चतुर्थं ब्राम्हणम् - भाष्यं १९

श्रुति :--- तदेतत्प्रेय: पुत्रात्प्रेयो वित्तात्प्रेयोऽन्यस्मात्सर्वस्मादन्तरतरं यदयमात्मा । स योऽन्यमात्मन: प्रियं ब्रुवाणं ब्रूयात्प्रिय रोत्स्यतीतीश्वरो ह तथैव स्यादात्मानमेव प्रियमुपासीत । स य आत्मानमेव प्रियमुपास्ते न हास्य प्रियं प्रमायुकं भवति ॥८॥

अर्थ :---  तें हें आत्मतत्त्व पुत्राहून अधिक प्रिय आहे.  वित्ताहून अधिक प्रिय आहे. त्याचप्रमाणें तें दुसर्‍या सर्व प्रिय पदार्थांहून अधिक प्रिय आहे. कारण हें जें आत्मतत्त्व तें पुत्रादिकांच्या अपेक्षेनें अन्तर - समीप असलेल्या देहाहून अधिक समीप आहे. तो जो आत्मप्रियदर्शी त्यानें अनात्म्याला प्रिय म्हणणार्‍या मूढ पुरुषाला म्हणावें कीं, तुझें पिर्य विनाश पावेल. कारण तो तसें बोलण्यास समर्थच असतो. त्यामुळें तसेंच होतें. यास्तव आत्मा याच प्रियाची उपासना करावी. जो कोणी आत्म्याला प्रिय मानून त्याची उपासना करितो त्याचें प्राणादि प्रिय अत्यंत मरणशील होत नाहीं. ॥८॥

भाष्यं :--- कुतश्चाऽऽत्मतत्त्वमेव ज्ञेयमनाद्दत्यान्यदित्याह । तदेतदात्मतत्त्वं प्रेय: प्रियतरं पुत्रात् । पुत्रो हि लोके प्रिय: प्रसिद्धस्तस्मादपि प्रियतरमिति निरतिशयप्रियत्वं दर्शयति । तथा वित्ताद्धिरण्यरत्नादेस्तथाऽन्यस्माद्यद्यल्लोके प्रियत्वेन प्रसिद्धं तस्मात्सर्वस्मादित्यर्थ: । तत्कस्मादात्मतत्त्वमेव प्रियतरं न प्राणादीति । उच्यते । अन्तरतरं बाहयात्पुत्रवित्तादे: प्राणपिण्डसमुदायो हयन्तरोऽभ्यन्तर: संनिकृष्ट आत्मन: । तस्मादप्यन्तरादन्तरतरं यदयमात्मा यदेतदात्मतत्त्वम् । यो हि लोके निरतिशयप्रिय: स सर्वप्रयत्नेन लब्धव्यो भवति । तथाऽयमात्मा सर्वलौकिकप्रियेभ्य: प्रियतम: । तस्मात्तल्लाभे महान्यत्न आस्थेय इत्यर्थ: । कर्तव्यताप्राप्तमप्यन्यप्रियलाभे यत्नमुज्झित्वा ॥

भाष्यं :--- कस्मात्पुनरत्मानात्मप्रिययोरन्यतरप्रियहानेनेतरप्रियोपादानप्राप्तावात्मप्रियोपादानेनैवेतरहानं क्रियते न विपर्यय इति । उच्यते । स य: कश्चिदन्यमनात्मविशेषं पुत्रादिकं प्रियतरमात्मन: सकाशादब्रुवाणं ब्रूयादात्मप्रियवादी । किम् । प्रियं तवाभिमतं पुत्रादिलक्षणं रोत्स्यत्यावरणं प्राणसंरोधं प्राप्स्यति विनङक्ष्यतीति ॥

भाष्यं :--- सं कस्मादेवं ब्रवीति । यस्मादीश्वर: समर्थ: पर्याप्तोऽसावेवं वक्तुं ह यस्मात्तस्मात्तथैव स्याद्यत्तेनोक्तं प्राणसंरोधं प्राप्स्याति । यथाभूततवादी हि स: । तस्मात्स ईश्वरो वक्तुम् । ईश्वरशब्द: क्षिप्रवाचीति केचित् ॥ भवेद्यदि प्रसिद्धि: स्यात् । तस्मादुज्झित्वाऽन्यत्प्रियमात्मानमेव प्रियमुपासीत ॥

भाष्यं :--- स य आत्मानमेव प्रियमुपास्त आत्मैव प्रियो नान्योऽस्तीति प्रतिपद्यतेऽन्यल्लौकिकं प्रियमप्यप्रियमेवेति निश्चित्योपास्ते चिन्तयति न हास्यैवंविद: प्रियं प्रमायुकं प्रमरणशीलं भवति । नित्यानुवादमात्रमेतदात्मविदोऽन्यस्य प्रियस्याप्रियस्य चाभावात् ।

भाष्यं :--- आत्मप्रियग्रहणस्तुत्यर्थं वा प्रियगुणफलविधानार्थं वा मन्दात्मदर्शिन: । ताच्छील्यप्रत्ययोपादानात् ॥८॥

श्रुति :--- तदाहुर्यदरम्हयविद्यया सर्वं भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते । किमु तदब्रम्हावेद्यस्माततस्त्सर्वमभवदिति ॥९॥

अर्थ :--- ब्रहयजिज्ञासू ब्राम्हाण पुढें सांगितल्याप्रमाणें प्रश्न विचारते झाले. ब्रम्हाविद्येच्या योगानें आम्ही हें सर्व होऊं असें जें मनुष्य समजतात तें ब्रम्हा काय बरें आहे ! त्याचप्रमाणें तें ज्या विज्ञानामुळें सर्व झालें तें ब्रम्हा काय जाणतें झालें ? (त्यानें कोणाला जाणलें, स्वत:ला कीं दुसर्‍याला ?) ॥९॥