राजा मान्य करून ।
सैन्यासह राहून । ध्यान करित बैसला ॥३६॥
मुनीनें धेनूस प्रार्थून । यथायोग्य सर्वां अन्न ।
दिधलें प्रीतिकरून । बहुमानपुर:सर ॥३७॥
रंगविल्लिका रचूनी । यथार्ह पात्रें मांडूनी ।
पात्राजवळी दीप ठेवुनी । सुगंधी धूप जाळिले ॥३८॥
रायतीं कर्मटी कोशिंबिरी । शिक्रणी लोणचीं नानापरी ।
सांडगे पापड पक्वान्नें भारी । वामभागीं वाढली ॥३९॥
दशविध शाका पायसान्न । दक्षिणभागीं शोभमान ।
मध्यें साखरभात चित्रान्न । ठेविले द्रोण उपसेचनाचे ॥४०॥
वेळाकेशरादियुक्त । श्रीखंडादि गव्यघृत ।
आलें मिरें हिंग हळदीसहित । षड्रसयुक्त पदार्थ वाढिले ॥४१॥
पदार्थ असती प्रतप्त । वास येतसे घवघवीत ।
पाहतां नेत्र होती तृप्त । असे पदार्थ वाढिले ॥४२॥
दाणा चंदी उत्तम घांस । दिधला गजाश्वादिकांस ।
प्रार्थूनियां मुनी सर्वांस । सावकाश जेवा म्हणे ॥४३॥
सर्वही जेवूं बैसती । यथेच्छ पक्वान्नें खाती ।
घृत पायस यथेच्छ पीती । मनीं मानिती परमानंद ॥४४॥
जेवितां चतुर्विधान्न । सर्वांचें तृप्त झालें मन ।
पात्र राहिलें भरून । सर्व अन्न संपवेना ॥४५॥
सर्वही पदार्थांची । घेती अलौकिक रुची ।
गोडी तया पक्वान्नांची । न वर्णवे सर्वथास ॥४६॥
सर्वही यथेच्छ जेवून । उठोनी करिती हस्तक्षाळण ।
कस्तूरी चंदन देवुन । करशोधन करविलें ॥४७॥
नाना परींची फळें । अमृतोपम सुगंधी जाळें ।
सुवासार्थ दिलीं कमळें । विडे वेळेसहित ॥४८॥
वारा येतसे शीतळ । पसरला सुगंधपरिमळ ।
वाटे तो थाट सकळ । केवळ देवलोकींचा ॥४९॥
असें तें पवित्र अन्न । भक्षितां ते सर्वजण ।
पावोनियां समाधान । आपणा पावन मानिती ॥५०॥
जरी रायापाशीं सर्व सिद्धी । मागें फिरती नवनिधी ।
जो असतां सुधी । त्याची बुद्धी पालटली ॥५१॥
राजाचें प्रारब्ध संपलें । म्हणोनी मनीं भलतें आलें ।
धरोनी मुनीचीं पाउलें । राजा बोले त्या वेळीं ॥५२॥
म्हणे जी तूं दरिद्री । संपत्ती नसतां तुझे घरीं ।
आजी कसें येणेंपरी । सर्वां भोजन त्वां दिधलें ॥५३॥
मी सार्वभौम जरी । असें अन्न आमुचें घरीं ।
न मिळे यथार्थ कुसरीं । सर्व समृद्धी असतांही ॥५४॥
तूं त अरी कौपीनधारी । वनांतरीं निर्धारी ।
जरी संपत्ती नसतां घरीं । तरी हे बरी आयती केली ॥५५॥
याचें सांग कारण । राजाचें असें भाषण ।
ऐकोनी मुनी तत्क्षण । म्हणे कारण धेनू हे ॥५६॥
ही म आझी होमधेनू । ही असे कामधेनू ।
इची शक्ती काय वाणूं । जाण हे चिंतामणी ॥५७॥
चिंतावें जें जें मनीं । तें तें पुरवी तत्क्षणीं ।
इच्या प्रसादेंकरूनी । वनीं इच्छाभोजन देतों ॥५८॥
राजा म्हणे नवनिधी । माझेपाशीं अष्ट सिद्धी ।
असती समृद्धी । परी असी कामधेनू नाहीं ॥५९॥
तरी आतां करी प्रसाद । पुरवी हा माझा छंद ।
लागला मनीं वेध । कामधेनूपद घरीं असावें ॥६०॥
देवूं हजारों गोधन । किंवा सुवर्णरत्नधन ।
जें इच्छी तुझें मन । तें मी जाण देईन ॥६१॥
अथवा देवूं राष्ट्र एक । किंवा सुवर्णरत्नधन ।
हें ऐकोनी मुनी म्हणे ऐक । तूं विवेक आण मनीं ॥६२॥
तुझा गुरु दत्तात्रेय । त्याचे चित्तीं चिंतीसी पाय ।
त्यापुढें कायसी ही गाय । हा अन्याय करूं नको ॥६३॥
जरी मी आप्तकाम । तरी नित्य देतों होम ।
होमधेनू इचें नाम । करी होम इच्या दुग्धें ॥६४॥
जा तूं आतां स्वनगरीं । विवेक धरी अंतरीं ।
वेदविद्या असतां पदरीं । कोकशास्त्री कां रमावें ॥६५॥
घरीं असतां सती स्वनारी । स्वाधीन वागे सुंदरी ।
तिला सोडून रंडेवरी । दृष्टी करी तोची मूर्ख ॥६६॥
काय करावें धन । कासया पाहिजे दासीजन ।
कासया रत्न गोधन । कामधेनू दवडून हे ॥६७॥
असा नानापरी । मुनी जरी बोध करी ।
तो न घे अंतरीं । न निवारी दुर्वासना ॥६८॥
हा शांत असे सुशील । धेनू नेतां काय करील ।
येथें धन ठेवूनी विपुल । धेनू खुशाल न्यावी हे ॥६९॥   
असा निर्धार करूनी । सेवकां बोलावूनी ।
म्हणे हे धेनू सोडूनी । घेवूनी चला नगरांत ॥७०॥
असें राजाचें वचन । ऐकतां ते सेवक जन ।
त्या धेनूतें सोडून । नगरीं घेवून चालती ॥७१॥
बहु धन गोधन । मुनिसन्निध ठेवून ।
मुनीप्रती वंदून । नगरा अर्जुन चालिला ॥७२॥
वत्स करी आक्रंदन । तिकडे न देई मन ।
असा तो राजा अर्जुन । कठोर मन करी दैवें ॥७३॥
ठेविलें जें धन गोधन । त्याचा अंगीकार न करून ।
अथवा शापवचन । न बोले मन शमवूनी ॥७४॥
न करी त्यावरी कोप । मनीं न मानी ताप ।
म्हणे देतां शाप । तपोलोप होईल ॥७५॥
हा असे धार्मिक । नेईना कां धेनू एक ।
चित्तीं आणूनी विवेक । पुन: आणून देईल ॥७६॥
असा विचार करूनी । शाप न देतां जमदग्नी ।
शांती आणूनी मनीं । ध्यान लावूनी बैसला ॥७७॥
तों इतुक्या अवसरीं । राम गेला होतां वनांतरीं ।
तो फिरूनी आला घरीं । समिधा डोईवरी घेऊनिया ॥७८॥
वत्स आक्रंदतसे । राम तिकडे पाहतसे ।
म्हणे आज कां असें । ओरडतासे हा वत्स ॥७९॥
बंधू म्हणती रामासी । राजा आला आश्रमासी ।
राहविलें तयांसी । जेवावयासी प्रार्थिलें ॥८०॥
मग सैन्यासहित राजासी । जेवविलें संतोषीं ।
राजा पुसे मुनीसी । समृधी कसी ही झाली ॥८१॥
मग मुनीनें सर्व सांगतां । राजा म्हणे हे धेनू द्या आतां ।
मुनीनें नाहीं म्हणतां । बलात्कारें नेता झाला ॥८२॥
असें ऐकतां भ्रातृवचन । राम कोपला तत्क्षण ।
दिसे जसा ज्वलन । त्रैलोक्य दहन करितो कीं ॥८३॥
पितयातें न पुसोन । राजावरी कोपोन ।
म्हणे दुष्ट हा अर्जुन । याचें कंदन करीन मी ॥८४॥
मला कोप आलिया । मी जाळीन त्रैलोक्या ।
पराक्रमा माझीया । हा भूप नेणतो कीं ॥८५॥
माझा को अनिवार । करीन ब्रह्मांडाचा संहार ।
माझ्यापुढें काय सुरावर । समरीं धीर धरतील ॥८६॥
आतां शम न घेईन मी । हा राजा असे कामी ।
हा असे उन्मार्गगामी । याला कां मी न दंडावा ॥८७॥
पहा हो माझें बळ । मी केवळ प्रळयानळ ।
जाळीन क्षत्रियांचें कुळ । खळशिक्षक मी असें ॥८८॥
ब्रह्मद्वेषी हा नृप । यावरी कां न करावा कोप ।
याचें उदेलें पाप । म्हणोनी ताप दे हा द्विजा ॥८९॥
दैव याचें कांहीं होतें । म्हणूनी शाप न दिधला तातें ।
आतां तरी मीच यातें । यमसादनातें धाडितों ॥९०॥
छेदीन त्याचे बाहु सकळ । संहारीन सर्व बळ ।
जो असे महाखळ । त्याचें कुळ न ठेवावें ॥९१॥
राम असें बोलूनी । तातालाही न पुसोनी ।
हातीं परशु घेवून । त्वरा करूनी चालिला ॥९२॥
गजांची श्रेणी पाहून । जसा धांवे पंचानन ।
तसा राम गर्जून । त्वरा करूनी चालिला ॥९३॥
जसा कां प्रळयकालीन । उठे सांवर्तक घन ।
सहाय होतां पवन । करी गर्जना तयांपरी ॥९४॥
आधींच रामाचा महाप्रताप । त्यांत उपजला कोप ।
म्हणे केव्हां भेटेल भूप । मारीन कधीं तयासी ॥९५॥
धांवे वायुप्रमाणें । पायीं भूमी द्णाणे ।
भूपाचा प्राण घेणें । केला त्याणें हा निश्चय ॥९६॥     
रामाचे त्वरित गती । मार्गी लोक चमकती ।
म्हणती लोक कल्पांतीं । रुद्र मूर्ती असी धरी कीं ॥९७॥
रामाला पाहून । तर्क करिती सर्व जन ।
आज हा रुद्र अवतारून । जगाचें हनन करितो कीं ॥९८॥
असा तो राम चाले । तों पुढें सैन्य देखिलें ।
राम गर्जोनियां बोले । रे रे चोरा मागें फिर ॥९९॥
तूं ठायींचा चोरटा । कुळा लाविला बट्टा ।
आतां तुझ्या कंठा । छेदीन थट्टा हे नव्हे ॥१००॥
असा गर्जना करून । येतां राम धांवून ।
मागे वळोनी अर्जुन । पाहोनी भृगुनंदन आला म्हणे ॥१०१॥
राजा म्हणे हा तेजस्वी । प्रतापी दिसतो जेवी रवी ।
ही विष्णुमूर्ती असावी । मजवरी एर्‍हवीं कोण येईल ॥१०२॥
मज असे वरदान । ख्यात्याधिक करील हनन ।
हा असे ब्राह्मणनंदन । मजहून ख्यात्याधिक ॥१०३॥
सरला प्रारब्धाचा खेळ । आला देहाचा अंतकाल ।
म्हणूनी ब्रह्मस्वाची इच्छा केवळ । आज उपजली निश्चयें ॥१०४॥
मी ब्रह्मण्य असून । घडलें हें धेनुहरण ।
याला प्रारब्ध कारण । याला शरण रिघावें कीं ॥१०५॥
जरी जावें याला शरण । तरी हा राखील प्राण ।
मग कोणासी करूं रण । मग कोण मारील मज ॥१०६॥
आज हा सुदिन । योग हा आला घडोन ।
हा देह पडोन । जावो आतां निश्चयें ॥१०७॥
असा विचार करून । जीवन्मुक्त तो अर्जुन ।
सैन्य मागें फिरवून । रामा पाहून राहिला ॥१०८॥
इति श्रीदत्तमाहात्म्ये विंशोsध्याय: ॥२०॥
श्रीगुरुदेवदत्त ॥ श्रीदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥